Giudaissem

Il giudaissem (dal grec ἰουδαϊσμός ioudaismos, ebraic יהדות Jahadut) è d’ina vart la religiun, la tradiziun, la moda da viver, la filosofia e la cultura dals gidieus (scrit cun minuscla); da l’autra vart designescha il term er la communitad dals Gidieus (sco etnia u pievel, scrit cun maiuscla).

La staila da David, in dals simbols dal giudaissem

La religiun giudaica, che vegn circumscritta sco ‹monoteissem etic›, furma la pli veglia da las religiuns monoteisticas-abrahamiticas. Ella cumpiglia in’istorgia da bundant 3000 onns.

Ins differenziescha entaifer il giudaissem tranter ils aschkenasim ed ils sefardim (cf. sutvart). Dapi che l’illuminissem giudaic è sa fatg valair, vegn ultra da quai distinguì tranter il giudaissem da refurma (u liberal), conservativ ed ortodox (che cumpiglian mintgamai differentas sutgruppas e tendenzas).

La basa dal giudaissem furma la Tora (‹lescha›). Igl èn quai ils tschintg cudeschs da Moses che represchentan per ils gidieus la pli impurtanta part da la bibla ebraica (Tanach). Vitiers vegnan las scrittiras rabinicas ch’explitgeschan la Tora e che vegnan numnadas tradiziunalmain la ‹Tora orala›.

L’onn 2016 vivevan en tut il mund radund 14,5 milliuns gidieus, la gronda part en l’Israel ed en ils Stadis Unids da l’America. 10 fin 15 procent vegnan attribuids a l’ortodoxia giudaica.

Istorgia dal term

Rolla da text che cuntegna la Tora

Il term ‹gidieu› va enavos sur l’expressiun latina judaeus, l’expressiun greca ioudaios ed il term correspundent arameic e persian sin il pled gidieu yehudi. Quel designava oriundamain ils members da la schlatta da Juda ed ils abitants dal territori correspundent. Dal temp dal domini da David a Hebron vegniva quest territori numnà ‹Reginavel da Juda›. Sut Rehabeam è il territori alura vegnì spartì: la part meridiunala sa numnava Juda, la part settentriunala Israel. Il Reginavel dal Nord ha be existì fin l’onn 722 a.C. Il term yehudi vegniva duvrà da quel temp a moda fitg vasta tant per aspects religius, politics sco er naziunals. Tar quest diever da la lingua – sco ch’el sa manifestescha per exempel er pli tard en ils texts dal Nov Testament – sa tracti però en emprima lingia d’ina denominaziun externa, pia da terzas persunas. Ils gidieus discurrivan da sasezs sco am yisrael (‹pievel d’Israel›), e quai probablamain per stabilisar l’identitad naziunala faschond appel a l’istorgia tempriva dal pievel.

Tenor las prescripziuns cuntegnidas en la Halacha vala sco gidieu tgi ch’è l’uffant d’ina mamma gidieua u tgi ch’è convertì al giudaissem confurm a las reglas. Surtut dapi la mesadad dal 20avel tschientaner na vegn questa definiziun per part betg pli acceptada, e quai tranter auter per ils suandants motivs:

• La conversiun pretenda – en il senn tradiziunal – da confessar ils fundaments da la cretta gidieua e da tegnair la perscripziun da quella. Numerus gidieus seculars na fan però betg quai.

• Dal naziunalsocialissem èn sis milliuns umans vegnids resguardads sco gidieus ed assassinads, dals quals tschientmillis n’avessan betg valì sco gidieus tenor il dretg da la Halacha.

• Blers abitants dal stadi d’Israel odiern vegnan educads en il spiert d’ina schientscha naziunala giudaica ed han per exempel er da prestar il servetsch militar; tenor la definiziun halachica valan percunter blers dad els betg sco gidieus.

En documents persunals vegn duvrà il term le'om che munta tant sco ‹naziunalitad›. Il 1958 aveva gì lieu en il cabinet israelian sut primminister David Ben-Gurion ina cuntraversa, co che quest term saja d’interpretar: en il senn d’ina identificaziun cun il stadi d’Israel ubain en il senn dal dretg da la Halacha. La finala ha il tribunal suprem tractà la dumonda, relativond la muntada religiusa dal term le'om. Suenter massivs protests è la lescha però puspè vegnida revedida en il senn dal dretg da la Halacha.

Tgi appartegna als gidieus?

