Friedrich Nietzsche

Friedrich Wilhelm Nietzsche (* ils 15 d’october 1844 a Röcken sper Lützen; † ils 25 d’avust 1900 a Weimar) è stà in filosof, poet e filolog classic tudestg.

Friedrich Nietzsche, 1882 (fotografia da Gustav-Adolf Schultze)

Suttascripziun da Friedrich Nietzsche

Cun 24 onns è Nietzsche daventà professer per filologia classica a Basilea. Gia diesch onns pli tard ha el remess la professura pervi da malsognas ch’al han accumpagnà durant si’entira vita. A partir da quel mument è el viagià sco autur anc relativamain nunenconuschent e senza patria tras la Frantscha, l’Italia, la Germania e la Svizra. A partir da 45 onns ha el patì d’ina greva malsogna psichica. Per il rest da sia vita è el stà incapabel da lavurar e dependent da tgira. El è vegnì tgirà bel e bain in decenni da sia mamma e da sia sora, avant ch’el è mort cun 55 onns. Ch’el è daventà renumà l’entschatta dals onns 1890 n’ha el betg pli realisà conscientamain.

Oravant tut la filosofia da Schopenhauer ha impressiunà il giuven Nietzsche. Pli tard ha el analisà detagliadamain las opiniuns da quest filosof ch’èn savens vegnidas interpretadas falladamain sco pessimissem. A basa da l’occupaziun cun Schopenhauer ha Nietzsche tschentà en il center da sia filosofia in optimissem radical. Si’ovra crititgescha cleramain la morala, la religiun, la filosofia, la scienza e furmas da l’art. La cultura contemporana era en ses egls pli flaivla che quella da la Grezia antica. Cun sia critica ha Nietzsche adina puspè gì en mira la morala e la metafisica cristiana e platonica. El ha mess en dumonda la valur da la vardad insumma ed ha cunquai fullà via ad ideas filosoficas modernas e postmodernas. Er ils concepts da Nietzsche dal ‹suruman›, da la ‹voluntad a la pussanza› u dal ‹return etern› procuran fin oz per discussiuns ed interpretaziuns.

Il patratgar da Nietzsche ha gì effect lunsch sur la filosofia or e vegn fin oz interpretà e valità sin las modas las pli differentas. Sias publicaziuns n’han betg ina sistematica rigurusa; savens ha el duvrà l’aforissem per exprimer ses patratgs. Grazia a ses stil da prosa sco era grazia a sias poesias ed al stil liric e patetic dad Also sprach Zarathustra è el vegnì renconuschì era sco scriptur. L’interess biografic e psicologic per la persuna da Nietzsche è cleramain pli grond che tar auters filosofs.

Vita

Giuventetgna (1844–1869)

Nietzsche en la vegliadetgna da 17 onns, 1861

Friedrich Nietzsche è naschì ils 15 d’october 1844 a Röcken, in vitg datiers da Lützen en la provinza prussiana Sachsen, oz Sachsen-Anhalt. Ses geniturs eran il reverenda luteran Carl Ludwig Nietzsche (1813–1849) e sia dunna Franziska, nata Oehler (1826–1897). Dapi la refurmaziun en il 16avel tschientaner è la famiglia Nietzsche documentada a Sachsen sco evangelica. En las famiglias dal bab e da la mamma da Nietzsche devi blers spirituals protestants. Ses prenum ha ses bab dà ad el en onur dal retg prussian Friedrich Wilhelm IV, perquai che Nietzsche è naschì il 49avel di da naschientscha da quel.

La sora Elisabeth è naschida l’onn 1846. Suenter la mort dal bab trais onns pli tard e dal figl pli giuven Ludwig Joseph (1848–1850) è la famiglia ida a star a Naumburg. Bernhard Dächsel, ch’è daventà pli tard cusseglier da giustia, è daventà l’avugà dals fragliuns Friedrich ed Elisabeth.

Nietzsche cun 18 onns, 1862

Ils onns 1850 fin 1856 ha Nietzsche vivì en il Naumburger Frauenhaushalt. El viveva là cun la mamma e la sora, cun la tatta e duas ondas da vart dal bab sco era cun la fantschella. Pir l’ierta da la tatta, morta l’onn 1856, ha pussibilità a la mamma d’affittar per sasezza ed ils uffants in’atgna abitaziun. Il giuven Nietzsche ha l’emprim frequentà ina scola da mats generala, ma è sa sentì là isolà. Sinaquai han ins tramess el en ina scola privata, nua ch’el ha chattà ses emprims amis da giuventetgna, Gustav Krug e Wilhelm Pinder, omadus mats da chasas bainvesidas. Suenter l’instrucziun privata ha el frequentà a partir da l’onn 1854 il Domgymnasium Naumburg. Damai che ses talent per linguas e roms da la musa è dà en egl gia là, ha el dastgà cuntinuar sia furmaziun da l’onn 1858 fin l’onn 1864 en l’internat renumà da Schulpforta. Qua ha el emprendì d’enconuscher ses amis Paul Deussen e Carl Freiherr von Gersdorff. Sias prestaziuns en scola eran fitg bunas. Durant ses temp liber scriveva el poesias e cumponiva chanzuns. Grazia a l’instrucziun ed a l’access a la litteratura ch’el ha gì a Schulpforta ha el pudì schlargiar considerablamain sia savida. Oravant tut è sa furmà qua ses maletg da l’antica – e cun quel è era creschida la distanza al mund restrenschì cristian da sia famiglia. En quel temp ha Nietzsche emprendì d’enconuscher il poet Ernst Ortlepp. La persunalitad da l’um ch’era antruras stà engaschà politicamain ha fatg gronda impressiun al mat senza bab. Ils scolasts che Nietzsche appreziava particularmain e cun ils quals el ha era gì contact suenter ses temp da scola eran Wilhelm Corssen, Diederich Volkmann, ch’è pli tard daventà rectur da la scola, e Max Heinze. Heinze è dil reminent daventà avugà da Nietzsche suenter che lez è vegnì avugà l’onn 1897.

Nietzsche sco artigliarist, 1868

Il semester d’enviern 1864/65 ha Nietzsche cumenzà a studegiar filologia classica e teologia evangelica a l’Universitad da Bonn, tranter auter tar Wilhelm Ludwig Krafft. Ensemen cun Deussen è el daventà commember da l’uniun studentica Frankonia. Quella ha el bandunà in onn pli tard, perquai che la vita d’uniun na plascheva betg ad el. Sper ses studi è el sa profundà en ovras dals giuvens Hegelians, per exempel Das Leben Jesu da David Friedrich Strauss, Das Wesen des Christentums da Ludwig Feuerbach u en las criticas da l’Evangeli da Bruno Bauer. Quai ha facilità sia decisiun da chalar cun il studi da teologia gia suenter in semester – malgrà che sia mamma è stada fitg trumpada.

Nietzsche leva ussa sa concentrar cumplainamain sin la filologia classica, n’era dentant betg cuntent cun sia situaziun a Bonn. Essend che ses professer da filologia Friedrich Ritschl è ì a Leipzig e che ses ami Gersdorff aveva plans sumegliants, è era el ì a Leipzig. Ils onns vegnints è Nietzsche daventà il scolar preferì da Ritschl, quai malgrà che Nietzsche aveva favurisà a Bonn plitost ses concurrent Otto Jahn. Probablamain è Ritschl era stà in temp ina figura da bab per Nietzsche, avant che Richard Wagner ha occupà questa posiziun.

L’october 1865, curt avant che Nietzsche ha cumenzà ses studi a Leipzig, ha el passentà duas emnas a Berlin tar la famiglia da ses ami da studi Hermann Mushacke. Il bab da quel, Eduard Mushacke, aveva fatg part ils onns 1840 d’in circul da debattas enturn Bruno Bauer e Max Stirner. Ins po supponer che Nietzsche è vegnì confruntà a chaschun da questa visita cun il cudesch renumà da Stirner Der Einzige und sein Eigentum. Quai n’è però betg documentà istoricamain. En mintga cas ha Nietzsche cumenzà curt suenter a leger in filosof ch’era lunsch davent da Stirner e dal giuven hegelianissem: Arthur Schopenhauer. In ulteriur filosof ch’el ha scuvert durant ses temp a Leipzig è stà Friedrich Albert Lange e ses cudesch Geschichte des Materialismus, cumparì l’onn 1866. En emprima lingia ha Nietzsche dentant cuntinuà ses studi filologic. Durant quels onns è ses commiliton Erwin Rohde daventà in bun ami da Nietzsche.

Durant l’uschenumnada Guerra tudestga tranter la Prussia e l’Austria, ch’ha era gì lieu a Leipzig, aveva el anc pudì evitar da stuair far servetsch militar. L’onn 1867 è el dentant vegnì clamà sut las armas da l’artigliaria prussiana a Naumburg. Suenter in grev accident da chavaltgar il mars 1868 n’era el betg pli abel da prestar il servetsch. El ha tratg a niz il temp per scriver ulteriuras lavurs filologicas ch’el ha cuntinuà durant ses ultim onn da studi. Da grond’impurtanza è plinavant stà l’emprim inscunter cun Richard Wagner l’onn 1868.

