Misarogns

Misarogns
Diversas spezias da misarogns
Classificaziun
Classa	Mammals (Mammalia)
Urden	Insectivors (Eulipotyphla)
Famiglia	Misarogns
Num scientific
Soricidae (Fischer, 1814)

Ils misarogns (Soricidae) èn ina famiglia da mammals che cumpiglia in grond dumber da spezias. Malgrà lur sumeglientscha cun las mieurs n’appartegnan ils misarogns betg als ruiders, mabain a l’urden dals insectivors (pop.: maglia-insects). En tut il mund vegnan distinguidas dapli che 350 spezias; radund 10 da quellas vivan er en l’Europa Centrala.

Descripziun

En general

Il gnif lunghent – ina da las caracteristicas dals misarogns

Misarogns sumeglian en lur cumparsa las mieurs; lur gnif è però pli lunghent. Las extremitads èn curtas, ils pes fineschan mintgamai en tschintg dets ed èn per ordinari nunspezialisads. Tar intginas spezias che vivan en l’aua è la detta percunter munida cun in ur da zaidlas ch’ha in effect sumegliant a pels da nudar.

Misarogns èn mammals relativamain pitschens, els cuntanschan ina lunghezza dal corp e dal chau da 3 fin 18, per ordinari da 6 fin 10 centimeters. La lunghezza da la cua è variabla, surtut intginas spezias che chavan sut terra han ina cua fitg curta.

Il pais variescha tranter 3 e 18 grams e tanscha en cas excepziunals fin a 65 grams. Il misarogn etrusc (Suncus etruscus) tutga cun ina lunghezza dal corp da 3,5 fin 5 centimeters ed in pais da stgars 1,8 grams tar ils pli pitschens mammals insumma. Bleras spezias disponan da glondas d’odur, cun las qualas ellas marcheschan lur territori.

Il pail è per ordinari spess e curt, la coluraziun da quel variescha tranter brin melnent e divers tuns grischs e brins fin a nair. La vart sut è per il pli clera, tar intginas spezias sa lascha observar in cunfin marcant tranter la vart sura stgira e la vart sut pli clera. Il cor d’in misarogn batta 800 fin 1000 giadas la minuta.

Chau e dentadira

La chavazza è lunghenta e bassa, il nas lung è movibel. Ils egls èn pitschens e magari zuppads en il pail. Ina conchiglia da l’ureglia è avant maun, ma quella è per ordinari pitschna e na varga strusch u insumma betg or dal pail.

Sco tar tut ils insectivors èn ils dents caracterisads da conturas gizzas e tagliantas. Misarogns han 26 fin 32 dents, pia pli paucs ch’ils ulteriurs insectivors. Ils incisivs davant èn drizzads enavant, alura suonda fin a l’ultim premolar ina retscha da dents d’in piz. Intercalaziuns da fier en la zona d’emagl procuran tar la sutfamiglia dals misarogns cun dents cotschens per ina coluraziun cotschnenta fin melnenta. Ils dents da latg vegnan gia remplazzads avant la naschientscha, uschia che misarogns naschan cun dentadira stabla.

Ensemen cun ils sulnoduns ed ils loris plauns tutgan ils misarogns tar las paucas spezias da mammals ch’èn da tissi. D’intginas spezias (p.ex. il misarogn da l’aua e misarogns cun la cua curta americans) è enconuschent ch’els produceschan en la glonda da spida da la missella sut il tissi BLTX, il qual als lubescha da surventscher gronds animals da preda sco raunas e mieurs-sfuigna. Er per l’uman pon perquai morsas da misarogns esser ordvart dolurusas.

Ils senns

La vesida è sviluppada fitg mal tar ils misarogns. En tschertga da preda sa fidan els dapli da l’udida e surtut da l’odurat. Ina spezialitad dals misarogns è il fatg ch’els tutgan sper ils utschels-mezmieur e las balenas cun dents tar ils paucs mammals, tar ils quals è enconuschenta la capacitad d’ecolocaziun. Els emettan ina successiun da tuns givlants fitg auts, cun agid dals quals els èn abels d’explorar lur spazi da viver. Betg cler è schebain l’ecolocaziun serva er a fastizar la preda.

