Gottfried August Bürger

Gottfried August Bürger (* ils 31 da december 1747 a Molmerswende; † ils 8 da zercladur 1794 a Göttingen) è stà in poet tudestg dal temp da l’illuminissem, il qual vegn attribuì al Sturm und Drang. Enconuschent fin oz è el surtut pervi da sias balladas sco er pervi da ‹Las aventuras dal barun da Münchhausen›.

Gottfried August Bürger, maletg dal 1771

Vita modifitgar

Bürger era il figl d’in plevon sin la champagna. Ses bab n’al ha betg promovì fitg en sia furmaziun, uschia ch’el ha d’engraziar a l’iniziativa dal tat da vart da la mamma ch’al è s’averta la via ad ina furmaziun superiura. A partir dal 1760 ha el frequentà la scola da la citad dad Aschersleben; pervi d’ina baruffa è el però vegnì bandischà da quella[1], quai ch’ha manà ad ina protesta energica da vart da ses tat. Lore Kaim e Siegfried Streller fan però valair ch’in epigram sarcastic saja stà il motiv per al stgatschar da la scola. Il pedagogium a Halle al ha recepì sco scolar; là èn el ed il liricher von Goeckingk daventads amis. L’onn 1764 ha el, sin insister da ses tat, cumenzà in studi da teologia a l’universitad dal lieu. Pir il 1768 al è vegnì lubì da sa render a l’universitad da Göttingen a studegiar giurisprudenza.

Tar ses amis a Göttingen ha tutgà Heinrich Christian Boie, il qual al ha procurà l’onn 1772 la plazza d’in uffiziant ad Altengleichen cun sedia a Gelliehausen. El ha lavurà dal 1772 fin il 1784 sco administratur a Gelliehausen ed abità a partir dal 1772 a Gelliehausen ed ils onns 1774 fin 1784 a Wöllmarshausen. Entras Boie è el er vegnì en contact cun il Göttinger Hainbund, il qual avevan fundà il medem onn Johann Heinrich Voss, Ludwig Christoph Heinrich Hölty e cont Stolberg. In’amicizia da studi spezialmain stretga al ha collià cun l’illuminist e publicist Johann Erich Biester (1749–1816) ch’ha operà a partir dal 1777 a Berlin. Cun el ha el fatg a Göttingen studis da Shakespeare. Bürger ha deditgà a Biester sia translaziun dal ‹Macbeth›.

L’onn 1775 è Bürger vegnì recepì en la loscha da framassuns Zum goldenen Zirkel a Göttingen; dal 1777 fin sia mort è el stà oratur da la loscha.

 
Chasa da Gottfried August Bürger a Wöllmarshausen

Cun l’entrada en uffizi a Gelliehausen è il conflict cun il tat stà reglà. L’atun 1774 ha Bürger maridà Dorothea, la segunda figlia da l’uffiziant da dretgira Johann Carl Leonhart zu Niedeck, ed è ì in onn pli tard ad abitar a Wöllmarshausen, in vitg dal circul da dretgira da quel. La lètg n’è betg stada fortunada: El è s’inamurà en Auguste, la sora pli giuvna da sia dunna, la quala el ha dechantà en poesias sco Molly. Suenter la mort dal sir da Bürger l’onn 1777 è quella ida a star en la chasa dals consorts, e Bürger ha vivì ina ménage-à-trois, la quala el ha stuì defender cunter la resistenza da la burgaisia e da la quala è naschì il 1872 in figl schendrà cun ‹Molly›.

Vitiers è vegnì baininqual quità chasan, chaschunà tras las entradas modestas, cas da malsogna frequents ed ina fittanza ch’el ha surpiglià il 1780 ad Appenrode. Ultra da quai è Bürger vegnì accusà da ses superiurs d’avair manà las fatschentas a moda negligenta. En l’examinaziun ch’è vegnida fatga, è Bürger bain vegnì declerà per nunculpant; ma el è sa decidì da remetter ses uffizi da libra veglia.