Professer a Basilea (1869–1879)

Sin recumandaziun da Friedrich Ritschl e Wilhelm Vischer-Bilfinger è Nietzsche vegnì elegì l’onn 1869 professer extraordinari per filologia classica a l’Universitad da Basilea, quai anc avant che survegnir sia promoziun honoris causa e si’abilitaziun. Era l’instrucziun al Gymnasium am Münsterplatz (Pädagogium) fascheva part da ses pensum. Sco sia enconuschientscha la pli impurtanta en la domena da la filologia considerava el la scuverta che la metrica antica sa basava mo sin la lunghezza da las silbas (princip quantitativ) entant che la metrica moderna accentuescha las silbas.

Erwin Rohde, Carl von Gersdorf e Nietzsche l’october 1871

Sin agen giavisch han ins relaschà Nietzsche da la naziunalitad prussiana suenter ch’el aveva fatg midada a Basilea, uschia ch’el è stà il rest da sia vita senza naziunalitad. Durant la guerra tranter la Frantscha e la Germania dal 1870/1871 ha el servì per curt temp sco schuldà da sanitad sin la vart tudestga. Ma la fundaziun da l’Imperi tudestg e l’èra dad Otto von Bismarck ha el observà d’ordaifer e da l’entschatta ennà a moda sceptica.

A Basilea ha cumenzà l’onn 1870 l’amicizia cun ses collega Franz Overbeck, in professer da teologia ateist, ch’ha durà fin ch’il spiert da Nietzsche è sa stgirentà. Nietzsche appreziava er il collega pli vegl Jacob Burckhardt che tegneva però gentil- ma decididamain distanza dad el.

Gia l’onn 1868 aveva Nietzsche emprendì d’enconuscher a Leipzig Richard Wagner sco era sia dunna futura Cosima. El admirava omadus profundamain ed era dapi ses temp a Basilea savens en visita en la chasa dal ‹maister› a Tribschen dasper Lucerna. Temporarmain ha Wagner recepì Nietzsche en ses ravugl il pli stretg, al appreziava dentant surtut sco propagandist per la fundaziun dal Festspielhaus da Bayreuth.

L’onn 1872 ha Nietzsche publitgà Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik. Quest’emprima gronda ovra da Nietzsche n’han ses collegas – era Ritschl – per gronda part betg chapì, refusà e taschentà. Il motiv principal è bain che Nietzsche aveva remplazzà la metoda filologica exacta tras speculaziuns filosoficas. La polemica Zukunftsphilologie! da Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf ha dentant procurà per ina curta cuntraversa publica, en la quala Rohde, entant professer a Kiel, e schizunt Wagner han prendì partida per Nietzsche. Nietzsche ha remartgà ch’el era pli e pli isolà en la filologia. Sinaquai è el s’annunzià l’entschatta da l’onn 1871 senza success per la professura filosofica a Basilea ch’era vegnida libra suenter la demissiun da Gustav Teichmüller; la professura ha surpiglià Rudolf Eucken.

Nietzsche enturn il 1875

Era las quatter Unzeitgemässe Betrachtungen (1873–1876), cun las qualas Nietzsche ha fatg critica da cultura influenzada da Schopenhauer e Wagner, n’han betg chattà il resun giavischà. En il conturn da Wagner aveva el entant emprendì d’enconuscher Malwida von Meysenburg e Hans von Bülow; plinavant ha l’amicizia cun Paul Rée cumenzà, la quala ha procurà ch’el è sa distanzià dal pessimissem cultural da sias emprimas ovras. Sia trumpada suenter l’emprim festival da Bayreuth il 1876, nua che la banalitad dal teater ed il public senza nivel al han fatg disgust, è stada il motiv per sa distanziar da Wagner. L’entschatta era el bain in aderent obedaivel da Wagner. Cun il temp ha el però cumenzà ad al refusar e la finala è el daventà in adversari radical dal cumponist.

Cun la publicaziun da Menschliches, Allzumenschliches è l’alienaziun da Wagner e da la filosofia da Schopenhauer daventada evidenta. Era l’amicizia cun Deussen e Rohde era sfradentada cleramain. Durant quel temp ha el empruvà pliras giadas da chattar ina dunna giuvna e bainstanta, pronta da maridar. Oravant tut Malwida von Meysenburg ch’aveva surpiglià la rolla da mamma sustegneva quests plans – els èn dentant dads en l’aua.

Malsognas ch’el aveva dapi si’uffanza – el era da curta vesida, per part bunamain tschorv, pativa d’attatgas da migrena e da disturbis dal magun – èn vegnidas mendras ed han sfurzà el da prender congedis pli lungs da sia lavur d’instrucziun. L’onn 1879 ha el stuì sa laschar pensiunar, perquai ch’el aveva pli e pli savens attatgas cun dolurs dal chau e dals egls.

Filosof liber (1879–1889)

Il crap da Nietzsche a Segl en Engiadin’Ota. Tenor atgnas indicaziuns duai quest crap avair intimà Nietzsche l’onn 1881 a la concepziun da basa da Zarathustra

Sin la tschertga da cundiziuns climaticas optimalas per sminuir l’intensitad da sias malsognas, è Nietzsche viagià savens ed ha vivì fin l’onn 1889 sco autur liber en differents lieus. El viveva surtut da la pensiun ch’el retirava, survegniva dentant per part era contribuziuns finanzialas da ses amis. La stad passentava el il pli savens a Segl, l’enviern surtut en l’Italia (Genua, Rapallo, Turin) ed era a Nizza. Da temp en temp visitava el sia famiglia a Naumburg; pliras giadas è el sa dispità ed ha puspè fatg pasch cun sia sora. Ses anteriur scolar Peter Gast (atgnamain Heinrich Köselitz) è daventà temporarmain ina sort secretari privat. Köselitz ed Overbeck èn stadas per Nietzsche las persunas las pli fidadas.

Da la gruppa enturn Wagner aveva el surtut pudì mantegnair la relaziun cun Meysenbug ch’era ina sort protectura maternala per el. Ultra da quai aveva el contact cun il criticher da musica Carl Fuchs, l’emprim era cun Paul Rée. L’entschatta dals onns 1880 èn cumparidas las ovras Morgenröte e Die fröhliche Wissenschaft, ulteriuras ovras en il stil aforistic da Menschliches, Allzumenschliches.

Lou von Salomé, Paul Rée e Nietzsche. Fotografia arranschada da Nietzsche, 1882

Grazia a Meysenburg e Rée ha el emprendì d’enconuscher l’onn 1882 Lou von Salomé. Nietzsche ha spert fatg plans da gronda muntada per la ‹trinitad› cun Rée e Salomé. Il punct culminant da quest’avischinaziun è stà in segiurn communabel da pliras emnas a Tautenburg. Durant quel temp aveva la sora da Nietzsche Elisabeth da survegliar Lou von Salomé. Malgrà ch’el stimava fitg Salomé considerava el la dunna main sco partenaria eguala, mabain plitost sco scolara talentada. El è s’inamurà en ella ed ha dumandà via lur ami communabel Rée sch’ella al veglia maridar; ma Salomé ha refusà. Tranter auter pervia d’intrigas d’Elisabeth è la relaziun cun Rée e Salomé ida en paglia l’enviern 1882/1883. Essend ussa puspè pli malsaun ed isolà – pervia da Salomé aveva el dispitas cun mamma e sora – è Nietzsche scappà cun patratgs da suicidi a Rapallo, nua ch’el ha scrit en be diesch dis l’emprima part da Also sprach Zarathustra.

Suenter la ruptura cun Wagner e la filosofia da Schophenhauer aveva el be pli paucs amis. Ma era ses amis ils pli stretgs na chapivan betg il stil dal tuttafatg nov da Zarathustra e cuvrivan quai sin il pli cun curtaschia. Nietzsche era tuttavia conscient da quai e tgirava prest sia solitariadad, sa lamentava dentant era savens pervia da quai. Al plan da passar en la publicitad sco poet, ch’el aveva gì per curt temp, ha el renunzià. Dasperas aveva el paucs daners; ses cudeschs praticamain nagin che cumprava. La quarta part da Zarathustra ha el edì l’onn 1885 be pli sco squitsch privat en 40 exemplars ch’eran quintads per ‹tals ch’eran sa fatgs meritaivels per el›. Da quels ha Nietzsche regalà sulettamain set exemplars.

Nietzsche annunzia a Heinrich Köselitz il titel da ses cudesch nov

L’onn 1886 ha el laschà squitschar sin agens custs Jenseits von Gut und Böse. Cun quest cudesch e las segundas ediziuns da Geburt, Menschliches, Morgenröte e Fröhliche Wissenschaft, cumparidas il 1886/87, considerava el si’ovra sco terminada per il mument. El sperava ch’el haja prest blers lecturs. Pelvair è l’interess per Nietzsche creschì ussa, schebain che quest process è ì fitg plaun e Nietzsche sez l’ha strusch remartgà.