Derasaziun e spazi da viver

Spezia derasada en ils Stadis Unids (Blarina carolinensis)

Misarogns èn quasi derasads en tut il mund e cumparan en l’Eurasia, l’Africa sco er l’America dal Nord ed America Centrala. Els mancan però en l’America dal Sid, en l’Australia ed Oceania, en las regiuns polaras e sin inslas isoladas.

Ils animalets vivan en habitats fitg differents, prefereschan però spazis da viver plitost umids. La gronda part da las spezias viva en guauds spess, intginas cumparan er sin pastgiras. Singulas spezias abiteschan però er en regiuns extrem sitgas (misarogns dal desert).

Moda da viver

Ils misarogns vivan per gronda part sin terra. Els na san betg raiver fitg bain, spezias che vivessan be sin las plantas na datti betg. Intgins geners èn s’adattads ad ina vita aquatica. Daspera èn er avant maun spezias che vivan sut terra, las qualas disponan da tschattas davant pli grondas, adattadas per chavar, e da lungas griflas.

Per ordinari vivan misarogns a moda solitaria ed eviteschan ordaifer il temp da paregliaziun il contact cun members da la medema spezia. Sulettamain dals misarogns cun ureglias pitschnas è enconuschent in cumportament social. Tar bleras spezias vegn supponì in cumportament territorial e ch’ellas marcheschian lur revier cun secrets da glondas.

Intginas spezias èn activas da di e da notg, autras percunter sa rendan surtut durant la notg sin la tschertga da nutriment. Sco lieus da repaus chavan ils misarogns atgnas taunas u surpiglian quellas dad auters animals ubain sa servan dad auters plazs protegids sco sfessas, foras e.a. Savens fan els là in gnieu da feglia sitga e da fain. Intginas spezias che suondan la cultura èn er da chattar en edifizis. Ils misarogns èn per ordinari activs durant l’entir onn; tar intginas spezias datti però curtas periodas cun leva marvezza d’enviern.

Misarogns èn segnads d’ina fitg auta rata dal metabolissem. Sch’els tschiffan tema, po lur cor batter fin 1200 giadas la minuta, savens datti er mortoris tras in schoc. Pervi da quest metabolissem extrem intensiv dovran misarogns fitg bler nutriment; intginas spezias dals misarogns cun dents cotschens basegna mintga di ina quantitad da nutriment che correspunda a lur agen pais.

Nutriment

Misarogns èn carnivors che sa nutreschan surtut d’insects e da lur larvas, da verms da plievgia e d’auters invertebrats. Mintgatant mangian els pitschens vertebrats, en quest cas als serva lur spida da tissi da surventscher er ina preda pli gronda. Sch’i sa porscha la chaschun, tschiffan els tuttavia er animals da preda ch’èn duas giadas uschè gronds, sco per exempel mieurs-sfuigna, rustgs u pitschnas serps. Correspundentamain fan misarogns da l’aua, sper lur nutriment principal che consista da larvas da baus e da lindornas da l’aua, chatscha sin pitschens peschs.

En pitschnas quantitads consumeschan misarogns er material vegetativ sco sems u nuschs.

Multiplicaziun

Giuvens misarogns en vischinanza da lur gnieu

Ina u pliras giadas ad onn, suenter in temp da purtanza da trais fin quatter emnas, partureschan misarogns fin a diesch pitschens. Quels èn l’emprim nivs e tschorvs, creschan però svelt ed avran ils egls suenter 7 fin 24 dis. Tar la sutfamiglia dals misarogns cun dents alvs datti magari ‹caravanas da midar chasa›, tar las qualas ils singuls individis sa mordan tar l’animal davant en il pail situà sper la ragisch da la qua. La sdisada ha per ordinari lieu suenter duas fin quatter emnas. La madirezza sexuala cuntanschan ils misarogns gia suenter dus fin trais mais. L’aspectativa da vita munta en media in fin dus onns.