Suenter la mort da sia dunna l’onn 1784, è el ì a star a Göttingen per stgaffir ina nov’existenza cun tegnair prelecziuns privatas davart estetica, stil tudestg e temas sumegliants. Il zercladur 1785 ha el finalmain maridà sia charezzada Molly. Pervi da la mort tempriva da quella ils 9 da schaner 1786 è el danovamain crudà en ina gronda crisa ch’al ha prendì sur lung temp tut plaschair vi da la lavur poetica. Questa relaziun d’amur ha schizunt furmà en il 19avel tschientaner la basa d’in drama: ‹Salomon Hermann Mosenthals Bürger und Molly, oder ein deutsches Dichterleben: Schauspiel in 5 Aufzügen› (Freiberg 1851).

L’universitad al ha surdà a chaschun da ses 50avel giubileum il titel da docter ed al ha tschernì il november 1789 sco professer extraordinari. Quest titel d’onur n’è però betg stà collià cun il pajament d’in salari.

Il giavisch da manar ina vita da famiglia ordinada ha intimà Bürger da maridar in’ulteriura giada. In’autura nunenconuschenta, ch’aveva suttascrit cun Y, al aveva fatg en ina lunga poesia ch’era cumparida en ina revista da Stuttgart per spass ina dumonda da maridar. Bürger è vegnì a savair tras enconuschents ch’i sa tractia tar la nunenconuschenta dad Elise Hahn da Stuttgart. Elise vuleva declerar che la poesia na saja betg propi stada manegiada serius; ma en quel mument sa chattava Bürger gia en viadi vers Stuttgart, per far da sia vart ad Elise ina dumonda da maridar.

Ils 29 da settember 1790 ha Bürger maridà a Göttingen la scriptura Elise Hahn ch’era 21 onns pli giuvna, ed il prim d’avust 1791 è naschì il figl Agathon, in uffant malsanitsch ed apparentamain er cun in impediment spiertal. Gia baud è sa mussà che la lètg vegnia a far naufragi. Il motiv è stà, uschia scriva Bürger en ina lunga brev a sia sira a Stuttgart, la malfidaivladad e negligientscha dad Elise. Quella haja adina fatg festa fin tard la notg, tras quai saja tschessà baud ses latg e quai haja manà a l’impediment dal figl. El ha chattà tar ella brevs cumpromettentas dal cont Friedrich August von Hardenberg (1770–1837) ed observà sia dunna, uschia sia descripziun, tras ina pitschna fora furada tras l’isch co che quella ha gì contact sexual cun in student. Ils 31 da mars 1792 è Elise vegnida divorziada da la dretgira da l’universitad sco culpanta, uschia ch’ella ha er pers sia dota da 1177 talers.[2]

La nauscha critica da Schiller, cumparida a moda anonima ils 15 e 17 da schaner 1791 en la ‹Allgemeine Literatur-Zeitung›, ha indeblì supplementarmain sia stima da sasez. Per gudagnar daners furniva el translaziuns per librarists d’ordaifer. Vitiers è vegnì ch’el è daventà malsaun da tuberculosa.

Pir cur che Bürger aveva pers tras quai la vusch, na pudeva tegnair pli naginas prelecziuns e na survegniva uschia er nagins daners da collegi, al ha il curatori da l’universitad concedì, enstagl da la paja dumandada, ina contribuziun unica en l’autezza da 50 talers.

Famiglia modifitgar

 
Augusta ‹Molly› Leonhard (1760–1786)

Ils 22 da schaner 1774 ha Bürger maridà la figlia d’uffiziant Dorothea (Dorette) Marianne Leonart. Gia curt suenter è el s’inamurà en la sora da Dorothea, Augusta (Molly) Maria Wilhelmine Eva Leonart. L’onn 1778 ha Anna Leonart, la sora da Dorothea ed Augusta, maridà l’uffiziant Johann Jacob Heinrich Elderhorst ch’era daventà dacurt administratur a Bissendorf, oz ina part da la vischnanca da Wedemark en la regiun Hannover. En il fratemp aveva l’amur tranter Bürger e Molly dà stgandel. Molly è ida il 1779 per ca. 15 mais a Bissendorf tar sia sora Anna; a partir dal 1783 è ella sa trategnida danovamain per ca. in onn tar ella. Omaduas giadas l’ha Bürger visità là. Ils 30 da fanadur 1784 è Dorothea morta tar la naschientscha d’ina figlia, e suenter ch’il temp da cordoli prescrit è stà scadì, ha Bürger maridà ils 17 da zercladur 1785 Molly a Bissendorf. L’onn 1786 è er morta Molly en consequenza d’ina naschientscha. Lur figlia Anne Auguste Henriette Ernestine è vegnida manada a Bissendorf ed è creschida si là. Bürger è be pli vegnì darar en visita.