Quels onns ha el emprendì d’enconuscher Meta von Salis e Carl Spitteler, plinavant è el sa scuntrà cun Gottfried Keller. L’onn 1886 era sia sora, entant maridada cun l’antisemit Bernhard Förster, emigrada en il Paraguay per fundar la colonia ‹germana› Nueva Germania – in’idea che Nietzsche considerava sco ridicula. En lur contact per correspundenza s’alternavan fasas da dispita e da reconciliaziun, persunalmain èn ils fragliuns dentant sa vesids puspè pir suenter il collaps da Nietzsche.

Nietzsche aveva da batter vinavant cun attatgas dolurusas regularas, uschia ch’igl era nunpussaivel per el da lavurar a moda constanta. L’onn 1887 ha el scrit entaifer curt temp il pamflet Zur Genealogie der Moral. El aveva ussa contact per correspundenza cun Hippolyte Taine, lura era cun Georg Brandes ch’ha fatg ils emprims referats davart la filosofia da Nietzsche a Kopenhagen l’entschatta da l’onn 1888.

Il medem onn ha Nietzsche scrit tschintg cudeschs, per part sin basa da vastas notizias per l’ovra planisada Der Wille zur Macht. Sia sanadad era sa meglierada temporarmain. La stad aveva el fitg buna luna. Ses texts e sias brevs a partir da l’atun 1888 laschan sminar che Nietzsche pativa in pau a la giada da grondaschia. Las reacziuns sin ses texts, surtut sin la polemica Der Fall Wagner da l’atun, ha el survalità senza mesira. A chaschun da ses 44avel anniversari è el sa decidì da scriver l’autobiografia Ecce homo, quai suenter avair finì la Götzen-Dämmerung e l’Antichrist, in’ovra ch’era vegnida tegnida enavos l’emprim. Il december ha el cumenzà ina correspundenza cun August Strindberg. Nietzsche carteva d’esser curt avant il success internaziunal ed empruvava da cumprar enavos sias scrittiras veglias da l’emprim editur. El planisava translaziuns en las linguas europeicas las pli impurtantas. Ultra da quai aveva el l’intenziun da publitgar la cumpilaziun Nietzsche contra Wagner e las poesias Dionysos-Dithyramben.

Stgirament dal spiert (1889–1900)

Kleiner Nietzsche-Kopf. Gravura da Hans Olde tenor la seria da fotografias Der kranke Nietzsche, 1899

L’entschatta da schaner 1889 ha el gì in collaps spiertal a Turin. Curts texts, ils uschenumnads ‹cedels da sturnadad› ch’el trametteva a buns amis, però per exempel er a Cosima Wagner ed a Jacob Burckhardt, dattan cleramain perditga da questa sturnadad. Sco motiv per il collaps supponiv’ins ina paralisa progressiva sco consequenza da sifilis. Questa diagnosa ed il motiv per la malsogna da Nietzsche restan dentant dubitaivels fin oz.

Fossa da Friedrich Nietzsche a Röcken

Essend alarmà entras ils cedels da sturnadad drizzads a Burckhardt ed ad el sez ha Overbeck mess Nietzsche l’emprim en ina chasa da malsauns da spiert a Basilea. Davent da là ha sia mamma – Friedrich Nietzsche era entant cumplettamain malsaun da spiert – mess el en la clinica universitara psichiatrica a Jena che steva sut la direcziun d’Otto Binswanger. Julius Langbehn ha empruvà da curar Nietzsche suenter avair contactà sia mamma dad el anora; ma el n’ha betg gì success. L’onn 1890 ha la mamma la finala dastgà retschaiver ses figl a chasa a Naumburg. Da quel temp pudeva el bain manar curts discurs, sa regurdar da tscherts eveniments e scriver salids a la fin da brevs. El vegniva però savens suenter curt temp obsessiv u apatic e n’enconuscheva era betg pli ses vegls amis.

Overbeck e Köselitz han l’emprim ponderà tge far cun las ovras che n’eran per part anc betg squitschadas. Köselitz ha cumenzà ad edir in’ovra cumplessiva. Il medem temp ha cumenzà per l’emprima giada l’influenza dal pensar da Nietzsche.

Elisabeth Förster-Nietzsche è turnada suenter il suicidi da ses um l’onn 1893 dal Paraguay, ha laschà destruir ils toms ch’eran gia squitschads da l’ediziun da Köselitz, ha fundà l’archiv da Nietzsche e surpiglià pli e pli tant la controlla dal frar che duvrava tgira sco era da l’ediziun da sias ovras. Cun Overbeck ha ella gì ina gronda dispita, ma Köselitz ha collavurà cun ella.

Nietzsche sez, cun il qual i gieva mender e mender, n’è betg pli vegnì a savair insatge da tut quai. Suenter la mort da sia mamma l’onn 1897 ha el vivì en la Villa Silberblick a Weimar, nua che sia sora tgirava el. Tscherts visitaders sco Rudolf Steiner avevan il privilegi da visitar il filosof dement. Suenter pliras attatgas è Nietzsche però daventà per part schirà ed el na pudeva ni star sin pes ni discurrer. Ils 25 d’avust 1900, en la vegliadetgna da 55 onns, è el mort en consequenza d’in malcostas e dad in’ulteriura attatga. El è vegnì sepulì dasper la baselgia da Röcken en la fossa da famiglia.

Pensar ed ovra

Nietzsche ha cumenzà si’ovra sco filolog, veseva sasez dentant adina pli fitg sco filosof ni sco ‹pensader liber›. El vala sco maister da la furma curta aforistica e d’in stil da prosa captivant. Intgins interprets considereschan er ils cudeschs d’aforissems ch’èn apparentamain pauc structurads sco ‹cumponids› a moda inschignusa. Las ovras èn munidas cun in’acziun da basa, ina prefaziun ed in epilog, poesias ed in ‹gieu preliminar›.

Sco strusch in auter pensader ha Nietzsche tschernì per sasez la libertad da la metoda e da la contemplaziun. Igl è perquai problematic da classifitgar sia filosofia a moda definitiva en ina tscherta disciplina. Nietzsche tracta ils problems da la filosofia baud sco artist, baud sco scienzià e baud sco filosof. Bleras parts da si’ovra pon ins era considerar sco psicologicas, er sche quest’expressiun ha pir survegnì pli tard sia muntada d’ozendi. Blers interprets han plinavant vesì ina stretga colliaziun tranter sia vita e si’ovra, uschia ch’ins ha perscrutà la vita e la persunalitad da Nietzsche bler pli fitg che quai ch’igl è il cas tar auters filosofs.

Survista da l’ovra

Ins parta savens il pensar e l’ovra da Nietzsche en tschertas periodas. La suandanta repartiziun sa basa en general sin Nietzsche sez ed è vegnida duvrada dapi la publicaziun da Lou Andreas-Salomé (1894) da bunamain tut ils interprets.

• Il temp da Wagner e Schopenhauer (1872–1876) che stat cunzunt sut l’ensaina da quests dus umens e ch’ha influenzas romanticas. Questa perioda cumpiglia las ovras:
  • Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik
  • Unzeitgemässe Betrachtungen:
    • David Strauss, der Bekenner und der Schriftsteller
    • Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben
    • Schopenhauer als Erzieher
    • Richard Wagner in Bayreuth
• Il temp dal ‹spiert liber› 1876–1882. Nietzsche sa deliberescha pli e pli da l’influenza persunala da Wagner e da l’influenza filosofica da Schopenhauer. Oravant tut a l’entschatta da questa perioda stat l’enconuschientscha empirica e scientifica en il center. Perquai vegn questa fasa da l’ovra da Nietzsche era numnada ‹positivistica›. Enstagl dals tractats da pli baud scriva el ussa collecziuns d’aforissems, en las qualas ins chatta tranter auter l’influenza dals moralists franzos che Nietzsche appreziava fitg:
  • Menschliches, Allzumenschliches (cun duas cuntinuaziuns)
  • Morgenröte. Gedanken über die moralischen Vorurteile
  • Die fröhliche Wissenschaft
• L’ovra centrala Also sprach Zarathustra (1883–1885), en la quala el formulescha novas tesas en ina lingua simbolica e poetica. Savens vegnan Also sprach Zarathustra e l’ovra tardiva prendidas ensemen.
• Las ovras tardivas (1886–1888), en las qualas Nietzsche elavurescha sias avischinaziuns fatgas fin quel mument e las accentuescha polemicamain. Ultra d’aforissems e da sentenzas datti ussa puspè tractats pli lungs. Da questa perioda fan part:
  • Jenseits von Gut und Böse
  • Zur Genealogie der Moral
  • Der Fall Wagner e Nietzsche contra Wagner
  • Götzen-Dämmerung oder Wie man mit dem Hammer philosophiert
  • Der Antichrist
  • Ecce homo (autobiografia, po vegnir quintada tar la medema gruppa)

I dat dentant intginas cruschadas e rupturas entaifer quest schema. Uschia ha Nietzsche agiuntà a las segundas ediziuns da Geburt der Tragödie e da Fröhliche Wissenschaft da 1887 ina prefaziun autocritica respectivamain in tschintgavel cudesch. Da grond’impurtanza è era l’ovra Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne dal 1872 ch’è pir vegnida publitgada postum. En quella ha Nietzsche anticipà blers da ses patratgs ch’el ha formulà pli tard. Intginas tematicas – per exempel la relaziun tranter art e scienza – ha Nietzsche adina tractà, schebain ch’el fa quai or da differentas perspectivas e chatta per part differentas respostas.