En las statisticas cumparan per ordinari quels sco gidieus ch’inditgeschan sasezs sco tals. Tenor il giudaissem ortodox, conservativ u liberal vala ina persuna sco gidieu, sch’el ha geniturs gidieus u sch’el è convertì al giudaissem. È be in genitur gidieu, sche sa drizza l’appartegnientscha tenor la mamma (confurm a la lescha che sa basa sin Mischna e Talmud). Uffants da babs gidieus che n’han nagina mamma gidieua ston convertir al giudaissem per vegnir renconuschids sco gidieus. Tenor il giudaissem da refurma (u liberal) american – che furma dapi la fin dal 20avel tschientaner la pli gronda gruppaziun gidieua en ils Stadis Unids – vala percunter mintga uffant sco gidieu ch’ha in genitur gidieu e ch’è vegnì educà a moda gidieua.

Istorgia dal giudaissem

Il Mir da las lamentaschuns – simbol dal giudaissem a Jerusalem

En ils raquints da la Tora, ils tschintg cudeschs da Moses, cumenza l’istorgia dal pievel gidieu cun la lia che Dieu ha fatg cun Abraham. La tradiziun gidieua resguarda Abraham sco fundatur dal monoteissem, pia da la cretta en in sulet, invisibel Dieu. Questa lia ha Dieu renovà cun il figl dad Abraham, Isaac, e cun il figl da lez Jacob; dapi la lutga a la riva orientala dal flum Jabbok vegn quest ultim numnà ‹Jisrael›.

Jacob ha gì dudesch figls che valan sco ils progeniturs da las dudesch schlattas d’Israel (ils Israelits). Quels sa rendan da Kanaan, la Palestina resp. l’Israel odiern, en l’Egipta, nua che lur descendents vegnan mess dals faraos en sclavaria. Or da questa sclavaria vegnan ils Ebrers, sut lur manader Mosche (Moses), liberads da Dieu ch’als revelescha sin la muntogna Sinai la Tora (scritta ed orala). Cumbain ch’il pievel gidieu disdescha savens en vista a questa lezia – sco che cumplanschan ils profets da pli tard – resta la lia cun Dieu intacta.

Cun l’exil babilonic en il sisavel tschientaner avant Cristus ha cumenzà l’istorgia dal giudaissem en l’Irac. Pli tard, dal temp hellenistic, è sa sviluppà en la diaspora gidieua il giudaissem hellenistic. Il pli tard dapi la destrucziun dal stadi giudaic en l’emprim tschientaner suenter Cristus e la destrucziun da Jerusalem tras Hadrian (ch’ha renumnà la citad en Aelia Capitolina) èn ils gidieus ids definitivamain en la diaspora ed èn sa chasads en vastas parts da l’Imperi roman. In’ulteriura gronda part viveva en l’Imperi persian. Cun las academias da Sura e Pumbedita en la Babilonia (che furmava da quel temp ina part dal Reginavel dals Sassanids) sa chattava là en l’antica tardiva e durant il temp medieval tempriv il center intellectual dal giudaissem.

Ils ulteriurs aderents dal giudaissem èn sa sparpagliads durant il temp autmedieval er en autras parts da l’Europa. Ed en il temp medieval tardiv – en il decurs dals pogroms da pestilenza e da l’expulsiun dals gidieus per exempel or da la Frantscha – èn els sa derasads adina pli fitg en l’Europa da l’Ost ed ultra da quai en il mund islamic. Suenter ch’ils gidieus èn vegnids stgatschads l’onn 1492 or da la Spagna, èn els per part returnads en la Palestina odierna ed èn er arrivads en l’America. Ils gidieus èn adina puspè vegnids persequitads; per part han els però er pudì s’etablir sco part integrala da la societad locala e quai senza stuair desister da lur cretta e tradiziun. (Davart il destin dal giudaissem en il 20avel tschientaner cf. sutvart, chapitel ‹Context actual›).

Patriarcs e fundaturs

Tar ils trais patriarcs Abraham, Isaac e Jacob sa tractavi da manaders da stirpas semiticas nomadisantas che vivevan en in lieu nunenconuschent tranter la Mar Mediterrana e la Mesopotamia. Cumprovas istoricas per lur existenza na datti betg. Els vivevan probablamain dal temp ch’ils nomads èn daventas sesentars, pia a l’entschatta dal temp da bronz (ca. tranter 1900 e 1500 a.C.).

