Il puter è in idiom rumantsch. El vegn discurrì en l’Engiadin’Ota tranter Malögia e Cinuos-chel sco er a Bravuogn.

Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:
 Sursilvan
 Tuatschin e medelin
 Sutsilvan
 Surmiran
(Bargunsegner)
 Vallader
 Jauer
 Puter

Introducziun

modifitgar

Tar il puter sa tracti d’ina varianta dal ladin. La noziun ‹ladin› designescha en Svizra las variantas rumantschas da l’Engiadina e da la Val Müstair. Sper il puter èn quai il vallader (Engiadina Bassa) ed il jauer (Val Müstair). Il ladin en Svizra furma ina part dal rumantsch dal Grischun ed è da distinguer cleramain da la lingua ladina che vegn discurrida en il Tirol dal Sid (Dolomitas).

Il puter è stà da muntada speziala per il svilup dal rumantsch sco lingua scritta. Il pli vegl text litterar rumantsch pli lung furma la ‹Chanzun da la guerra dalg Chiastè d’Müs› (1527), scritta en puter da Gian Travers da Zuoz. Er l’emprim cudesch stampà rumantsch deriva da l’Engiadin’Ota: il 1552 è cumparì in catechissem protestant ed il 1560 il Nov Testament, omadus translatads en puter da Jachiam Bifrun da Samedan.

Scripziun e pronunzia

modifitgar

Malgrà numerusas adattaziun en il decurs dals tschientaners ha la lingua scritta da l’Engiadin’Ota mantegnì fin oz numerus tratgs fitg vegls, quai che renda la pronunzia pli difficila che quella dals quatter auters idioms scrits dal rumantsch.

In exempel furma la pronunzia dad -aun- sco ‹än› avant consonant resp. schizunt sco ‹äm› avant vocal ed a la fin dal pled. Il num rumantsch Silvaplauna (tud. Silvaplana) vegn perquai pronunzià sco ‹Silvapläma›.

In’autra atgnadad da la scripziun dal puter furma la finiziun -ieu che tuna sco ‹ia› (cun i accentuà ed a curt). Pervi da questa ed autras reglas vegn bainvgnieu pronunzià ‹bäjnfnjía› e vstieu (vestgì) vegn pronunzià ‹schtía› (senza v).

La differenza la pli evidenta dal puter envers il vallader (e savens er envers ils auters idioms) furma il fatg ch’in lung a vegn savens remplazzà tras in lung e (e vegn er scrit en quests cas sco e). Entant ch’igl ha num en l’Engiadina Bassa chasa, Banca chantunala, dumandar, ala vegn ditg e scrit en Engiadin’Ota chesa, Banca Chantunela, dumander, ela (mintgamai cun e lung ed accentuà).

Lingua da scola

modifitgar

Sco tut ils idioms rumantschs na furma er il puter betg be in dialect discurrì, mabain ina lingua scritta cun grammatica ed ortografia normada. Perquai vegn l’idiom er duvrà sco lingua da scola en tut las scolas rumantschas e bilinguas da l’Engiadin’Ota.

Scripturas e scripturs

modifitgar

Colliaziuns

modifitgar