Ultra da sias consideraziuns filosoficas ha Nietzsche era publitgà poesias, en las qualas el exprima ses patratgs filosofics baud a moda legra, baud a moda stgira e deprimida. Ellas han in connex cun las ovras prosaicas: Idyllen aus Messina (1882) è vegnida integrada en la segunda ediziun da Fröhliche Wissenschaft, entant ch’intginas da las Dionysos-Dithyramben (1888/89) èn elavuraziuns da parts dad Also sprach Zarathustra.

La muntada dal relasch da Nietzsche è ditg stada dispitaivla. La recepziun da quel è ultra da quai vegnida engrevgiada tras la publicaziun dubiusa da l’archiv da Nietzsche (vesair ediziun da Nietzsche). I dat duas posiziuns extremas. Ina è quella da Karl Schlechta che n’ha chattà nagut en il relasch che na fiss betg era da chattar en las ovras publitgadas da Nietzsche. L’autra posiziun è quella dad Alfred Baeumler e Martin Heidegger che considereschan l’ovra publitgada da Nietzsche sulettamain sco ‹halla d’entrada›, entant che la ‹veritabla filosofia› sa chattia en il relasch. Entant dominescha ina posiziun intermediara che considerescha il relasch sco cumplettaziun da las ovras publitgadas e prenda quel sco med per suandar meglier il pensar da Nietzsche e ses svilup.

Il pensar da Nietzsche han ins interpretà en bleras differentas modas. El cuntegna rupturas, differents livels e posiziuns fictivas da persunas litteraras. Giorgio Colli manegia schizunt: «Quel ch’interpretescha Nietzsche cun al citar è in sfalsifitgader. (...) En la miniera da quest filosof chatt’ins mintga metal: Nietzsche ha ditg tut ed il cuntrari da tut.»

Era la dumonda quant lunsch che la mancanza d’ina sistematica è stada intenziunada da Nietzsche u sche quella è schizunt stada in effect da sia vista dal mund han ins discussiunà manidlamain. Dapi la segunda part dal 20avel tschientaner vegn questa dumonda plitost affirmada.

Critica da la morala

In dals objects ils pli impurtants da la critica da Nietzsche, e quai sin il pli tard dapi Menschliches, Allzumenschliches, è la morala en general e la morala cristiana en spezial. Nietzsche rinfatscha a la filosofia ed a la scienza d’avair surpiglià valurs moralas existentas a moda nuncritica. In pensar vairamain illuminà e liber stoppia percunter sa posiziunar Jenseits von Gut und Böse, sco il titel d’in da ses cudeschs di. Quai hajan tut ils filosofs dal mund occidental dapi Platon manchentà, oravant tut era Kant. Nietzsche n’intercurescha betg valurs per chattar lur valaivladad presumada, mabain descriva connexs tranter la creaziun da valurs tras in pensader u ina gruppa d’umans e lur constituziun biologica e psicologica. La dumonda centrala è pia quella suenter la valur da sistems morals insumma: «Tut las scienzas han da far lavur preparatorica per il pensum futur dals filosofs: quest pensum vegn chapì uschia ch’il filosof sto schliar il problem da la valur cun determinar la successiun da las valurs.»

Questa furma da la critica sin in ‹metalivel› è in segn caracteristic da la filosofia da Nietzsche. El pratitgescha questa critica a moda excessiva sa servind da metodas da l’istoriografia, da la scienza da cultura e da la lingua. En spezial sa concentrescha el sin la derivanza e la furmaziun da modas da pensar moralas (per exempel en Zur Genealogie der Moral). Terms impurtants da sia critica da morala èn:

Morala dals signurs e morala dals sclavs

• La morala dals signurs è la tenuta dals pussants che san dir gea a sasez e lur vita, entant ch’els taxeschan ils auters sco ‹nunpretensius›. La morala dals sclavs è la morala dals «disfortunads (...), paupers, senza pussanza, pitschens (...), malsauns, trids» che giuditgeschan l’emprim lur visavi – ils pussants, ventiraivels, quels che din gea – sco ‹nauschs› e sasez alura sco ‹buna› cuntrapart. I saja oravant tut stà il cristianissem ch’haja per part sez stgaffì, en mintga cas dentant promovì questa morala e fatg tras quai ordlonder la morala dominanta.
• Resentiment: Quai è il sentiment da basa da la morala dals sclavs. Ils ‹malgartegiads› sa stgaffeschan sin fundament da scuidanza, schalusia e flaivlezza in mund imaginar (p.ex. l’auter mund cristian), en il qual els sezs san esser ils pussants e viver ora lur odi sin ils ‹nobels›.
• Cumpassiun e plaschair: Per realisar sia filosofia da la negaziun da la vita ha il pessimist Schopenhauer tschentà la cumpassiun en il center da si’etica. Suenter sia ruptura cun la filosofia da Schopenhauer ha Nietzsche vulvì la tesa da la cumpassiun: perquai ch’ins sto affirmar la vita, è la cumpassiun – sco med da la negaziun – in privel. La cumpassiun engrondescha la suffrientscha en il mund ed impedescha la voluntad da stgaffir che sto adina era destruir e surmuntar – auters u era sasez. Cuntrari a la cumpassiun passiva èn il plaschair activ respectivamain in’affirmaziun generala da la vita (amor fati) las valurs las pli autas e las pli impurtantas.

Nietzsche condensescha quests patratgs ad ina critica adina pli radicala envers il cristianissem, per exempel en Der Antichrist. D’ina vart saja il cristianissem nihilistic en il senn ch’el sneghia tut la valur dal mund perceptibel cun ils senns – ina critica che pertutga en la chapientscha da Nietzsche er il budissem. Da l’autra vart – e quai en confrunt cun il budissem – saja il cristianissem naschì da resentiments. Il cristianissem haja impedì mintga sort d’umans pli auta e mintga cultura e scienza pli auta. En sias ovras tardivas extenda Nietzsche la critica sin tut las normas e valurs vertentas: tant en la morala burgaisa sco en il socialissem ed anarchissem vesa el influenzas da la ductrina cristiana. L’entir mund modern pateschia d’ina décadence. I saja perquai necessari da «valitar autramain tut las valurs». Co che las novas valurs avessan dentant vesì ora, na resulta betg cleramain da l’ovra da Nietzsche. Questas dumondas e lur connex cun ils aspects dal ‹dionisic›, da la ‹voluntad a la pussanza›, dal ‹suruman› e dal ‹return etern› vegnan discutadas fin oz.

‹Dieu è mort› e ‹nihilissem europeic›

Cun il chavazzin ‹Dieu è mort› vegn savens sugerì che Nietzsche haja giavischà la mort da Dieu. En vardad constat quai be en in tschert senn. Nietzsche chapiva sasez en quest connex plitost sco observader. El ha analisà ses temp, oravant tut la civilisaziun (cristiana) ch’era daventada tenor el maroda. Nietzsche n’è plinavant betg stà l’emprim ch’ha tschentà la dumonda da la ‹mort da Dieu›. Hegel ha formulà quest patratg gia l’onn 1802 ed ha discurrì da la ‹dolur senza fin› sco sentiment, «sin il qual la religiun dal temp nov sa basa – il sentiment: Dieu sez è mort».

Il lieu cità il pli savens en quest connex è l’aforissem 125 or da Fröhliche Wissenschaft cun il titel Der tolle Mensch. L’aforissem ch’è stilisticamain condensà cuntegna allusiuns ad ovras classicas da la filosofia e da la tragedia. Quest text lascha parair la mort da Dieu sco eveniment che fa tema. Il pledader tema la visiun d’orrur ch’il mund civilisà haja destruì la gronda part da ses fundament spiertal: «Nua è Dieu ì a finir? Jau as vi dar la resposta! Nus l’avain mazzà – vus ed jau! Nus tuts essan ses assassins! Ma co avain nus fatg quai? Co pomai essan nus stads buns da baiver or l’entira mar? Tgi ans ha dà la spungia per sfruschar davent l’entir orizont? Tge avain nus pensà, cur che nus avain schlià la Terra da la chadaina dal sulegl? Nua sa mova ella uss? E nua giain nus? Davent da tut ils sulegls? N’èsi betg uschia che nus ans precipitain plitost? Enavos, sin las varts, enavant, sin tut las varts? Datti anc in sisum ed in giudim? Na giain nus betg a perder en quest nagut infinit? Na sentin nus betg il spazi vid ch’ans flada? N’èsi betg vegnì in pau pli fraid? Na vegni betg adina pli stgir, stgirenta notg? (...) Dieu è mort! E Dieu resta mort! E nus l’avain mazzà! Co ans pudain nus consolar, nus assassins da tuts assassins?»