Misarogns ed uman

Per ordinari na considerescha l’uman il misarogn ni sco animal nizzaivel ni sco animal nuschaivel u sco privel. Perquai na fa el praticamain mai (e n’ha er mai fatg) chatscha sin quel. Er en la tratga d’animals da cumpagnia na giogan misarogns nagina rolla. Las smanatschas odiernas derivan uschia en emprima lingia da la destrucziun dal spazi da viver ubain da neozons che vegnan manads en lur spazi da viver. Smanatschadas èn, sco tar autras spezias da mammals er, surtut spezias che vivan a moda endemica sin pitschnas inslas. Ils misarogns dal gener Nesiotites che vivevan sin pliras inslas da la Mar Mediterrana èn morts ora avant intgins milli onns. Oz classifitgescha l’Uniun internaziunala per il mantegniment da la natira e da sias resursas (UICN) 14 spezias ‹en privel da svanir› (critically endangered), ulteriuras 71 spezias valan sco ‹periclitadas fermamain› u ‹periclitadas›; savens mancan però datas precisas. Da l’autra vart han intginas spezias sco il misarogn-mustgat pudì extender grazia a l’uman lur territori da derasaziun.

En intgins lieus han ils misarogns cuntanschì ina tscherta muntada entaifer l’istorgia culturala. En la Veglia Egipta, surtut durant las dinastias tardivas, valevan els sco manifestaziuns dal dieu Horus; per part als han ins mumifitgà. En China fan lur givels endament la pronunzia dal pled per daners; i vegn perquai ditg che la preschientscha d’in misarogn mainia daners en chasa. En tschertas regiuns da l’Africa attribuesch’ins forzas magicas al misarogn da cuirass cun sia spina dorsala segnada d’ina construcziun tut speziala, extrem resistenta.

Sistematica e denominaziun

Furma fossila (Lusorex taishanensis)

Denominaziun

Il num rumantsch ‹misarogn› deriva dal latin mus araneus (mus = ‹mieur›, araneus = ‹filien›, cf. er ‹arogn›) che renda attent al fatg che questas ‹mieurs› sa nutreschan d’animals e betg a moda vegetara. Malgrà quest num latin e la denominaziun tudestga ‹Spitzmaus› n’èn ils misarogns betg parentads pli stretg cun las mieurs.

Sistematica exteriura

Ils misarogns vegnan attribuids a l’urden dals insectivors. Ord vista da la taxonomia ha quest urden in’istorgia fermamain contestada. Adina puspè èn singulas gruppas d’animals vegnidas integradas u excludidas da quest urden. Er las examinaziuns pli novas a basa da la genetica moleculara na portan nagins resultats propi clers, uschia che las relaziuns da parentella entaifer quest urden restan contestadas. Sco gruppa parentada pussaivla dals misarogns vegnan resguardadas las talpas (Talpidae); ina parentella in pau pli lontana exista cun ils sulnoduns (Solenodontidae).

Sistematica interna

La famiglia dals misarogns vegn sutdividida en trais sutfamiglias cun radund 25 geners e bundant 350 spezias.

Ils commembers da la sutfamiglia dals misarogns cun dents alvs u misarogns cun tschegls (Crocidurinae) èn segnads da dents alvs e da tschegls vi da la cua e vi da la part davos dal corp. Quests misarogns han damain dents (26 fin 28) ch’ils misarogns cun dents cotschens. Misarogns cun dents alvs datti be en il Vegl Mund (Europa, Asia, Africa); la pli gronda varietad da spezias exista en l’Africa Centrala.

Ils geners da la sutfamiglia dals Myosoricinae vegnivan attribuids pli baud als Crocidurinae. Quests misarogns sa differenzieschan tras in terz premolar en la missella sut ed ulteriurs detagls en la construcziun da la chavazza. Ils members da questa sutfamiglia vivan be en l’Africa Centrala ed Africa dal Sid.

Las spezias ch’appartegnan a la sutfamiglia dals misarogns cun dents cotschens (Soricinae) èn segnads da pizs dals dents da colur cotschna u melnenta. En pli disponan els da dapli dents (30 u 32) che las autras sutfamiglias ed ils tschegls vi da la cua e la part davos dal corp mancan. Misarogns cun dents cotschens vivan en l’Eurasia sco er en l’America dal Nord ed America Centrala. En l’Africa mancan els percunter.

