Giovannes Mathis (* 7 da zercladur 1824 a Crasta, vischnanca da Schlarigna; † 7 d’avust 1912 a Crasta) ha bandunà cun 15 onns la patria e passentà blers onns sco pastizier en Belgia (Brüssel), en Frantscha (Toulon) ed en l’Italia (Genua). Sco Randulin è el adina puspè returnà en l’Engiadina per segiurns pli curts u pli lungs; a Crasta ha el er passentà a partir dal 1890 la saira da la vita. Sco scriptur rumantsch è Mathis surtut stà activ durant ses segiurn a Genua; ses relasch cumpiglia numerus raquints, tocs da teater, farsas e poesias. Da muntada litterara ed istoric-culturala èn surtut las novellas ed ils raquints sco er ils ‹Algords› autobiografics. Mathis ha scrit en puter, ma cun in’affinitad per auters idioms rumantschs, dialects tudestgs e talians e linguas da standard (tudestg, franzos, talian).[1]

Giovannes Mathis

Vita modifitgar

Giovannes Mathis è naschì l’onn 1824 a Crasta, ina fracziun da Schlarigna. Là ha el passentà ils onns d’uffanza e giuventetgna ch’el descriva en ses ‹Algords›. Suenter las scolas, cun 15 onns, è el partì per Brüssel, nua ch’el ha fatg l’emprendissadi da pastizier. En sias reminiscenzas scriva el:

«Durant mia dimora a Brüssel sa chattavan mes fragliuns ed jau en tschintg differents pajais da l’Europa: mia sora Deta en Frantscha, a Toulon; mia sora Anna en Svizra, a Schlarigna; mes frar Cristian en Austria, a Triest; mes frar Peter en Prussia, a Berlin; jau en Belgia, a Brüssel. E mai pli n’essan nus stads radunads tuts ensemen en noss char lieu nativ!»»

Pli tard ha el manà agens affars: ils onns 1845–1864 a Toulon ed il 1877–1890 a Genua. Tranteren è el stà hotelier a Schlarigna, nua ch’el ha er surpiglià incaricas politicas. A Genua ha Mathis gì ses onns da productivitad litterara ils pli fritgaivels. Prendend cumià da la citad da Genua scriva el:

«Cuntent da ta bandunar, per pudair uss er, la mamma ed jau, avair dapli quietezza e paus e da n’er betg avair pli displaschairs cun intrigas senza raschun e glieud sturna. Ma i ma serra er il cor ta schend «Adieu!», avend jau scrit qua tut mias lavurs litteraras che segir pli tard vegnan ad avair anc dapli valur per ils mes e per auters. Surtut ‹Amicizia ed amur› ed ‹Angelina› (deditgada a mi’amada figlia che, tgi sa, vegn er ella a far pli tard quai che fascheva Angelina). Nua che jau hai scrit mes ‹Algords d’infanzia e giuventüna›, deditgads a mes figl amà che segir cur che jau na sun betg pli, vegn a leger gugent mias lavurettas che, schebain ellas èn imperfetgas, han tuttina lur valur.»

L’entschatta dals onns 1890 è Mathis sa retratg definitivamain a Crasta, nua ch’el è mort il 1912. Da ses 88 onns ha el passentà tut en tut ca. 49 onns en patria e 39 a l’exteriur. A moda tabellara sa laschan las staziuns da sia vita preschentar sco suonda:

Onns Durada Veglia-
detgna
Lieu Descripziun
1824–1839 15 enfin 15 Crasta Onns d’uffanza e giuventetgna (cf. ‹Algords›).
1839–1842 3,5 enfin 18 Brüssel Emprendissadi da pastizier tar Nicola Robbi da Surlej (Silvaplana).
1842–1864 22 enfin 40 Toulon Clamà da sia sora Deta va Mathis a gidar en l’affar da ses quinà Elias Gudinchet ch’era vegnì malsaun; il 1846 surpiglia el sez la pastizaria (ses frar Peter che dueva daventar ses soci mora la fin dal 1845 da tifus). Il 1850 marida el Ursula Lendi (figlia da l’ustier Andrea Lendi da Celerina) ch’al accumpogna a Toulon; là naschan il figl e la figlia.
1864–1877 13 enfin 53 Crasta/
Celerina
Venda la pastizaria a ses quinà Leonard Lendi e sa retira cun la famiglia a Crasta; sa gida ils onns 1865–1868 a Celerina en l’hotel Murail da la famiglia da sia dunna; cuvitg da Celerina il 1869; cumenza a scriver (emprimas poesias datadas 1866)
1877–1890 13 enfin 66 Genua «L’onn 1872 è mia figlia sa maridada cun Teodor Rocco, figl da sar scrivant Emanuel Rocco da Schlarigna. El era a la direcziun dals dus negozis Fonio a Genova, e bainbaud suenter hai jau cumprà per el e per mia figlia quels dus negozis. Ma gia l’onn 1877, suenter lunga malsogna, è mes schender Teodor mort qua a Schlarigna. Il medem onn essan mia dunna ed jau ids a Genova a star cun mia figlia en ils dus negozis. Nus essan stads là fin l’onn 1890» (‹Algords›).
1890–1912 22 enfin 88 Crasta Suenter avair vendì ils dus affars a Genova returna la famiglia definitivamain en patria. «Mes figl è ì cun sia dunna e ses dus uffants a Maiavilla (il lieu da sia dunna), e mia figlia è vegnida a star cun nus a Crasta» (‹Algords›).