I duvrass bler temp fin che quest process nunchapibel vegniss chapì, gist pervi da sia gronda dimensiun: «Jau sun arrivà memia baud, ha el constatà, mes temp n’è anc betg arrivà. Quest eveniment incredibel è anc en gir – el n’è anc betg vegnì ad ureglia als umans.» Ed i vegn dumandà: «N’è la grondezza da quest’ovra [d’avair mazzà Dieu] betg memia immensa per nus? Na stuain nus betg daventar sezs Dieus, per esser degns da quai che nus avain fatg?» Quai è in dals motivs per l’idea dal suruman che cumpara pli tard oravant tut en Zarathustra. «Morts èn tuts ils Dieus: ussa vulain nus, ch’il suruman vivia.»

Il pled da la mort da Dieu chatt’ins er en ils aforissems 108 e 343 da Fröhliche Wissenschaft, il motiv figurescha medemamain en Also sprach Zarathustra. Suenter n’ha Nietzsche betg pli utilisà quest motiv, è dentant sa fatschentà vinavant a moda intensiva cun il tema. Remartgabel è qua per exempel il fragment Der europäische Nihilismus (datà ils 10 da zercladur 1887), en il qual igl ha ussa num: «‹Dieu› è in’ipotesa bler memia extrema.»

Nietzsche ha concludì che pliras fermas tendenzas, surtut la naschientscha da las scienzas natiralas e da l’istoriografia, hajan fatg cupitgar la civilisaziun cristiana enten render nuncredibla la concepziun dal mund cristiana. Entras crititgar la morala vertenta, sco quai che Nietzsche fascheva, daventia quella nuncredibla e vida e dettia la finala ensemen. Cun questa critica radicalisada steva Nietzsche per l’ina da la vart da la tradiziun dals moralists franzos sco per exempel Montaigne u La Rochefoucauld che crititgavan la morala da lur temp per cuntanscher ina meglra; per l’autra ha el punctuà pliras giadas ch’el na cumbattia betg mo l’ipocrisis da la morala, mabain ‹las moralas› dominantas sezzas – essenzialmain pia la morala cristiana. Per exprimer quai numnava el sasez l’‹immoralist›. Oz prevala l’opiniun che Nietzsche na veseva betg sasez sco aderent dal nihilissem, mabain ch’el considerava questa moda da pensar sco ina pussaivladad da la morala (post-)cristiana, forsa era sco ina necessitad istorica.

Art e scienza

L’expressiun ‹apollinic-dionisic› ha surtut Nietzsche fatg enconuschenta en la filosofia da l’art, era sch’ella era gia vegnida duvrada da Schelling. Cun ils nums dals Dieus grecs Apollo e Dionisos numna Nietzsche en si’ovra tempriva Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik dus princips opposts da l’estetica. Appolinic è il siemi, la bella splendur, il cler, la visiun, la sublimitad; dionisic è la sturnadad, l’esser sfranà, ina stgira forza originara che mitscha. Tenor Nietzsche è la reuniun da questas forzas gartegiada en la tragedia attica. L’‹unitad d’origin› sa mussia al poet en furma da la musica dionisica e vegnia transponida entras siemis apollinics en maletgs. Sin tribuna saja la tragedia naschida grazia al chor che dettia spazi al dionisic. Sco element apollinic gioghia il dialog in’impurtanta rolla e l’erox tragic vegnia vitiers.

Sokrates haja tschentà la scienza sur l’art ed uschia contribuì al declin da la tragedia greca

La tragedia greca saja ida a frusta tras Euripides e l’influenza dal socratissem. Qua tras saja oravant tut il dionisic, dentant era l’apollinic vegni stgatschà da la tragedia. Ella saja regredida ad in simpel epos dramatisà. L’art saja sa mess en il servetsch da la savida e da la sabientscha socratica e saja daventà pura imitaziun. Pir en il drama musical da Richard Wagner saja la reuniun da quests princips opposts puspè gartegiada.

En ses texts tardivs ha Nietzsche bandunà questa posiziun; surtut na vesa el ussa betg pli ina nov’entschatta en las ovras da Wagner, mabain in segn da decadenza. El variescha era sias consideraziuns da basa esteticas: en ses texts da la perioda ‹positivista› fa l’art cleramain plazza a la scienza. Ussa vesa Nietzsche «en l’uman scientific la furma pli sviluppada da l’artist» (Menschliches, Allzumenschliches) e schizunt la vita en general daventa «in med per l’enconuschientscha» (Die fröhliche Wissenschaft).

Pir suenter Also sprach Zarathustra revegn Nietzsche puspè pli cleramain a sias opiniuns esteticas da pli baud. En in cudeschet da notizias dal 1888 hai num: «L’art, e nagut auter che l’art! El pussibilitescha la vita, el giavina da viver, el è il grond stimulans da la vita.» En ils texts tardivs sviluppescha el era vinavant il term dal dionisic. Il Dieu Dionisos serva per projectar pliras ideas impurtantas, ed Ecce homo finescha cun l’exclamaziun «Dionisos cunter il crucifitgà!»

Critica da la religiun, da la metafisica e da la teoria d’enconuschientscha

La critica da la morala da Nietzsche ha en mira ina critica generala da las filosofias d’enfin ussa. Nietzsche è da princip sceptic vers concepts metafisics e religius. La pussaivladad d’in mund metafisic na sappian ins bain betg refutar, ella na saja dentant betg d’impurtanza: «Ch’i pudess dar in mund metafisic na pon ins betg sclauder dal tuttafatg. (...) Ma tut quai ch’ans ha animà enfin uss da vesair en ina metafisica supponida insatge custaivel e giavischabel è be stà l’illusiun e l’engion da sasez. En quel mument ch’ins demascrescha questas metodas d’enconuschientscha sco las pli marschas, refutesch’ins las religiuns e tutta metafisica.»

Tuttas speculaziuns metafisicas e religiusas sajan explitgablas psicologicamain; ellas hajan surtut gì la funcziun da legitimar tschertas moralas. La moda da patratgar, las filosofias dals filosofs, pon tenor Nietzsche vegnir deducidas da lur constituziun corporala e spiertala sco era da lur experientschas individualas: «Las ponderaziuns metafisicas las pli ardidas sa laschan per regla reducir sin la dumonda: sin tge morala sa basa il filosof?»

Nietzsche applitgescha questa teoria er en sias analisas da sasez e renda adina puspè attent al fatg che nus percepin ed interpretain il mund sfurzadamain adina d’ina tscherta perspectiva. Gia la necessitad da s’exprimer cun agid da la lingua e da definir entras quai subjects e predicats saja in’interpretaziun liada a pregiudizis (Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne). Cun quai ha Nietzsche anticipà ideas da la filosofia da lingua moderna.

El appreziescha ils sceptichers sco sulet «tipus onest en l’istorgia da la filosofia» (Der Antichrist) ed exprima resalvas fundamentalas cunter mintga sort da sistem filosofic. I saja problematic da pensar ch’il mund sa laschia sfurzar en in urden: «Jau hai ina disfidanza envers tutta sistematica e vom or da via ad ella. Il vulair sistematisar tut è nagut auter ch’ina mancanza da prusadad.»

En si’autobiografia Ecce homo ha Nietzsche descrit l’ultima giada sia relaziun cun la religiun e la metafisica: «‹Dieu›, ‹l’immortalitad da l’olma›, ‹il spendrament›, ‹il parvis› – quai èn tut terms che na m’han mai interessà, gnanc sco uffant betg. (...) L’ateissem na conusch jau betg sco resultat, mabain sco eveniment: el nascha tar mai or da l’instinct. Jau sun memia mirveglius e memia giagliard per ma cuntentar cun ina resposta banala. E Dieu è ina resposta banala ed in’impertinenza envers l’intelletg. Ins al pudess schizunt titular ina tavla da scumond sin la quala stat scrit: scumandà da pensar.»

Ulteriurs patratgs

Return etern

Il ‹patratg il pli profund› da Nietzsche – che figurescha l’emprim en Die fröhliche Wissenschaft e che vegn preschentà sco punct culminant en Also sprach Zarathustra – è l’idea che tut quai che capita saja gia capità enorm bleras giadas e vegnia adina puspè a capitar. Ins duaja perquai viver uschia ch’ins na supportia betg mo la repetiziun da mintga mument, mabain ch’ins beneventia schizunt questa repetiziun. Quest ‹patratg il pli profund› ha Nietzsche gì viagiond en l’Engiadina datiers da Segl. Malgrà sia furmaziun fitg superfiziala en scienzas natiralas ha Nietzsche empruvà da preschentar raschuns scientificas per il return etern.
Davos quest patratg stat la pretaisa d’affirmar la vita per la viver uschia ch’ins veglia viver mintga mument anc enorm bleras giadas. «Ma mintga plaschair vul eternitad – vul eternitad profunda» è consequentamain ina frasa centrala en Also sprach Zarathustra. Stretgamain collià cun il ‹return etern› è bain l’amor fati (lat. ‹amur per il destin›). Quai è per Nietzsche ina furmla per definir il stadi il pli aut ch’in filosof po cuntanscher, numnadamain la furma d’affirmaziun la pli auta.
Davart il ‹return etern›, sia significaziun e sia posiziun en ils patratgs da Nietzsche èn ils scienziads da different’opiniun. Entant ch’intgins interprets localiseschan el en il center da l’entir patratgar da Nietzsche, l’han auters vesì sco ‹element ester› che disturba las ideas da Nietzsche.

