Etiopia

Questa pagina è scritta en puter.

Etiopia (amaric ኢትዮጵያ Ityop̣p̣əya, grec Αἰθιοπία) - da pü bod eir numno Abessinia (insè ün term cultur-historic chi descriva be las regiuns pü otas dal pajais) - es ün stedi i'l ost da l'Africa. El ho cunfins cun Eritrea, il Sudan, Kenia, Somalia e Dschibuti. La festa naziunela es ils 18 da meg, di da la victoria cunter la regenza dictatorica da Mengistu Haile Mariam (1991).

(amaric)

yä-Ityoṗṗya Fädäralawi Dimokrasiyawi Ripäblik (Transliteration)
Republica federala democrata da l'Etiopia

Lingua uffiziala

amaric

Chapitala

Addis Abeba

Furma da stadi

Republica federala democrata da l'Etiopia

Schef da stadi

President
Mulatu Teshome Wirtu (dapi 2013)

Schef da la regenza

primminister
Haile Mariam Desalegn

Surfatscha

1'104'300 km²

Abitants

ca. 102'374'044 (zercladur 2016)

Spessezza

93 abitants per km²

Munaida

1 Birr etiopic = 100 Santim

Imni naziunal

Wädäfit Gäsgeshi Wudd Ennate Ityop’ya

Zona d'urari

UTC+3

Numer da l'auto

ETH

TLD d'internet

.et

Preselecziun

+251

Geografia

Cunfins politics

Cunfins in tuot: 5328 km

Dschibuti 349 km
Eritrea 912 km
Kenia 861 km
Somalia 1600 km
Sudan 1606 km

Daspö l'independenza da l'Eritrea dal 1993 nu ho l'Etiopia pü üngün acces direct ni al mer neir ad ün port.

Geologia

La pü granda part da l'Etiopia es domineda dal plateau da l'Abessinia cun il Ras Daschen scu pü ota muntagna (4'620 m); in quista vasta regiun da muntagnas as chatta eir la chapitela dal pajais: Addis Abeba (2'370 m). Oters pizs chi surpassan 4'000 meters sun il Talo (4'413 m), il Guma Terara (4'231 m) ed il Guge (4'203 m). Tres la mited dal stedi as extenda dal nordost vers südvest il uschènumno Rift Valley. Da sieu vart südvest vo que inavaunt cul plateau da Somali cul piz Batu (4'307 m). Las parts las pü bassas dal pajais as rechattan illa depressiun da Koba, na lönch dal cunfin cun l'Eritrea (116 m suot la mer).

Vzair eir: Glista dals Vulcans in Etiopia

Clima

Illa zona choda tropicala (fin 1'800 m) es la temperatura in media da 27 gros, cun üna quauntited totela da plövigia da 500 mm per meter quadrat ed an. La zona choda tempereda (1.'00 fin 2'500 m) esa 22 gros cun 500 fin 1'500 mm plövgia. Illa zona da muntagnas (a partir da 2.500 m) esa be pü 16 gros e la quauntited da plövgia vo sü fin 1'800 mm. La granda stagiun da plövgia düra da mited gün fin la mited september, ed a do aunch'üna pitschna stagiun da plövgia traunter favrer e marz.

Lejs

Il pü grand lej es il Lej da Tana. Aint il Rift Valley do que bgers lejs vulcanics. Il Lej da Shala es il pü grand lej da crater ed eir il pü profuond dal pajais. Pervi da sieu cuntgnieu ordvart ot da soda es il Lej da Langano ün dals pochs lejs i'ls quêls as po pigler bagn, perche ch'el nun es infecziuno cun bilharziosa.

L'Etiopia no dal spazi

Flüms

Il flüms ils pü importants da l'Etiopia sun l'Akobo, l'Awash, il Nil Blouv, il Genale, l'Omo ed il Tekeze.

Flora e fauna

Pervi da sia topografia varieda cun sias diversas rasedas geologicas et las cundiziuns climaticas ter differentas es l'Etiopia la patria dad ün enorm muond da plantas e da bes-chas. L'Etiopia es ün dals och centers genetics da la terra. La flora etiopiauna cumpiglia var 7000 plantas, 12 pertschient da quêlas sun endemicas. L'Etiopia es il pajais d'origin dal café e da diversas sortas da cereals scu teff u enset (ventricosum Ensete). Pü cu 20 differentas plantas da culura vegnan da quist pajais.

Traunter las bgeras sortas da bes-chas as chattan 30 mammels (12 % endemicas) (traunter oter il luf etiopiaun, la gazella Sömmerring, 16 sortas dad utschèls (2,5 %), 3 reptilias (3,9 %) e 17 amfibias.

Citeds

Las pü grandas citeds sun (1. 1. 2005): Addis Abeba 2'757'807 avdaunts, Dire Dawa 252'347 avdaunts, Nazret 214'034 avdaunts, Bahir Dar 168'929 avdaunts, Gonder 153'942 avdaunts e Mek'ele 151'752 avdaunts.