Evoluziun

Ils pli vegls chats da fossils da misarogns derivan da l’eocen superiur ed èn vegnids a la glisch en l’America dal Nord. En l’oligocen èn els emigrads en l’Asia ed en l’Africa; da quel temp èn er enconuschentas las sutfamiglias extinctas Crocidosoricinae e Heterosoricinae. Il pli vegl chat da l’Africa deriva dal miocen; en il nordvest da l’America dal Sid èn ils misarogns pir cumprovads dapi il pleistocen.

Per approfundar: Duas spezias indigenas

I suonda la descripziun da duas da las spezias da misarogns ch’èn derasads vastamain en l’Europa Centrala: Il misarogn da guaud – ch’è qua la spezia da misarogn la pli frequenta insumma – appartegna als misarogns cun dents cotschens, entant ch’il misarogn da chasa è in represchentant dals misarogns cun dents alvs.

Misarogn da guaud

Misarogn da guaud

Il misarogn da guaud (Sorex araneus) ha ina lunghezza dal corp e dal chau da 65 fin 85 mm, la cua mesira 35 fin 47 mm ed il pais tanscha da 6,5 fin 14,3 g. La vart sura è brin naira, las varts brin cleras e la vart sut è grischa. Tar animals giuvens è la vart sura pli clera.

Parentà stretgamain cun il misarogn da guaud è il misarogn da la curuna (Sorex coronatus). Quel è medemamain derasà vastamain en la part occidentala da l’Europa Centrala, ma è en media in pau pli pitschen. Er il misarogn vallesan (Sorex antinorii) sa lascha praticamain be distinguer dal misarogn da guaud a basa d’examinaziuns geneticas. Il misarogn pitschen (Sorex minutus) è pli pitschen, la coluraziun da la vart sura è plitost brin grischa e la cua è relativamain lunga e grossa. Il misarogn alpin (Sorex alpinus), il misarogn da l’aua (Neomys fodiens) ed il misarogn da palì (Neomys anomalus) han in pail nair u nair grischent, las duas ultimas spezias èn er cleramain pli grondas e da statura pli ferma. Las ulteriuras spezias indigenas – il misarogn da chasa (Crocidura russula), il misarogn d’iert (Crocidura suaveolens) ed il misarogn da prada (Crocidura leucodon) – appartegnan als misarogns cun dents alvs e sa distinguan ultra da quai dal misarogn da guaud tras lur conchiglias da l’ureglia che n’èn betg cuvertas cun pail e tras singuls chavels pli lungs vi da la cua.

Il territori da derasaziun dal misarogn da guaud cumpiglia l’Europa Centrala, l’Europa dal Nord e l’Europa da l’Ost sco er parts da l’Asia e tanscha vers ost fin al Lai Baikal ed il Himalaia. En Frantscha e sin la Peninsla Iberica datti be effectivs isolads en il Massiv Central ed en las Pireneas; uschiglio vegn la spezia remplazzada là tras il misarogn da la curuna. Ultra da quai manca il misarogn da guaud en l’Irlanda ed en vastas parts da la regiun da la Mar Mediterrana; là sco er en l’Europa dal Sidost è questa spezia quasi be da chattar en regiuns muntagnardas.

Las pli grondas spessezzas cuntanscha il misarogn da guaud en guauds umids e sin pastgiras umidas. El populescha però er quasi tut ils auters spazis da viver fin a sfessas da grippa e dunas da sablun.

Ils animalets èn activs da di e da notg. Il nutriment consista surtut da verms da plievgia, d’insects e da lur larvas, da glimajas, darar er da vertebrats pitschens. La multiplicaziun ha lieu da l’avrigl fin l’october, la gronda part da las tratgas naschan la primavaira e l’entschatta da la stad. Ina femella ha en media duas fin quatter tratgas ad onn, las qualas cumpiglian mintgamai tranter 1 ed 11, per ordinari però 4 fin 7 pitschens. Ils pitschens èn anc fitg malmadirs cura ch’els naschan e paisan be 0,4 grams. Lur egls avran els suenter 20 fin 22 dis, suenter 30 dis èn ils animals giuvens independents. En libra natira cuntanschan ils animals ina vegliadetgna maximala da 16 mais.