Bürger ha gì sis uffants da trais dunnas: Antoinette (1775–1777) da Dorette, Marianne Friederike (1778–1862) da Dorette, Emil (1782–1841) da Molly, Auguste Wilhelmine (1784) da Dorette, Auguste (1785–1847) da Molly, Agathon (1791–1813) dad Elise Hahn.[3]

Ultra da quai è el stà l’aug dal scriptur Adolf Müllner (1774–1829).

Operar litterar modifitgar

L’organ, en il qual Bürger publitgava sias numerusas poesias, era il Göttinger Musenalmanach ch’ils dus amis da Bürger Heinrich Christian Boie e Friedrich Wilhelm Gotter avevan fundà il 1770. L’onn 1778 ha Bürger surpiglià la redacziun da la revista ed ha edì l’emprima collecziun da sias poesias. Indesch onns pli tard è cumparida ina segunda ediziun augmentada en dus toms.

L’onn 1782 ha Bürger proponì in cumpromiss en l’ortografia tudestga, per far fin a «la devastaziun generala» che regia en quest reguard. Sias propostas n’èn però betg vegnidas udidas ed èn pir vegnidas publitgadas il 1824 ensemen cun ses relasch.

Restà en memoria è Bürger oravant tut pervi da sias ‹Feldzüge und Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen› (rumantsch: ‹Las aventuras dal barun da Münchhausen›), cumparidas il 1786/1789. Quellas tutgan en la tradiziun dals raquints da manzegnas ch’han ina lunga istorgia en l’antica classica ed en la tradiziun narrativa dal giudaissem. Ils raquints da manzegnas da Karl Friedrich Hieronymus Freiherr von Münchhausen ha in autur anonim mess en scrit e publitgà il 1781. En furma d’ina translaziun englaisa, fatga da Rudolf Erich Raspe, èn quels vegnids tar Bürger, il qual als ha translatà enavos en lingua tudestga ed elavurà libramain. El ha er surpiglià las cumplettaziuns da Raspe e la divisiun da quel en aventuras sin la terra e sin la mar. Cumbain ch’èn suandadas suenter Bürger numerusas ulteriuras elavuraziuns dals raquints, resta la versiun da Bürger, la quala è anc cumparida trais onns pli tard en in’ediziun amplifitgada, bain la pli enconuschenta fin oz. Quella è vegnida translatada en numerusas linguas ed illustrada t.a. da Wilhelm Simmler, Daniel Chodowiecki e Johann Christian Ruhl.

L’ovra poetica da Bürger cumpiglia balladas da cuntegn dramatic-tragic, ma er poesias politicas, satiricas, comicas e didacticas sco er lirica d’amur en la tradiziun da la sentimentalitad e da l’anacreontica (lirica dal rococo). Sia pli enconuschenta poesia è restada sur lung temp la ballada ‹Leonore›, la quala era vegnida beneventada cun entusiassem general. Suenter l’avair reelavurà repetidamain a basa da la critica dal Göttinger Dichterbund, è quella cumparida en il ‹Musenalmanach› per l’onn 1774.

Fitg impurtant per el era che sia poesia restia «populara»: «Tutta poesia duai esser populara, pertge che quai è il sigil da sia perfecziun.» Bürger è sa drizzà cun quai a la poesia artifiziala ed erudita dals Poetae docti. Lirica duaja vegnir recepida a moda collectiva, vul dir legida dad aut en il circul d’auditurs. En questa moda duaja ella er contribuir a furmar il spiert da cuminanza.