Populaziun

Svilup da la populaziun 1961-2003

L'Etiopia vela scu pajais multi-etnic. Cumbain cha geograficamaing üna part da l'Africa al süd da la Sahara es la cultura scu eir la populaziun etiopiauna profuondamaing caracteriseda dad ün'influenza arabica e semitica.

Gruppas etnicas

Ein Arbeiter aus Agame (um 1845)

Fin i'l vainchevel tschientaner d'eiran ils Amharas il pövel da stedi. Cumbain ch'els rivan be fin tar 20 u 30 % da la populaziun, es l'amharic dvanto la lingua naziunela e vain druveda scu lingua da traffic almain da la populaziun urbana da tuot il pajais. Insembel cun ils Tigray chi correspuondan ad arduond 10 % da la populaziun da l'Etiopia, ils Amharas vivan tradiziunelmaing scu purs illas planüras otas dal nord, i'l center historic da l'imperi etiopiaun. Ils duos pövels Amharas e Tigray, chi discuorran linguas strettamaing paraintas (semiticas), paun eir gnir resümos suot il pled Habesha. In lur granda magiurited sune aderents da la "baselgia etiopiauna-orthodoxa", ma a do traunter els eir minuriteds da muslims, protestants e da catolics. Daspö ils ans nonaunta es la pitschna minurited güdeva bod cumplettamaing emigreda vers Israel.

Purteder da launtscha dal Tigray (ca. 1845)

Tuottüna sun tenor las statisticas ils Oromos la pü grand'etnia, chi discuorra üna lingua cuschitica scu per exempel eir ils Somalis (la veglia denominaziun Galla, chi vain da l'amharic e chi'd as referescha pü generelmaing eir ad oters pövels cuschitics e minchataunt perfin omotics, stuvess vela scu blatsmeda e stuvess esser s-chivida). Ils Oromos ragiundschan pü cu 40 % da la populaziun etiopiauna ed els sun suvenz Muslims, cumbain cha que detta eir bgers ortodoxs etiopiauns. Lur territori etnic as concentrescha sün la mited dal süd dal pajais. La populaziun islamica da la cited da Harar ho nom Aderi e posseda our da ragiuns historicas ün'egna identited linguistica e culturela; lur lingua es semitica. La pü importantas ulteriuras etnias da l'Etiopia sun: Somalis (6 %), Shankella (6 %) Afar (4 %), Gurage (3 %), Sidama (9 %) ed Agaw (1 %). Illas regiuns dal vest e dal südvest dal pajais vivan aunch'adüna bgeras etnias niloticas ed omoticas, chi'd haun suvenz preservo lur stil da vita tradiziunel. Las pü cuntschaintas sun ils Mursi, ils Hamer, ils Ometo ed ils Nuer. Varqauntas da quistas etnias sun vivan per part eir i'ls pajais chantunais.

Linguas

Pü cu 80 linguas vegnan discurridas in Etiopia. Sper la lingua ufficiela, l'amharic, es l'oromo la lingua la pü deraseda. L'englais es la lingua da l'educaziun superiura e vain druvo scu lingua d'instrucziun illas scoulas secundaras ed illas universiteds. Las linguas etiopiaunas paun gnir spartidas linguisticamaing in quatter famiglias da linguas: Las linguas semiticas domineschan i'l nord ed i'l center dal pajais (amharic, tigrinya), la famiglia omotica as rechatta i'l südvest, las linguas cuschiticas vegnan discurridas i'l süd e la gruppa nilo-saharanica es deraseda i'l vest.

Religiuns

La cumposiziun religiusa da l'Etiopia es taunt heterogena scu la cumposiziun etnica: Las cumünaunzas las pü importantas sun la baselgia etiopiaun-ortodoxa (ouravaunt tuot persunas chi discuorran amharic u tigrinya, ma na be) ed ils muslims sunnits (la magiurited dals Oromos). Impü do que auncha la baselgia etiopiaun-catolica, la baselgia etiopiaun-evangelica, bgers adherents da religiuns da natüra scu eir Hindus e Sikhs.

Üna rolla speciela haun ils Falaschas chi sun üna cumünanza da güdevs etiopiaus e pera dad avair origins pü veglias cu il Talmud. Cun üna punt aviatica vaiva Israel evacuo dal 1984 pü cu 25.000 Falaschas our da las regiuns muntagnardas traunter Gondar ed Aksum vers la Terra Saincha. Hoz vivan be pü var 3.800 Falaschas in Etiopia.

Baselgia etiopiauna-ortodoxa

Ün spirituel ortodox cun cruschs tipicas da l'Etiopia

Il cristianissem etiopiaun-ortodox es istoricamaing la pü importanta religiun dal pajais. Zieva l'Armenia, l'Etiopa vela sco il seguond pü vegl stedi oriundamaing cristiaun dal muond inter. Las practicas religiusas haun conservo ün caracter orientel fich tradiziunel ed as differenzcheschan profuondamaing da quels da las baselgias catolicas e evangelicas.