Moses vala sco fundatur per propi da la religiun giudaica. El vegn considerà en il giudaissem sco il pli aut profet da tut ils temps, il qual è vegnì pli datiers da Dieu che mintga uman avant u suenter el. Er per l’existenza da Moses mancan tuttas cumprovas istoricas. Tenor la Bibla ha Moses manà l’exodus dal pievel ebraic or da l’Egipta. Schebain i sa tracta qua d’in eveniment istoric per propi n’è medemamain betg cler. Tradiziunalmain vegn Moses plinavant considerà sco autur da la Tora, la quala furma la basa da la cretta gidieua. Ordaifer il giudaissem ortodox na vegn quest’opiniun però strusch pli fatga valair.

Sco fundatur dal giudaissem odiern vala Esra (ca. 400 a.C.). Esra era dal temp da l’exil babilonic primsacerdot. Tenor decret dal retg persian Artaxerxes I ha el pudì returnar cun il pievel israelian (da quel temp probablamain radund 20 000 persunas) a Jerusalem. Là ha el organisà da nov il servetsch dal tempel ed il sacerdozi ed ha fatg sparter lètgs da gidieus cun dunnas betg gidieuas. L’identitad religiusa ha dapi quel temp ina muntada cumparegliabla a quella da l’origin.

Religiun gidieua

Il Sinai nua che Moses duai avair retschet ils cumandaments

Tar la tradiziun religiusa gidieua sa tracti d’ina religiun monoteistica, da la quala il dieu vegn er numnà Dieu d’Israel. Tenor la chapientscha ortodoxa vegn quest dieu resguardà sco creatur da l’univers ch’agescha er anc oz a moda activa en il mund (theissem). Intgins filosofs gidieus dal temp medieval (Gersonides, Abraham ibn Daud), influenzads da la Kabbala e dal neoaristotelissem, e dal temp modern (surtut suenter il holocaust, sco per exempel Harold Kushner, William E. Kaufman e Milton Steinberg) han percunter la tendenza da posiziunar dieu a moda pli distanziada, sco stgaffider che saja s’alienà da sia creaziun (deissem).

La religiun gidieua sa basa sin las tradiziuns religiusas dals gidieus. Quellas sa dividan en ina ductrina scritta ch’è fixada en la Tora ed en ina ductrina orala (er: Tora orala), la quala vegn discutada en il Talmud. Quest ultim sa divida istoricamain en Mischna e Gemara e furma er la basa per la Halacha, la lescha gidieua. La Halacha cumpiglia però er la legislaziun rabinica e las sentenzias ch’èn vegnidas tratgas en il decurs dal temp. Igl ha adina puspè dà emprovas da stgaffir in cumpendi dal dretg giudaic; in dals exempels ils pli enconuschents è il Schulchan Aruch (16avel tschientaner).

Tenor la religiun gidieua ha Moses retschavì al Sinai da Dieu l’entira Tora, pia tant la ductrina scritta sco er l’orala. En la Tora scritta (er numnada ils tschintg cudeschs da Moses: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri e Deuteronomium) è descritta la lia che Dieu ha fatg cun ils umans ed en spezial cun il pievel gidieu. Questa lia sa cumpona tenor la ductrina gidieua da 613 mitzwot (cumandaments). Questa cifra cumpara bain en il Talmud, però senza ch’ils cumandaments vegnian enumerads en detagl. Pir sacerdots e docts da pli tard han fixà en lur ovras ils 613 mitzwot (als quals appartegnan er ils diesch cumandaments; en tut sa tracti da 248 cumonds e da 365 scumonds). La pli enconuschenta ovra da quest gener è Sefer HaMitzwot da Maimonides. Quests mitzwot determineschan l’entira vita d’in gidieu pietus.

La ductrina orala è vegnida dada vinavant dals docts sur tschientaners e fixada ca. 220 a.C. da Jehuda ha-Nasi (che vegn per ordinari simplamain numnà Rabbi) en la Mischna. Questa Mischna furma la basa dal Talmud, en il qual èn nudadas las discussiuns dals rabins areguard la Mischna. Questa part, che cumpiglia in spazi da temp da plirs tschientaners, vegn numnada en il Talmud Gemara. Sper il Talmud (che consista da Mischna e Gemara) vegnan er tut las ovras da rabins da pli tard attribuidas a la ductrina orala.