Ma co èsi reussì a Bürger da cuntanscher ses public, sper studegiads er classas socialas relativamain nunscoladas che n’eran strusch ablas da leger current e che na pudevan er betg sa prestar cudeschs? Bürger che translatava or da tschintg differentas linguas e ch’ha recepì cun grond interess ideas d’autras culturas e n’era tuttavia betg in naziunalist, aveva ina maxima: «Tudestgs essan nus! Tudestgs che na duain betg far en lingua tudestga poesias grecas, poesias romanas, poesias da tut il mund, mabain en lingua tudestga poesias tudestgas, digeriblas e nutritivas per l’entir pievel.» Quai differenziescha Bürger dals classichers ch’han chattà lur models en l’antica, e renda sias poesias chapiblas per mintgin. La lingua, da la quala el sa serva, sa basa sin la lingua dal pievel e da la Bibla da Luther. La via al public nunscolà han sias poesias chattà sur fegls sgulants e tras las melodias ch’èn vegnidas scrittas tar ses texts.

Recepziun modifitgar

Litteratura modifitgar

 
Ediziun cumpletta dal 1844

La discrepanza tranter la grond’influenza che la poesia da Bürger ha gì sin il public dal 18avel e da l’entir 19avel tschientaner, e la pitschna resonanza che quella dueva avair en l’istorgia da la litteratura na pudess strusch esser pli eclatanta. Il motiv persuenter è da vesair en quai ch’igl è, fin la fin dal 20avel tschientaner, surtut stà la classica ch’ha furmà e definì il gust. E qua è la recensiun che Schiller ha scrit da Bürger l’onn 1791 stada a lunga vista fatala per quest ultim.

Schiller aveva attatgà la persuna da Bürger e truà quella tenor ses agen concept d’art idealistic, il qual Bürger n’enconuscheva betg e n’avess er betg acceptà. Tranter auter scriva Schiller en sia recensiun, faschond allusiun a las relaziuns da viver ‹poligamas› da Bürger: «Nagin talent, e saja quel anc uschè grond, po dar a l’ovra quai che manca al creatur da quella; e mancanzas che resultan da questa funtauna, na po gnanc la glima curreger.»[4]

Remartgabel èsi che la recensiun da Schiller n’ha, fin la mort da quel, strusch chattà defensurs publics. Be a bucca u en brevs han t.a. Goethe e Christoph Martin Wieland sustegnì il puntg da vista da Schiller. Ina replica refusanta fitg pregnanta è percunter gia da chattar en la ‹Minerva› dal 1793: «Questa recensiun è l’exempel vivent da las cuntradicziuns e pretensiuns absurdas a las qualas sa surdat la teoria che sgola memia ad aut, sch’ella pretenda d’ovras umanas forza divina e da vardad individuala ideal.»[5]

Pelvaira ha Bürger lura er mantegnì fin sur la mesadad dal 19avel tschientaner or ina popularitad che ni Schiller ni Goethe duevan cuntanscher da quel temp. Quai conferma Schiller sez, sch’el scriva il 1827: «Tge viva bain da mias atgnas chanzuns? I vegn bain chantada qua e là ina d’ina bella matta al clavazin; ma en il pievel sco tal è tut quiet.» E Julian Schmidt ha anc constatà l’onn 1855 areguard las poesias da Schiller: «Sch’ellas na vivan oramai betg pli vinavant en il pievel, cun excepziun d’intgins products pli levs (...), sche è quai en urden, essend ch’il pievel chattà ses nutriment be en poesias da vardad absoluta. En sasez n’èn ellas er mai penetradas en il pievel, ellas eran be calculadas per la furmaziun la pli nobla.»[6]

En il medem senn ha – avant la sacralisaziun da la persuna e da l’ovra da Schiller che dueva suandar – la ‹Real-Encyklopädie› da Brockhaus dal 1843 caracterisà Bürger sco «poet che steva sur sias relaziuns da viver (...). La posiziun, la quala el ha occupà sco poet, è d’envilgiar, essend el, sco nagin auter da ses temp, stà e restà il poet dal pievel en il vair senn dal pled. Gist il possess da las abilitads poeticas, las qualas Schiller al ha renfatschà en sia recensiun unilaterala, sco er la mancanza da concepziun ideala ch’al è medemamain vegnida reproschada, han abilità Bürger da daventar in poet dal pievel senza ch’ils erudits avessan pers pervi da quai l’interess vi da si’ovra.»[7]