Publicaziuns dal zoolog polonais August Dehnel dal 1949 han mussà ch’il corp da quest insectivor sa reducescha vers l’enviern (ca. a partir da l’avust) per 20 % (en la lunghezza) e crescha puspè la primavaira per ca. 15 %. Er ils organs, il tscharvè e la chavazza percurran il medem process. Retschertgas tenor ina nova metoda, ch’il biolog tudestg Moritz Hertel e ses team han preschentà il 2017, mussan che la chavazza sa reducescha en tut per 15,3 % e crescha puspè la primavaira per 9,3 %. La massa dal corp sa reducescha l’atun per 17,6 % e s’augmenta la primavaira a moda dramatica per 83,4 %. Cun cumparegliar individis che vivan al liber e tals che vivan en il labor han ins pudì mussar che la diminuziun na deriva betg dal giginar, mabain vegn messa ad ir tras in program genetic.

Misarogn da chasa

Misarogns da chasa

Il misarogn da chasa (Crocidura russula) ha ina lunghezza dal corp e dal chau da 63 fin 83 mm; la cua mesira 32 fin 45 mm. Ils animals creschids paisan tranter 7 e 15 g. La vart sura è da colur brin grischa, las varts e la vart sut èn d’in grisch melnent fin grisch brin.

Il territori da derasaziun dal misarogn da chasa è relativamain pitschen e s’extenda en il sidvest da l’Africa dal Nord (Maroc, Algeria e Tunesia) sur l’entira Europa dal Sidvest e vers nordost fin en Germania (però senza l’artg alpin). En vischinanza da Dresden finescha il territori da derasaziun vers ost.

En l’Europa Centrala colonisescha il misarogn da chasa spazis da viver averts, pia senza guaud, che vegnan cultivads a moda extensiva sco er prads, saivs vivas, mantuns da crappa ed ierts fin en in’autezza da 300–400 meters, per part er fin 700 m. Tuttina sco il misarogn d’iert viva er il misarogn da chasa fitg savens en u en vischinanza dals abitadis dals umans. L’atun entran ils animalets stedi en edifizis per envernar là. En la regiun da la Mar Mediterrana è il spazi da viver main specific; qua viva il misarogn da chasa savens sin pastgiras, en la bostgaglia, a l’ur dal guaud e surtut sin champs terrassads cun mirs sitgs.

La spezia è per gronda part activa da notg. Il nutriment consista surtut d’insects e da lur larvas, d’arlogns, da filiens e da glimajas, magari er da parts da plantas. La multiplicaziun ha lieu tranter il favrer e l’october. Ina femella ha dus fin quatter tratgas ad onn; quellas cumpiglian fin ad 11, per regla però 4 fin 5 pitschens. Ils animalets gist naschids paisan 0,7–1,5 g. Ils egls s’avran tranter il quart ed il 14avel di. Las mammas laschan tettar radund 3 emnas. Tar lur excursiuns furman ils pitschens a partir d’ina vegliadetgna da set dis las tipicas caravanas (cun sa ruier en il pail da l’animalet davant). Animalets che naschan l’entschatta da l’onn èn gia sexualmain madirs durant la stad da l’onn da naschientscha. L’aspectativa da vita en il liber munta a maximalmain 30 mais.

Litteratura

• Gerhard Storch: Lipotyphla, Insektenfresser. En: Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (ed.): Spezielle Zoologie. Tom 2: Wirbel- oder Schädeltiere. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg e.a. 2004, ISBN 3-8274-0307-3, p. 514–524.
• Ronald M. Nowak: Walker’s Mammals of the World. 2 toms, 6. ed., The Johns Hopkins University Press, Baltimore MD e.a. 1999, ISBN 0-8018-5789-9.
• Don E. Wilson, DeeAnn M. Reeder (ed.): Mammal Species of the World. A taxonomic and geographic Reference. 2 toms, 3. ed., The Johns Hopkins University Press, Baltimore MD 2005, ISBN 0-8018-8221-4.

Colliaziuns

 Commons: Misarogns – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• The Shrew (-ist’s) Site