Il suruman

En in progress che duai avair lieu en il decurs da l’istorgia da l’umanitad – u en il mund insumma – na crai Nietzsche betg. Consequentamain n’è la finamira da la carstgaunadad betg da chattar suenter la vita terrestra, mabain en ses individis ils pli auts che cumparan adina puspè, ils uschenumnads ‹surumans›. La spezia carstgaun vesa Nietzsche be sco emprova, sco massa da basa, or da la quala el vul far ‹stgaffiders› ch’èn ‹dirs› e senza cumpassiun cun auters u cun sasezs, per stgaffir dad els sezs e da la carstgaunadad in’ovra d’art preziusa. Sco cuntrapart negativa dal ‹suruman› preschenta el en Also sprach Zarathustra il ‹davos carstgaun›. Quel signifitgescha las flaivlas stentas dals carstgauns da s’adattar in a l’auter, la voluntad da manar ina vita lunga e ventiraivla, senza ristga e senza conflicts e muments dirs. Il ‹sur› na po dentant betg mo signifitgar in nivel pli elevà en relaziun cun in auter, mabain po era vegnir chapì en il senn da ‹amunt›, pia signifitgar in moviment. Il suruman n’è perquai betg exnum in carstgaun pussant che regia sur l’ultim carstgaun. Tenor las perscrutaziuns da Nietzsche d’ozendi maina in’interpretaziun strictamain politica en errur. La ‹voluntad a la pussanza› (che duai sa concretisar en il suruman) n’è consequentamain betg la voluntad da reger sur auters, mabain la voluntad da savair, d’enritgir sasez, da surmuntar sasez.

Voluntad a la pussanza

La ‹voluntad a la pussanza› è primo in concept che vegn preschentà l’emprima giada en Also sprach Zarathustra e che vegn tematisà, almain a l’ur, en tut ils ulteriurs cudeschs. Ils origins da quest concept èn da chattar en l’analisa da la voluntad umana d’avair pussanza (cf. Morgenröte). A partir da circa l’onn 1885 sa lascha scuvrir en ses cudeschets da notizias co che Nietzsche sviluppescha quest concept a moda cumplessiva. Secundo è ella il titel dad in’ovra che Nietzsche aveva planisà sco ‹midada da tuttas valurs› che n’è dentant mai vegnida realisada. Notizias correspundentas chatt’ins surtut en las ovras Götzen-Dämmerung e Der Antichrist. Terzo è quai il titel d’ina cumpilaziun or dal relasch da Nietzsche, redigida da Förster-Nietzsche e Peter Gast. Tenor l’opiniun da quests editurs duai quest’ediziun correspunder a l’‹ovra principala› planisada sut punct dus.

L’interpretaziun dal concept ‹voluntad a la pussanza› è ordvart contestada. Per Martin Heidegger è quai stà la resposta da Nietzsche a la dumonda metafisica davart ‹la raschun da tut quai ch’è›: tenor Nietzsche saja tut ‹voluntad a la pussanza› en il senn d’in princip metafisic intern, quai ch’è tar Schopenhauer la ‹voluntad (a la vita)›. L’opiniun opposta represchentava Wolfgang Müller-Lauter: tenor el n’ha Nietzsche tuttavia betg restituì cun la ‹voluntad a la pussanza› ina metafisica en il senn da Heidegger. Nietzsche haja plitost fatg l’emprova d’interpretar tut quai che capita a moda consistenta e cun evitar ideas d’in senn metafisic sco era concepziuns dal mund materialisticas u atomisticas. Per chapir il concept da Nietzsche èsi per el pli adequat da discurrer da (bleras) ‹voluntads a la pussanza› èn dispita permanenta ina cun l’autra. Quellas emprovian da surventscher ina l’autra e s’incorporeschian vicendaivlamain. Plinavant furmian ellas organisaziuns temporaras (p.ex. il corp uman) ma betg in ‹entir› – il mund saja plitost in caos etern. Tranter questas duas interpretaziuns sa movan las bleras autras, schebain che la perscrutaziun da Nietzsche d’ozendi è bler pli datiers a quella da Müller-Lauter. Gist la noziun ‹pussanza› designescha però tar Nietzsche furmas da chapir novas e positivas, essend che sia concepziun dal mund è adina stada drizzada vers l’individi saun. Questa chapientscha da la noziun ‹pussanza› vegn ins pli tard per exempel er a chattar tar Hannah Arendt. Ella sa referescha però al carstgaun en la societad ch’ha la pussaivladad da ‹far insatge› or da sasez.

Influenzas

Da sia giuventetgna en chasa-pravenda ed en il ‹tegnairchasa da dunnas› burgais e pietus derivan las emprimas experientschas da Nietzsche cun il cristianissem. Gia baud ha el sviluppà in’opiniun critica envers quel; uschia ha el legì da giuven texts da Ludwig Feuerbach e David Friedrich Strauss. Quant baud che quest’alienaziun da la famiglia ha cumenzà e quant gronda che si’influenza è stada sin l’ulteriur svilup intellectual, vegn adina puspè debattà en la perscrutaziun da Nietzsche.

Era la mort tempriva da ses bab po avair influenzà Nietzsche, en mintga cas ha el savens rendì attent a la significaziun da questa mort per sasez. Igl è da remartgar che Nietzsche sez ha strusch enconuschì ses bab, mabain ch’el ha probablamain construì in maletg idealisà sin fundament da raquints da famiglia. En las autoanalisas da Nietzsche cumpara el adina puspè sco reverenda stimà e bainvesì, ma malsaun e corporalmain flaivel.

Gia en sia giuventetgna era Nietzsche impressiunà dals texts da Ralph Waldo Emerson e Lord Byron. Hölderlin ch’era da quel temp tabuisà, era ses poet preferì. Era l’ovra da Machiavelli Il Principe ha el legì privat gia durant il temp da scola.

Igl è dispità quant gronda che l’influenza dal poet Ernst Ortlepp u da las ideas da Max Stirner respectivamain da l’entir hegelianissem giuven è stada. L’influenza da Ortlepp è surtut vegnida punctuada da Hermann Josef Schmidt. Davart l’influenza da Stirner sin Nietzsche vegn gia debattà dapi ils onns 1890. Intgins interprets pretendan che Nietzsche haja sin il pli prendì enconuschientscha da Stirner. Auters, sco emprim Eduard von Hartmann, han rinfatschà a Nietzsche d’avair copià las ideas da Stirner. Bernd A. Laska ha formulà la tesa che Nietzsche haja gì ina ‹crisa iniziala› suenter ch’il giuven hegelian Eduard Mushacke haja intermedià l’ovra da Stirner a Nietzsche. Questa crisa l’haja manà tar Schopenhauer. Entaifer la pescrutaziun vala quai dentant sco opiniun a l’ur.

En il studi da filologia tar Ritschl ha Nietzsche emprendì d’enconuscher ultra da las ovras classicas oravant tut era metodas filologicas scientificas. Quai po per l’ina avair influenzà la metodica da ses texts (quai ch’è evident en spezial en Genealogie der Moral), per l’autra però era ses maletg da la scienza sco lavur stentusa per spierts mediochers. Sia tenuta plitost negativa envers il manaschi da perscrutaziun a las universitads aveva senza dubi da far tant cun sias experientschas da student sco era cun quellas da professer.

A l’universitad ha Nietzsche empruvà da manar discurs cun Jacob Burckhardt ch’el appreziava fitg. El ha era legì intgins da ses cudeschs ed ha schizunt tadlà intginas prelecziuns da ses collega. Cun ses ami Franz Overbeck aveva el in barat intensiv durant ses temp a Basilea, ed era pli tard ha Overbeck gidà el en connex cun dumondas teologicas e da l’istorgia da la baselgia.

Nietzsche ha tratg a niz tant ovras da scripturs enconuschents sco Stendhal, Tolstoi e Dostojewski sco era talas d’auturs ch’èn ozendi main enconuschents sco William Edward Hartpole Lecky u scienziads dal fatg sco Julius Wellhausen. Areguard la décadence moderna ha el recepì per exempel George Sand, Gustave Flaubert ed ils fragliuns Goncourt.

La finala pon ins mussar che Nietzsche s’interessava per la scienza, da la fisica (surtut il sistem da Roger Joseph Boscovich) fin a l’economia naziunala. El manegiava era d’avair acquistà grazia a sias malsognas ina meglra savida davart la medischina, la fisiologia e la dietetica che varsaquants da ses medis. Ma en vardad era sia savida davart las scienzas natiralas plitost superfiziala.