Cretta

Il term ‹cretta gidieua› sa referescha a las tradiziuns religiusas dal giudaissem (epoca prebiblica, temp biblic e temp pli nov) ed a las differentas direcziuns ch’èn sa manifestadas en il decurs dal temp. Il giudaissem che porta, conserva ed instruescha questas tradiziuns religiusas vegn numnà rabinic. Savens vegn discurrì en quest connex dals princips da cretta gidieus; cuntrari al cristianissem n’èn quels però betg definids cleramain e fixads a moda lianta. Er la cretta en l’existenza da Dieu n’è betg reglada en il giudaissem a moda dogmatica, cuntrari per exempel a la confessiun da cretta islamica, la Schahāda. Il giudaissem n’enconuscha nagin catechissem sco tal.

Princips da cretta gidieus

Sinagoga a Mumbai, India

En il decurs da l’istorgia dal giudaissem è sa sviluppada in’entira retscha da princips da cretta, dals quals ins spetga ch’ils gidieus als tegnian per esser en accordanza cun la cuminanza religiusa gidieua. Ma facticamain n’è il dumber precis da quests princips betg determinà e lur cuntegn vegn anc adina discutà a moda cuntraversa. Areguard la dumonda quant vast che quest catalog da pretensiuns è e quant sever ch’el duaja vegnir applitgà sa differenzieschan las singulas cuminanzas gidieuas ina da l’autra (giudaissem ortodox, giudaissem conservativ, giudaissem liberal).

En il 12avel tschientaner ha Maimonides formulà intgins princips da basa dal giudaissem: la cretta en in Dieu sco creatur suprem ed origin da l’entir univers, l’unitad ed incorporalitad da ses esser e.a. Questa codificaziun è vegnida recepida vastamain. Accents sumegliants han er mess auters auturs da la scolastica gidieua dal temp avant e suenter Maimonides. Er vegn rendì attent ch’in entir pievel ch’era gist sa furmà saja daventà perditga co che Dieu haja serrà la lia al Sinai (en il cristianissem: ils dudesch apostels, en l’islam be Mohammed).

Cuntrari al cristianissem e l’islam ha il giudaissem desistì, cun excepziun d’ina curta fasa en l’istorgia antica, da missiunar persunas d’autra confessiun. Il giudaissem na resguarda betg sco putgà u per exempel sco criteri d’exclusiun dal salid tras Dieu, sche persunas betg gidieuas ed auters pievels tgiran lur religiuns resp. crettas divergentas. Il giudaissem è da l’avis ch’era aderents d’autras religiuns possian avair part da la vita suenter la mort, sch’els hajan manà ina vita etica.

La circumcisiun dals giuvens furma in cumandament central dal giudaissem ed in segn distinctiv da l’identitad gidieua.

Manaders religius

Spiertalmain e giuridicamain vegn ina communitad gidieua manada d’in rabin. Ils sefardim ed ils caraits numnan lur manader religius er chacham (sabi). Tar gidieus iemenits è usità il term mori (mes magister). Ils servetschs divins vegnan per ordinari manads d’in cantor (chasan) u ditg pli general d’in recitatur. Per ch’il servetsch divin haja lieu, ston esser preschents almain diesch persunas gidieuas ch’èn religiusamain maiorennas (en l’ortodoxia: diesch umens maiorens). En dumondas profanas vegn la cuminanza manada d’ina suprastanza che vegn elegida dals commembers.

Dal temp vegl eran ins da l’avis entaifer il giudaissem che l’uman entria suenter sia mort en il mund da las sumbrivas, il scheol, e vivia là vinavant davent da dieu. Questa vita n’è però nagina vita per propi. Per in gidieu pietus èsi perquai spezialmain impurtant da viver vinavant en sia descendenza.

Pir en il cudesch Daniel, probablamain in dals pli giuvens cudeschs dal Tanach, èn cuntegnids renviaments ad ina «vita perpetna» tar dieu: «Blers da quels che dorman sut terra vegnan a lavar si, tgi per la vita perpetna, tgi per la perdiziun perpetna» (Dan 12,2).

Dal temp da Jesus vegniva la dumonda schebain i dettia ina vita suenter la mort discutada tranter ils docts gidieus a moda cuntraversa. Oz èsi usità en il giudaissem da crair en ina vita suenter la mort. Surtut en il giudaissem ortodox datti er l’imaginaziun d’ina reincarnaziun.