Ovra modifitgar

 
La biografia che R.A. Gianzun ha scrit per il 75avel anniversari da Mathis (‹Annalas› 1900), preschenta al public per l’emprima giada passaschas or dals ‹Algords›

L’ovra litterara da Giovannes Mathis cumpiglia numerusas poesias, raquints e novellas, scenas comicas e tocs da teater. La gronda part dals texts èn cumprids en las ‹Annalas›, il ‹Fögl d’Engiadina› e la ‹Dumengia Saira›.[2]

Muntada speziala ha, tant ord vista litterara sco er socioculturala, oravant tut l’ovra narrativa (raquints e novellas). Da las pli extendidas fa Reto R. Bezzola menziun en sia Litteratura dals Rumauntschs e Ladins (1979), las caracterisond sco suonda:

  • Martina la bella chavallera, novella romantica da l’amur betg respundida e la mort d’ina giuvna;
  • La rimur in chesa da Maschel Janett Salis", tipic raquint umoristic, basà sin l’amur secreta d’in giuven pèr da Schlarigna ed il bagliaffim che quella fa nascher;
  • il roman Amicizia ed amur che sviluppa il medem motiv e cumplettescha quel cun il cuntrast tranter la famiglia vischina e quella dals povers fulasters, dond a quel in’extensiun pli vasta cun la descripziun divertaivla da la vita da vischnanca e dals tips bain caracterisads da giuvens e giuvnas sco la nunemblidaivla caricatura da Lüzzi Spievlin;
  • L’ultima amur da non e nona reprenda in pau il medem tema, al variond cun metter sco impediment al giuven pèr il vizi dal baiver che separa il bab da sia giuvna figlia e che vegn guarì tras si’amur per il beadi che porta ses num;
  • Angelina che porta in nov motiv, la suffrientscha d’ina bella matta, sfigurada tras in accident, e sia liberaziun interna tras l’agid als conumans che suffreschan, e che regorda in pau a ‹Martina›, l’istorgia da la giuvna isolada tras in’amur senza speranza;
  • ils dus raquints La predgia da giunfra Annetta e l’fazöl alv da sar Gianin
  • ed Annetta-Margaretta ans mainan puspè, sco ‹Amicizia ed amur›, amez la vita da vischnanca cun ses problems da spusalizi, da batterlim, schigliusia, dispitas e reconciliaziun;
  • il raquint Ün sömmi è in pau ina cumbinaziun dals dus geners.

Menziun speziala meritan plinavant ils Algords autobiografics da Mathis che raquintan episodas d’uffanza e giuventetgna a Crasta/Schlarigna fin sia partenza per l’ester cun 15 onns (il 1839). Peider Lansel ha publitgà il 1924 quest document al cumplettond cun autras episodas or da l’uffanza e vita da creschì da l’autur.

Il relasch da Giovannes Mathis vegn conservà en la biblioteca da la Chesa Planta a Samedan.[3]

Annotaziuns modifitgar

  1. Latiers Rico Franc Valär: Mehrsprachigkeit und Sprachvarietäten bei Giovannes Mathis, en: Baumberger, Christa; Carbone, Mirella; Ganzoni, Annetta (ed.): Sprachsprünge. Poetiken literarischer Mehrsprachigkeit in Graubünden, Turitg 2018, p. 85–100.
  2. Register cumplessiv en: Lansel 1924, p. 287s.
  3. Cf. Göri Klainguti: Giovannes Mathis, en: Chalender Ladin 102, 2012, p. 114–122.

Ovras modifitgar

  • Giovannes Mathis: Amicizcha ed amur. Costüms, modas, üsaunzas, superstiziuns e linguach in l’Engadina dal 18vel secul (Chasa Paterna 106/107), 1986/1988.
  • Giovannes Mathis: Algords (Chasa Paterna 100), 1980.
  • Peider Lansel (ed.): Algords insembel ad otras prosas e rimas da Giovannes Mathis (1824–1912), s.l. 1924.

Transposiziuns e translaziuns modifitgar

  • Giovannes Mathis: Algords, en: Wikisource 2023 (rumantsch grischun).
  • Giovannes Mathis: Angelina, en: La Casa Paterna, 1922 (sutsilvan).
  • Giovannes Mathis: Yeux rouges et mouchoir blanc, en: L’Illustré, 1922.

Litteratura modifitgar

  • Annetta Ganzoni: Peider Lansel scu editur da Giovannes Mathis, en: Annalas 126, 2013, p. 25–39.
  • Gion Deplazes: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, 1991, p. 207–213.
  • Peider Lansel: Musa ladina. Antologia da la poesia engiadinaisa moderna, precedüda d’üna cuorta survista da nossa litteratura poetica. Engadin Press, Samedan 1910.

Colliaziuns modifitgar