Schopenhauer e Wagner

«Jau fatsch part dals lecturs da Schopenhauer che san suenter avair legì l’emprima da sias paginas ch’els vegnan a leger tut sias paginas ed a tadlar mintga pled ch’el ha insumma ditg.»

A partir da la mesadad dals onns 1860 han las ovras d’Arthur Schopenhauer gì gronda influenza sin Nietzsche. El admirava dentant gia da l’entschatta main il coc da la filosofia che la persuna ed il ‹tip› Schopenhauer ch’era per el sinonim cun il filosof che tschertga la vardad e che n’è ‹betg confurm› al temp. In’ulteriura inspiraziun impurtanta è alura stada la persuna e la musica da Richard Wagner. Ils texts Richard Wagner in Bayreuth (quarta Unzeitgemässe Betrachtung) e surtut Geburt der Tragödie celebreschan ses drama musical sco superaziun tant dal nihilissem sco d’in raziunalissem banal. Quest’admiraziun è sa midada en inimicizia sin il pli tard l’onn 1879, suenter che Wagner era apparentamain sa deditgà al cristianissem (en Parsifal). En Der Fall Wagner e Nietzsche contra Wagner ha Nietzsche giustifitgà pli tard sia midada d’opiniun radicala. Il fatg che Nietzsche è anc sa fatschentà ditg suenter la mort da Wagner (l’onn 1883) a moda obsessiva cun l’anteriur ‹maister› ha attratg intgin’attenziun: davart la relaziun cumplitgada tranter Nietzsche ed ils Wagners datti bleras retschertgas cun resultats per part divergents. Ultra da las differenzas che pertutgan la concepziun dal mund e la filosofia d’art han franc era motivs persunals giugà ina rolla en connex cun la separaziun da Nietzsche e Wagner.

Era davart Schopenhauer giuditgava el ussa a moda pli critica. Gist en ses pessimissem e nihilissem manegiava Nietzsche da vesair in fenomen dal temp e cun quai antiquà. Tuttina ha el anc chattà l’onn 1887 pleds da laud per Schopenhauer che saja stà «sco filosof l’emprim ateist ferm e sincer che nus Tudestgs avain gì». Nietzsche scriva: «En moda sgarschaivla returna la dumonda da Schopenhauer tar nus: ‹ha la vita insumma in senn?›. Igl è quai ina dumonda che vegn a duvrar in pèr tschientaners per insumma vegnir udida e chapida. Quai che Schopenhauer ha respundì a questa dumonda è stà – ins ma veglia perdunar questa remartga – precipità, giuvenil, in star airi en perspectivas moralas dal cristianissem ch’ins carteva surmuntadas ensemen cun l’idea d’in Dieu. (...) Ma el ha almain tschentà la dumonda.»

La recepziun d’autras filosofias da vart da Nietzsche

Sia savida davart la filosofia e l’istorgia da la filosofia n’ha Nietzsche betg sviluppà sistematicamain a maun da las funtaunas. El l’ha surtut legì en la litteratura secundara: da Diogenes Laertios ha el acquistà sia savida davart la filosofia antica e da Friedrich Albert Lange (Geschichte des Materialismus) e Kuno Fischer (Geschichte der neueren Philosphie) sias enconuschientschas davart ils auturs pli novs. Platon ed Aristoteles enconuscheva el da la filologia; el als aveva er tractà en intginas da sias prelecziuns filologicas, ma surtut Aristoteles enconuscheva el be per part. Cun ils presocratichers è el sa fatschentà intensivamain l’entschatta dals onns 1870, surtut cun Heraklit ch’ha anc interessà el pli tard. Da la scola e dal studi enconuscheva el las ovras da Homer, Hesiod e Thukydides.

Per l’etica da Spinoza ch’ha stimulà Nietzsche durant in tschert temp è l’ovra da Fischer stada la funtauna principala. Kant ha el medemamain emprendì d’enconuscher grazia a Fischer (e Schopenhauer); en l’original ha el probablamain be legì Kritik der Urteilskraft. Envers l’idealissem tudestg enturn Hegel ha el surpiglià l’emprim la critica murdenta da Schopenhauer. Pli tard ha el ignorà questa direcziun; leger las ovras originalas considerava el apparentamain per danvanz. Igl è remartgabel ch’ins na chatta tar Nietzsche naginas remartgas davart ils giuvens hegelians (Feuerbach, Bauer, Stirner), malgrà ch’el als considerava sco pensaders d’in «temp spiertal burascus», ed era naginas davart Karl Marx, malgrà ch’el è s’exprimì differentas giadas davart il socialissem politic.

Autras funtaunas che Nietzsche ha recepì èn stads ils moralists franzos sco La Rochefoucauld, Montaigne, Vauvenargues, Chamfort, Voltaire e Stendhal. La lectura da Blaise Pascal al ha dà intginas novas invistas en il cristianissem. Inqual giadas è Nietzsche sa fatschentà a moda polemica cun ils filosofs populars da ses temp sco Eugen Dühring, Eduard von Hartmann e Herbert Spencer. Oravant tut dal davos da quels e dals represchentants tudestgs da la teoria da l’evoluziun enturn Ernst Haeckel ha el intervegnì sia savida da las tesas da Charles Darwin.

Grazia ad ina perscrutaziun intensiva da las funtaunas en ils ultims decennis han experts eruì che Nietzsche era savens sa referì en ses texts a filosofs cun teorias da lingua e d’enconuschientscha surprendentamain sumegliantas a quellas dad el sez. Dus da quels pensaders, African Spir e Gustav Gerbe, n’èn ozendi betg pli talmain enconuschents sco pli baud.

Per part han ins rendì attent en la perscrutaziun da Nietzsche che sia critica d’autras filosofias sa basia sin malchapientschas, gist perquai ch’el enconuscheva ellas be tras la litteratura secundara. Quai pertutga oravant tut ils commentaris da Nietzsche davart Kant e la teoria d’evoluziun. Però era questa critica è dispitada.

Ovras ed ediziuns

Ovras filologicas

• Zur Geschichte der Theognideischen Spruchsammlung, 1867.
• De Laertii Diogenis fontibus, 1868/69.
• Homer und die klassische Philologie, 1869.
• Analecta Laertiana, 1870.
• Das florentinische Tractat über Homer und Hesiod, 1870.

Texts filosofics, poesias e texts autobiografics

• Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern, 1872, 1:
  • I. Über das Pathos der Wahrheit
  • II. Gedanken über die Zukunft unserer Bildungsanstalten
  • III. Der griechische Staat
  • IV. Das Verhältnis der Schopenhauerischen Philosophie zu einer deutschen Cultur
  • V. Homers Wettkampf
• Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872, KSA (ediziun critica da studi) 1.
• Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinn, 1872, KSA 1.
• Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen, 1873, KSA 1.
• Unzeitgemäße Betrachtungen, 1873–1876, KSA 1 e 2.
  • David Strauß, der Bekenner und der Schriftsteller, 1873.
  • Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben, 1874.
  • Schopenhauer als Erzieher, 1874.
  • Richard Wagner in Bayreuth, 1876.
• Menschliches, Allzumenschliches – Ein Buch für freie Geister (cun duas cuntinuaziuns), 1878–1880, KSA 2.
• Morgenröte – Gedanken über die moralischen Vorurteile, 1881, KSA 3.
• Idyllen aus Messina, 1882, KSA 3.
• Die fröhliche Wissenschaft (la gaya scienza), 1882, KSA 3.
• Also sprach Zarathustra – Ein Buch für Alle und Keinen, 1883–1885, KSA 4.
• Jenseits von Gut und Böse – Vorspiel einer Philosophie der Zukunft, 1886, KSA 5.
• Zur Genealogie der Moral – Eine Streitschrift, 1887, KSA 5.
• Der Fall Wagner – Ein Musikanten-Problem, 1888, KSA 6.
• Dionysos-Dithyramben, 1889, KSA 6.
• Götzen-Dämmerung oder Wie man mit dem Hammer philosophiert, 1889, KSA 6.
• Der Antichrist – Fluch auf das Christentum, 1895, KSA 6.
• Nietzsche contra Wagner, 1895, KSA 6.
• Ecce homo – Wie man wird, was man ist, 1888/1908, KSA 6.

Musica

Nietzsche ha fatg musica dapi sia giuventetgna ed ha cumponì numerus tocs pli pitschens.

Impurtants èn:

• Sämtliche Werke für Klavier solo, sunà da Michael Krücker per il label NCA, SACD (DC Super Audio), nr. 60189, ISBN 978-3-86735-717-3
• Manfred-Meditation, 1872. Tar Manfred da Lord Byron. Suenter la critica destructiva da Hans von Bülows ha Nietzsche prest chalà da cumponir. datoteca mp3
• Hymnus an die Freundschaft, 1874. extract en format wav
• Gebet an das Leben, NWV 41, 1882, e Hymnus an das Leben, chor ed orchester, 1887. Nietzsche ha mess en musica il 1882 ina poesia da Lou von Salomé. Peter Gast ha elavurà il toc ad ina cumposiziun per chor maschadà ed orchester ch’è vegnida publitgada l’onn 1887 sut il num da Nietzsche. datoteca mp3

Dapli davart la musica da Nietzsche ed ulteriurs extracts per tadlar chatt’ins qua e qua.