Il giudaissem enconuscha in’idea dal salvament fitg «terrestra», quai che s’exprima er en l’imaginaziun da l’arrivada d’in messias. La mira finala è giustia e pasch (schalom) sin terra.

Moviments religius entaifer il giudaissem

Servetsch divin en ina sinagoga da refurma (cun participaziun eguala dad um e dunna)

En il temp preschent existan divers moviments entaifer il giudaissem religius. Questas gruppaziuns na sa differenzieschan betg en emprima lingia, ma er areguard dumondas da cretta. I vegn distinguì tranter moviments ortodoxs e betg ortodoxs. En in senn pli vast pon ils moviments betg ortodoxs er vegnids designads sco progressivs, refurmads u liberals (senza ch’il term ‹liberal› vegniss duvrà qua en in senn politic). Ina posiziun intermediara tranter ortodoxia e giudaissem liberal occupa il giudaissem conservativ ch’è sa furmà en il 19avel tschientaner.

Ina da las differenzas centralas tranter il giudaissem ortodox ed ils moviments betg ortodoxs è la chapientscha da la palentada al Sinai. L’ortodoxia resguarda la Tora retschavida da Moses sco directiva ch’è da suandar en mintga cas pled per pled. Il giudaissem betg ortodox interpretescha percunter la palentada sco betg absoluta, mabain sco process cuntinuant da Dieu cun ses pievel tras il temp e las culturas. En il context da questa exegesa istoric-critica da la palentada èn sa furmads tut ils moviments betg ortodoxs dal giudaissem. Damai ch’els tuts accentueschan il svilup ed il midament, appartegnan els al giudaissem progressiv en il vast senn dal pled. En il stretg senn dal pled tutgan tar il giudaissem progressiv tut las gruppaziuns dal giudaissem da refurma ch’èn s’unidas a l’uniun mundiala per giudaissem progressiv.

Ad intgins gievan ils midaments dal giudaissem da refurma però memia lunsch. Uschia hai dà in cuntramoviment, en rom dal qual il giudaissem conservativ è puspè s’avischinà a l’ortodoxia. Daspera datti anc numerusas autras direcziuns ch’han mintgamai lur atgna vista sin las tradiziuns.

L’origin da tut ils moviments religius giudaics dal temp preschent è da chattar en l’istorgia spiertala surtut da l’Europa a partir da la fin dal 18avel tschientaner. Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner è il focus dal svilup scientific e teologic dal giudaissem sa spustà en ils Stadis Unids.

Cultura gidieua

Sa basond sin la Tora vegnan dumbrads en il giudaissem ils onns dapi la creaziun dal mund. Il chalender giudaic s’orientescha tar la dumbraziun dals mais tenor la glina (chalender lunar). Damai che dudesch glinas cumpiglian in interval pli curt ch’in onn solar, vegn la differenza gulivada cun agid da mais basests. Per quest motiv crodan ils dis da festa giudaics adina puspè sin auters dis tenor il chalender secular.

Dis da festa e da commemoraziun

Jom haScho’a a Jerusalem – a las 10 uras sa ferma l’entir pajais per commemorar il holocaust

L’onn giudaic cumenza cun Rosch haSchana (Buman), al qual suonda Jom Kippur (di da la reconciliaziun). In’emna suenter Jom Kippur festiveschan ils gidieus Sukkot (festa da la tegia da feglia) ed en il decurs da la primavaira Pessach (‹transgressiun, partenza›), la festa da l’exodus or da l’Egipta, al qual suonda suenter set emnas Schawuot (‹emnas›). Tut las festas numnadas sa laschan deducir da la Tora. Daspera datti dis da festa ch’èn vegnids fixads pli tard tras ils rabins. Tar quels tutgan Purim (‹sorts›) e Chanukka (‹consecraziun›).

Pervi da divers eveniments tragics en l’istorgia dal pievel gidieu han ils rabins fixà cun il temp sper Jom Kippur ulteriurs dis da gigina. In da quels è Tischa beAv (9avel di dal mais Av). Tenor la tradiziun èn vegnids destruids quel di tant l’emprim sco er il segund tempel a Jerusalem; ultra da quai sa tracti dal di ch’ils gidieus èn vegnids stgatschads da al Spagna suenter la reconquista. Ulteriurs dis da gigina che stattan en connex cun la destrucziun dals tempels a Jerusalem èn Assar beTammus (17. Tammus), Zom Gedalja (3. Tischri) ed Assara beTevet (10. Tevet).