Per la vieuta decisiva ch’ha auzà ils classichers ‹en tschiel› e dà tuttenina a la recensiun da Schiller ina vigur che dueva esser nuschaivla per la recepziun da Bürger, dueva procurar Georg Gottfried Gervinus cun si’ovra principala ‹Geschichte der deutschen Nationalliteratur›, scritta ils onns 1835 fin 1842.[8] A partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner e fin vers la fin dal 20avel tschientaner ha sinaquai la classica tudestga cun Goethe e Schiller furmà la mesira per tutta recepziun e qualificaziun entaifer l’istorgia litterara.

Pir l’ultim temp sa mussan puspè tendenzas da liberar ils auturs da las autras epocas da quest punct da vista unilateral – bain chapì senza vulair sminuir tras quai ils merits dals represchentants da la classica. Uschia scriva Peter von Matt l’onn 1998 davart Bürger:

«Sco ch’il teater tudestg ha d’engraziar a Lenz la perspicacitad sociala, uschia viva il vers tudestg fin oz dal sensualissem melodic da Bürger (...) Sias balladas han suflà il rococo litterar cun ina buffada en il museum.» E schizunt Schiller, uschia cuntinuescha el, «ha debutà en si’antologia sin l’onn 1782 sco epigon evident da Bürger. Quai al è pli tard daventà uschè penibel ch’el ha executà publicamain l’antecessur. (...) Sin lez text va dal reminent er enavos la tesa che be in uman moralmain integher possia esser in bun poet – ina pretensiun torta che gira però adina puspè tras la Germania litterara.»[9]

I resta però in fatg: Il renum da Bürger sco poet era en ils decennis suenter il 1800 bundant pli grond che oz. Er sche ‹Lenore› – sco sia ballada la pli enconuschenta – na manca en nagina antologia, furma ozendi surtut l’elavuraziun da las aventuras dal barun da manzegnas Münchhausen sia contribuziun la pli impurtanta a la cultura populara.

Musica modifitgar

Grond’influenza han las poesias da Bürger gì da ses temp sin la musica. Dapli che 180 cumponists han mess en musica si’ovra. Las chanzuns a basa da poesias da Bürger èn vegnidas recepidas cun grond entusiassem, «suenter che la chanzun era stada degenerada ed alienada al pievel durant 200 onns», sco ch’ha constatà Karl Ernst Schneider l’onn 1865. Pertge che «nagin scriptur da lez temp n’era uschè poetic, uschè adattà per metter en musica, e perquai er uschè preschent en la chanzun da lez temp sco el; las chanzuns las pli popularas da lezs dis, las qualas vegnan per part anc oz tegnidas en onur tar il pievel e la giuventetgna – èn regularmain da Bürger.»[10]

Ed in detagl che n’è betg senza ina tscherta comica: Beethoven è sa servì en sia 9avla sinfonia sco tema per ‹Ode an die Freude› (tenor il text da Schiller, il criticher da Bürger) d’ina melodia ch’el aveva cumponì in pèr onns avant tar la poesia da Bürger ‹Gegenliebe›.

Ina sfida dal tuttafatg nova per ils cumponists ha furmà la ballada ‹Leonore› cun sias 32 strofas. Il public vuleva bain pudair chantar questa poesia ordvart populara, uschia che numerus cumponists èn sa deditgads a la tematica. Ma igl è svelt sa mussà ch’igl era artisticamain dispitaivel da vulair chantar tuttas 32 strofas tenor ina melodia. Uschia è schizunt sa furmà in gener musical dal tuttafatg nov: la chanzun cumponida tras, vul dir cun temas e motivs musicals che s’extendan sur l’entira lunghezza da la ballada, furmond in’unitad cun il cuntegn e senza sa repeter da strofa tar strofa. Johann André è stà l’emprim ch’ha dumagnà questa sfida. Sia ‹Leonore› era uschè populara ch’ella vegniva chantada a Berlin sco chantinella, sco che scriva Carl Friedrich Zelter a Goethe in pau da malaveglia. Daspera han divers cumponists er elavurà la ballada en furma d’in accumpagnament musical, entant che la ballada vegniva declamada e betg chantada (p.ex. la sonata da clavazin op. 101 en a-Dur da Beethoven). Tut en tut han var 40 cumponists mess en musica la ballada.