Ediziuns

Ediziuns cumplettas – ediziuns commentadas manidlamain ch’èn da chattar en mintga buna biblioteca:

• Werke. Ediziun cumpletta critica, sigla KGW (era: KGA), tgirada da Giorgio Colli e Mazzino Montinari. Berlin e New York 1967ss.
• Briefe. Ediziun cumpletta critica, sigla KGB, tgirada da Giorgio Colli e Mazzino Montinari. Berlin e New York 1975–2004.

Ediziuns da studi – ediziuns da giaglioffa:

• Sämtliche Werke. Ediziun da studi critica en 15 toms, sigla KSA, tgirada da Giorgio Colli e Mazzino Montinari. Minca e New York 1980. ISBN 3-423-59065-3
• Sämtliche Briefe. Ediziun da studi critica, sigla KSB, tgirada da Giorgio Colli e Mazzino Montinari. Minca e New York 1986. ISBN 3-423-59063-7

Nietzsche online – ediziun en 70 toms da las ovras (KGW) e da las brevs (KGB) da Friedrich Nietzsche tgirada da Giorgio Colli e Mazzino Montinari: passa 80 monografias ed ovras da referenza sco il pledari da Nietzsche ubain 38 annadas dals studis da Nietzsche – tut ensemen passa 100 000 paginas da cudeschs de Gruyter (10/2010).

Litteratura

Davart la biografia

• Paul Mitzschke: Friedrich Nietzsches Herkunft und Vorväter. En: Mitteilungen des Roland, 5. annada, 1920, nr. 6/7 e nr. 8/9
• Charles Andler: Nietzsche, sa vie et sa pensée. Brossard, Paris 1920–1931 (6 toms), ediziuns pli novas (3 toms, mintgamai dus resumads) tar Gallimard, ISBN 2-07-020127-9, ISBN 2-07-020128-7, ISBN 2-07-020129-5. (Preschentaziun cumplessiva detagliada, basa da recepziun da blers auturs franzos.)
• Ivo Frenzel: Friedrich Nietzsche in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek b. Hamburg, nov’ediziun 2000, ISBN 3-499-50634-3
• Curt Paul Janz: Friedrich Nietzsche. Biographie. Deutscher Taschenbuch Verlag, Minca 1981, ISBN 3-423-04383-0. (L’ovra da standard davart la vita da Nietzsche, en trais toms detagliads.)
• Christian Niemeyer (ed.): Nietzsche-Lexikon. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2009, ISBN 3-534-20844-7
• Henning Ottmann (ed.): Nietzsche-Handbuch: Leben – Werk – Wirkung. Metzler, Stuttgart/Weimar 2000. ISBN 3-476-01330-8
• Werner Ross: Der ängstliche Adler. 1980, ISBN 3-423-30736-6 e
• Werner Ross: Der wilde Nietzsche oder Die Rückkehr des Dionysos. dva, Stuttgart 1994, ISBN 3-421-06668-X. (Duas accentuaziuns dal caracter da Nietzsche or da la perspectiva d’in scienzià da litteratura.)
• Hermann Josef Schmidt, Nietzsche absconditus oder Spurenlesen bei Nietzsche. (4 toms), Berlin/Aschaffenburg 1991–1994, ISBN 3-922601-23-5. (Studia acribica psicologica davart l’uffanza e giuventetgna da Nietzsche.)
• Stiftung Weimarer Klassik, Raymond J. Benders e.a. (ed.): Friedrich Nietzsche: Chronik in Bildern und Texten. dtv, Minca 2000, ISBN 3-423-30771-4
• Pia Daniela Volz: Nietzsche im Labyrinth seiner Krankheit. Königshausen und Neumann, Würzburg 1990, ISBN 3-88479-402-7. (Ovra da standard davart l’istorgia da las malsognas da Nietzsche.)

Davart la filosofia

• Günter Abel: Nietzsche. Die Dynamik der Willen zur Macht und die ewige Wiederkehr. de Gruyter, Berlin e New York 1998 (2. ediziun), ISBN 3-11-015191-X. (Emprova da sclerir l’expressiun savens malchapida.)
• Keith Ansell Pearson (ed.): A Companion to Nietzsche. Oxford / Malden: Blackwell 2006, ISBN 1-4051-1622-6
• Maudemarie Clark: Nietzsche on Truth and Philosophy. Cambridge 1990, ISBN 0-521-34850-1
• Gilles Deleuze: Nietzsche und die Philosophie. Europäische Verlagsanstalt/eva, Hamburg 1976, ISBN 3-434-46183-3. (In classicher da la recepziun da Nietzsche franzosa.)
• Jacques Derrida: Sporen. Die Stile Nietzsches. Frankfurt 1969. (Emprova da mussar ch’il patertgar da Nietzsche n’ha betg in center.)
• Günter Figal: Nietzsche. Eine philosophische Einführung. Reclam, Stuttgart 1999, ISBN 3-15-009752-5
• Karl Jaspers: Nietzsche. Einführung in das Verständnis seines Philosophierens. de Gruyter, Berlin e New York 1981 (emprima ediziun 1935), ISBN 3-11-008658-1. (Jaspers tschertga sco filosof e psichiater access al patratgar da Nietzsche.)
• Walter Arnold Kaufmann: Nietzsche: Philosoph – Psychologe – Antichrist. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1988, ISBN 3-534-80023-0. (Ovra impurtanta da la recepziun anglosaxona da Nietzsche.)
• Domenico Losurdo: Nietzsche, der aristokratische Rebell – Intellektuelle Biographie und kritische Bilanz. Dus toms, Argument/Inkrit, Berlin 2009, ISBN 978-3-88619-338-7
• Mazzino Montinari: Friedrich Nietzsche: eine Einführung. de Gruyter, Berlin e New York 1991, ISBN 3-11-012213-8. (In dals editurs da la Kritische Gesamtausgabe da Nietzsche.)
• Wiebrecht Ries: Nietzsche zur Einführung. Junius, Hamburg 2004, ISBN 3-88506-393-X
• Stefan Lorenz Sorgner/H. James Birx/Nikolaus Knoepffler (ed.): Wagner und Nietzsche: Kultur-Werk-Wirkung: Ein Handbuch. Reinbek b. Hamburg, Rowohlt, 2008, ISBN 978-3-499-55691-3
• Bernhard H. F. Taureck: Nietzsche-ABC. Reclam, Leipzig 1999, ISBN 3-379-01679-9
• Gianni Vattimo: Nietzsche: eine Einführung. Metzler, Stuttgart 1992, ISBN 3-476-10268-8

Davart l’istorgia da recepziun

• Richard Krummel: Nietzsche und der deutsche Geist. de Gruyter, Berlin e New York 1974–2006

Cudeschs annuals

• Nietzsche-Studien: Internationales Jahrbuch für die Nietzsche-Forschung. Berlin: de Gruyter. ISSN 0342-1422
• Nietzscheforschung: Jahrbuch der Nietzsche-Gesellschaft, edì sin incumbensa da la Förder- und Forschungsgemeinschaft Friedrich Nietzsche e. V., Berlin: Akad.-Verl.
• New Nietzsche Studies. The Journal of the Nietzsche Society. ISSN 1091-0239

Colliaziuns

•  Commons: Friedrich Nietzsche – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Texts e citats

Wikisource

Scuvra texts da(d) Friedrich Nietzsche sin Wikisource, la biblioteca libra

• Dossier Friedrich Nietzsche sin chattà.ch
• Ovras da Nietzsche tar Zeno.org – questa pagina suonda l’ediziun Schlechta che n’è betg senza sbagls en quai che reguarda las ovras tardivas ed il relasch
• Nietzsche Source – ovras cumplettas tenor l’ediziun cumpletta critica, edida da Colli/Montinari; ediziun cumpletta da faksimile dal relasch (anc betg cumpletta)
• www.friedrichnietzsche.de – tranter auter tschertga da text cumplessiva (necessari da s’annunziar)
• Nietzsche-Briefwechsel ediziun dal Klassik Stiftung Weimar/Goethe- und Schiller-Archiv – register da brevs cumplet, tschients facsimiles

Rimnadas da links, bibliografia e retschertgas

• Litteratura da e davart Nietzsche en il catalog da la Deutsche Nationalbibliothek
• Nietzsche en la Neue Deutsche Biographie
• Biografia da Nietzsche en la Stanford Encyclopedia of Philosophy
• Nietzsche’s Moral and Political Philosophy; Brian Leiter
• Malcolm Brown: Nietzsche Chronicle – biografia cronologica englaisa
• Weimarer Nietzsche-Bibliographie tgirada da la Klassik Stiftung Weimar/Herzogin Anna Amalia Bibliothek – bibliografia, stan: avust 2008
• www.f-nietzsche.de – pagina privata cun bleras infurmaziuns actualas
• Endataziun en il philolex – ina da las paucas paginas criticas en la rait davart Nietzsche