Intginas festas e dis commemorativs dal giudaissem en survista:

• Schabbat שבת (di da ruaus emnil)
• Bar Mizwa resp. Bat Mizwa בר מיצוה resp. בת מיצוה (maiorennitad religiusa)
• Jom Kippur יום כיפור (di da la reconciliaziun, 10. Tischri)
• Pessach פסח (‹Pasca›, 15.–22. Nisan)
• Jom haScho’a יום השואה (di commemorativ dal holocaust, 24. Nisan)
• Schawuot שבועות (festa da la surdada da la Tora, ‹Tschuncaisma›, 6.–7. Siwan)
• Sukkot סוכות (festa da la tegia da feglia u festa d’engraziament per la racolta, 15.–23. Tischri)

La vita gidieua

Tuttina sco il decurs da l’onn sa drizza er l’entira vita d’in gidieu pietus tenor la Tora. L’otgavel di suenter la naschientscha d’in mattatsch vegn quel surtaglià (Brit Mila). Las giuvens festiveschan cun 12 onns Bat Mitzwa ed ils giuvens cun 13 onns Bar Mitzwa – la festa da la madirezza religiusa. A partir da quel mument èn els obligads da tegnair tut ils 613 mitzwot, en ils quals els èn vegnids introducids ordavant.

Ina nozza gidieus consista en emprima lingia da la festivitad ch’ha lieu en rom da la surdada dal contract matrimonial (ketubba). Per quest intent sa scuntran spus e spusa sut la chuppa (baldachin) ed il spus surdat, accumpagnà da set brachot (benedicziuns), a la spusa la ketubba ed ina vaira dad aur. En regurdientscha da la destrucziun dal tempel da Jerusalem vegn silsuenter zappitschà in magiel e las festivitads cumenzan.

En cas da mort s’occupa la Chewra Kadischa (fraternitad funerala) dal defunct e procura per ina svelta sepultura. Alura cumenza in temp da cordoli da 30 dis che pussibilitescha als confamigliars da prender plaunsieu cumià dal defunct.

La cultura gidieua è da tut temp vegnida influenzada fermamain da las culturas, entaifer las qualas las singulas cuminanzas gidieuas vivevan e na sa lascha perquai strusch examinar a moda isolada. Entaifer questas differentas furmas da la cultura gidieua na gioga la religiun betg adina ina rolla tuttina ferma.

Entras la sutdivisiun dal giudaissem europeic en aschkenasim e sefardim èn sa sviluppads qua dus spazis culturals differents che sa distinguan er linguisticamain in da l’auter (cf. il proxim chapitel).

Sutdivisiun en gruppas etnicas

Scolars giudaics cun lur magister a Samarkand, Usbekistan, ca. 1910

Tradiziunalmain vegnan differenziadas pliras gruppaziuns etnicas. Quellas sa laschan er cumprovar cun agid d’examinaziuns geneticas che mussan per exempel che la populaziun gidieua da l’Europa da l’Ost sa cumpona da cumparts caucasas, europeicas e semiticas. Las grondas gruppaziuns etnicas sa numnan:

• Aschkenasim, dals quals ils perdavants vivevan en Germania u en Frantscha, avant ch’els èn emigrads en l’Europa da l’Ost e per part pli tard en ils Stadis Unids.

• Sefardim, dals quals ils perdavants vivevan sin la Peninsla Iberica (Spagna, Portugal). Il 1492 èn els fugids da l’inquisiziun spagnola ed èn sa chasads surtut en il territori da la Mar Mediterrana, ma per part er en l’Europa Centrala ed Europa dal Vest (p.ex. a Hamburg).

• Mizrachim (gidieus orientals), ils quals vivevan surtut en il Proxim Orient e l’Africa dal Nord, ma ch’èn per part er emigrads en l’Asia Centrala e dal Sid. Els vegnan savens er attribuids als sefardim.

• Gidieus jemenits (teimanim), ils quals èn stads sur lung temp isolads dals ulteriurs gidieus ed han tras quai per part sviluppà agens rituals.

• Tzabar, ils gidieus ch’èn naschids en l’Israel.