Baselgias protestantas

Daspö 1830 do que missiunaris evangelics in Etiopia; dal 1855 fin 1868 s'ho ingascho la missiun St. Chrischona da Basilea, in collavuraziun cul uvas-ch anglican da Jerusalem, e da quist ingaschamaint es naschieu traunter oter ün muvimaint protestant traunter ils Falaschas. Las staintas missiunarias dvantaivant alura viepü intensivas, ma ouravaunt tuot illas regiuns cun religiuns tradiziunelas africaunas; ils muvimaints ils pü importants gnivan da la Svecia, da la Norvegia, dals Stedis Unieus e dal Danemarc. Hozindi existan in Etiopia las seguaintas baselgias protestantas:

Baselgia catolica

baselgia catolica da l'Etiopia

Islam

Tenor las pü nouvas estimaziuns, l'Islam pêra dad esser la pü granda religiun dal pajais, cumbain cha's chatta aunch'adüna veglias infuormaziuns cha la dictatura da Mengistu vaiva manipulo in favur dals cristiauns. Congualo culs pajais dal Golf percunter es l'Islam etiopiaun pü liberel. La cited da Harar es ün lö sainch pels muslims dal pajais.

Politica

Sistem politic

aunz 1974

Dal 1974 fin 1991

A partir dal 1991

Scumpartiziun administrativa

Verwaltungsgliederung

Afar (Danakil) (Afar)(2)
Amhara (Amharen)(3)
Benishangul-Gumuz (Berta, Gumuz, Shinasha)(4)
Gambela (Nuer, Anywak)(6)
Harar (Region) (Harer) (Aderi)(7)
Oromiyaa (Oromo veraltet: Galla)(8)
Somali Region (Provinz Ogaden) (Somali)(9)
Southern Peoples, Nations & Nationalities (Gurage, Sidama)(10)
Tigray (Tigray)(11)

Commembraunza in organisaziuns internaziunelas

Istorgia

Hauptartikel: Geschichte Äthiopiens

Das Skelett Lucy, ein Australopithecus afarensis

Karte um 1891: Nubien und Abessinien

Siehe auch: Liste der Kaiser von Äthiopien

Economia

Agricultura

Infrastructura

Turissem

Parcs naziunels

Nationalparks in Äthiopien

Lös historics

Cultura

Die Felsenkirche Bet Gyiorgis na dalöntsch da Lalibela

Amharisch	Oromo	Koptisch	Anfang
Maskaram	Fulbaana	Tut	11. September
Teqemt	Onkoloolessa	Babah	11. Oktober
Hehdar	Sadassa	Hatur	10. November
Tahsas	Mudde	Kiyahk	10. Dezember
Ter	Amajii	Tubah	9. Januar
Yakatit	Gurraandhale	Amshir	8. Februar
Magabit	Bitootessa	Baramhat	10. März
Miyazya	Ebla	Baramundah	9. April
Genbot	Caamsaa	Bashans	9. Mai
Sane	Waxabajii	Ba'unah	8. Juni
Hamle	Adoolessa	Abib	8. Juli
Nehase	Hagyya	Misra	7. August
Paguemen	Cammee	Nasi	6. September

Art

Datoteca:Ethiopian Painting 2005 SeanMcClean.jpg

Äthiopische Malerei

Afewerk Tekle (auch: Afework Tekle, * 22. September 1932 in Ankober)

Musica

Musica tradiziunela

Musica moderna

Sport

Sport tradiziunel

Tirunesh Dibaba

Genna
Gugs

Atlets cuntschaints

Vzair eir

Litteratura

Adolph Freiherr Knigge: Benjamin Noldmann's Geschichte der Aufklärung in Abyssinien oder Nachricht von seinem und seines Herrn Vetters Aufenthalte an dem Hofe des großen Negus, oder Priesters Johannes (Volltext)
Gerhard Rohlfs: Im Auftrage Sr. Majestät des Königs von Preussen mit dem Englischen Expeditionscorps nach Abessinien (Volltext)
Gerd Gräber, Angelika Gräber, Berhanu Berhe: Äthiopien, ein Reiseführer. Kasparek, Heidelberg 1997, ISBN 3-925064-21-4
Walter Raunig (Hrsg.): Das christliche Äthiopien. Geschichte, Architektur, Kunst. Schnell & Steiner, Regensburg 2005, ISBN 3-7954-1541-1

Films

Äthiopien, Kaiserreich zwischen Gestern und Morgen Ein Film von Manfred Purzer und Makonnen Desta, BRD 1956
Alfred Ilg - Der weiße Abessinier Ein Film von Christoph Kühn, Schweiz 2003
Kezkaza Wolafen Ein Film von Tewodros Teshome, 2003, in amharischer Sprache mit engl. Untertiteln
Adwa: An African Victory Ein Film von Haile Garima, 1999, in englischer Sprache

Weblinks

Ethiopia - A Country Study gemeinfreie Online-Ausgabe eines Buchs der "Federal Research Division" der US-Library of Congress von 1991
CIA - The World Factbook - Ethiopia (englisch)
Landeskundlichen Informationsseiten (LIS)
Sprachen Äthiopiens (englisch)
Google sightseeing
ENCYCLOPAEDIA AETHIOPICA (Projekt der Uni Hamburg)

Stadis da l'Africa