Gruppaziuns gidieuas istoricas

Praticamain tut ils gidieus dal temp modern suondan las leschas sco ch’ellas èn cuntegnidas en la Mischna ed en il Talmud; els vegnan subsummads sut il term ‹giudaissem rabinic›. Daspera datti però gruppas ch’èn sa separadas da la maioritad dals gidieus. La pitschna gruppa dals caraits refusa las ductrinas cuntegnidas en Mischna e Talmud. Er ils samaritans snegan l’autoritad da questas duas ovras; ultra da quai enconuschan els sco sontga scrittira ina versiun da la Tora che sa numna Memar Markah, sco er in’atgna liturgia, atgnas leschas ed atgnas scrittiras exegeticas. La gronda part dal Tanach (la Bibla gidieua) resguardan els sco betg inspirada da Dieu. Cuntrari al giudaissem enconuscha il psalteri dals samaritans 155 psalms; ils gidieus e cristians enconuschan be 150 psalms.

Context actual

Dapi millennis è il giudaissem adina puspè stà exponì a persecuziuns religiusas, ideologicas e politicas ch’èn per part idas a finir en pogroms. In cas unic en l’istorgia furma però la shoa, l’emprova d’extirpar la ‹rassa giudaica› tenor plan ed a moda quasi industriala tras la Germania naziunalsocialistica.

L’onn 1934 han ins dumbrà 17 milliuns gidieus en tut il mund. Sis milliuns umans ch’èn vegnids qualifitgads dals naziunalsocialists sco ‹gidieus› èn daventads en il decurs dals proxims bundant diesch onns l’unfrenda da la shoa. Suenter la fin dal Terz Reich ha quai accelerà la realisaziun da las finamiras zionisticas ed ha manà il 1948 a la fundaziun ed a la renconuschientscha internaziunala dal stadi d’Israel sco patria dals gidieus.

Il stadi d’Israel odiern è ina democrazia seculara tenor l’exempel dals stadis dal vest. Tscherts champs da la politica da l’intern èn però segnads fin oz d’ina ferma influenza religiusa. Ina nozza civila n’è per exempel betg pussaivla en l’Israel, damai ch’il dretg da famiglia è suttamess a las gruppas religiusas respectivas. Quai po per exempel esser in problem per dunnas che vulan sa divorziar senza il consentiment da lur umens; tenor dretg giudaic tradiziunal restan ellas ‹liadas› a lur umens e na pon betg maridar danovamain.

Pervi da l’istorgia e tradiziun speziala dal giudaissem exista ina ferma identitad gidieua, la quala sa referescha però al destin communabel e na sto betg per forza esser motivada a moda religiusa. Blers gidieus sa resguardan per exempel sco Brits u Americans e fin il 1933 er sco Tudestgs patriotics ch’avevan ristgà ed unfrì en l’Emprima Guerra mundiala la vita per lur patria europeica.

Dapi la destrucziun dal segund tempel tras ils Romans l’onn 70 s.C. vivevan bain blers gidieus en la galut (diaspora gidieua); ma en Terra sontga han tuttina vivì da tut temp gidieus (vegl jischuw). Dapi ch’è sa furmà vers la fin dal 19avel tschientaner il zionissem modern e ch’è vegnì fundà il 1948 il stadi Israel datti adina puspè discussiuns tranter gidieus ultraortodoxs, schebain in stadi dastgia insumma vegnir fundà tenor ritus gidieu d’umans. Uschia è per exempel la gruppa Neturei Karta, che sa chatta a dretga en il champ ortodox, consequentamain da l’opiniun ch’in stadi gidieu stgaffì da l’uman na dastgia betg exister, damai ch’il return dals gidieus or da la diaspora possia be vegnir manà dal messias.

Entras ils success dal stadi Israel, surtut dapi la Guerra da sis dis, è ina part dals gidieus religius (la scola dal rabi A. Kook) da l’avis ch’il temp messianic haja cumenzà cun quai.

En l’Israel valan tut las festas – tant religiusas sco Rosch ha-Schana (festa da Bumaun), Jom Kippur (di da la reconciliaziun), Purim e.a. sco er istoricas sco Jom haScho’a (commemoraziun dal holocaust), Jom haZikaron (di commemorativ per ils crudads) e Jom haAtzma’ut (di da l’independenza) – sco dis da festa naziunals.

Medemamain exista en l’Israel il rabinat superiur che sa cumpona da dus rabins: in che represchenta ils aschkenasim ed in che represchenta ils sefardim.

Lingua

Diever da l’ebraic modern (ivrit) a chaschun d’elecziuns en l’Israel

L’ebraic è la lingua da las pli veglias scrittiras gidieuas; ultra da quai ha questa lingua furmà en l’antica la varietad discurrida dals gidieus (durant la perioda da lur independenza). Sco lingua da mintgadi è l’ebraic vegnì remplazzà suenter tschientaners tras l’arameic; sco lingua dal servetsch divin e per part er sco lingua docta è l’ebraic però sa mantegnì fin oz. L’arameic è ina lingua parentada stretgamain cun l’ebraic, la quala ha er influenzà l’ebraic scrit sco ch’el cumpara en las ovras gidieuas tardivas. Intginas passaschas en las scrittiras dal Tanach èn gia vegnidas scrittas en arameic; uschia mida per exempel il cudesch David da l’ebraic en l’arameic. Jesus e ses cumpatriots gidieus discurrivan arameic.

En la diaspora han ils gidieus s’approprià las linguas dals pajais en ils quals els vivevan. En intgins cas han las cuminanzas gidieuas per part adattà questas linguas, pervi da las circumstanzas istoricas e culturalas, ad etnolects autonoms u las han sviluppà vinavant ad atgnas linguas. En l’Europa Centrala e dal Vest è quai stà il jiddic sco lingua dals aschkenasim ed il spagnol dals gidieus (lingua sefarda u ladino) sco lingua dals sefardim. En la vita da mintgadi discurra la gronda part dals gidieus però la lingua dal pajais en il qual els vivan.

Tar l’ivrit che vegn scrit e discurrì oz en l’Israel sa tracti d’ina revivificaziun reussida da l’ebraic antic. Quel è vegnì cumplettà tras in stgazi da pleds modern e per part è er vegnida adattada la grammatica. Oz sa sviluppa questa lingua en il diever quotidian sco mintga autra lingua era.

Demografia

Il 2016 vivevan en tut il mund radund 14,4 milliuns gidieus, la gronda part da quels en l’Israel (44 % da tut ils gidieus) ed en ils Stadis Unids (39,5 %). Alura suondan la Frantscha (3,2 %), il Canada (2,7 %), la Gronda Britannia (2,0 %), l’Argentinia (1,3 %), la Russia (1,2 %), la Germania e l’Australia (mintgamai 0,8 %).

Tut en tut cumpiglian ils gidieus 0,2 % da la populaziun mundiala. En l’Israel munta la cumpart da la populaziun gidieua 50 % (incl. Jerusalem da l’Ost, la Cisjordania ed il Plateau dal Golan). I suondan ils Stadis Unids cun 1,8 % da la populaziun, la Frantscha cun 0,7 %, l’Australia e l’Ungaria ed Uruguay cun mintgamai 0,5 %, il Reginavel Unì e l’Argentinia cun mintgamai 0,4 % e la Belgia cun 0,3 %.

Litteratura

• Michael Brenner: Kleine jüdische Geschichte, Beck, Minca 2008, ISBN 3-406-57668-0.
• Andreas Brämer: Die 101 wichtigsten Fragen. Judentum, Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-59984-2.
• Arthur Hertzberg: Wer ist Jude? Hanser, Minca 2000, ISBN 3-446-19760-5.
• Jonathan Magonet: Einführung ins Judentum. Jüdische Verlagsanstalt, Berlin 2003, ISBN 3-934658-43-1.
• Johann Maier: Judentum (UTB), Göttingen 2007, ISBN 3-8252-2886-X.
• Norman Solomon: Das Judentum. Eine kleine Einführung. Reclams Universal-Bibliothek, Stuttgart 2009, 5. ed., ISBN 978-3-15-018653-4.
• Michael Tilly: Das Judentum. Marix (5. ed.) Wiesbaden 2013, ISBN 978-3-86539-910-6.

Colliaziuns

 Commons: Giudaissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Gidieus en il Lexicon istoric retic
• Portal ‹giudaissem› en l’Open directory (tudestg)
• haGalil: www.hagalil.com Portal d’internet giudaic en lingua tudestga
• talmud.de – vita giudaica d’ozendi en Germania
• Gerhard Langer: Infurmaziuns da basa davart il giudaissem (datoteca PDF; 1,53 MB)
• Portal da religiun giudaic
• Funtaunas e princips dal dretg giudaic
• Vita, istorgia e cultura dals gidieus en l’Europa
• Lexicon online davart il giudaissem (englais)
• Dossier ‹giudaissem› – religiuns mundialas tar wdr.de