Ulteriura influenza modifitgar

 
‹Leonardo und Blandine›, maletg da Wilhelm Volkhart tenor la ballada da Bürger da medem num

Er l’art figurativ dueva Bürger surtut inspirar cun sia ‹Leonore›. Var 80 artists èn sa deditgads a questa ballada. Il sculptur Rudolf Pohle ha stgaffì l’onn 1888 ina statua da marmel da Leonore cun il titel ‹La desperaziun›. Er en la pictura èn las ovras las pli impurtantas vegnidas stgaffidas pir var 50 onns suenter che la ballada era cumparida. I domineschan qua duas tematicas: la chavaltgada a mort e l’arrivada da l’armada.

Strusch survalitar sa lascha la muntada da Bürger per la lingua tudestga. Heinrich Kurz renda attent il 1859 che be Goethe al cuntanschia areguard sonoritad. Bürger sez era s’occupà en sias prelecziuns detagliadamain cun la lingua tudestga ed aveva pretendì per quella in agen rom d’instrucziun academic, egual als auters. Ina valitaziun istorica da l’influenza da Bürger sin il svilup da la lingua tudestga ha fatg Julius Sahr il 1894. Ed il 1912 ha Charles Reining analisà la muntada da Bürger per la creaziun linguistica: La glista da neologissems creads dad el cumpiglia dapli che milli pleds, tranter auter ‹querfeldein›, ‹sattelfest›, ‹Unschuldsdieb›, ‹Gemeingut›, ‹Friedensbund›, ‹Volksgewimmel›, ‹tiefbetrübt› u ‹Kehrreim›.[11]

Ad in ulteriur fatg saja rendì attent: A Bürger èsi d’attribuir decididamain che Immanuel Kant è vegnì recepì adina dapli a las universitads tudestgas. Las ideas da Kant eran a l’entschatta numnadamain vaira contestadas, per betg dir discreditadas. Las prelecziuns da Bürger davart la filosofia da Kant, ch’eran fitg popularas tar ils students, duevan gidar a moda essenziala a midar quai.[12]

Ovras modifitgar

Ediziuns cumplessivas modifitgar

  • Sämmtliche Werke. Neue Originalausgabe in vier Bänden. Verlag der Dieterichschen Buchhandlung Göttingen, 1844.
  • Werke und Briefe. VEB Bibliographisches Institut Leipzig, 1958
  • Werke in einem Band. Ed. da la Nationale Forschungs- und Gedenkstätten der klassischen deutschen Literatur in Weimar, Bibliothek Deutscher Klassiker, Aufbau-Verlag Berlin und Weimar, 5. ed., 1990.

Lirica modifitgar

  • Gedichte, cun gravuras d’arom da Daniel Nikolaus Chodowiecki, Göttingen 1778; 2. ed. 1789.

Raquints modifitgar

  • Wunderbare Reisen zu Wasser und zu Lande, Feldzüge und lustige Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen: wie er dieselben bei der Flasche im Zirkel seiner Freunde selbst zu erzählen pflegt, 1786 (ed. augmentada 1789).
  • Des Freiherrn von Münchhausen einzig wahre Erlebnisse zu Wasser und zu Land, zu Pferd und zu Fuß, im Krieg und Frieden, in der Luft sowie in mehrerer Herren Länder / In diesem Jahre ganz neu verfaßt von Ihm selbst. Und versehen mit sehr wunderlichen Zeichnungen nach der Natur aufgenommen von dem Maler August von Wille. Düsseldorf 1856.

Scrittiras teoreticas modifitgar

  • Über Volkspoesie. Aus Daniel Wunderlichs Buch, 1776.
  • Lehrbuch der Ästhetik, ed. da Karl von Reinhard, Schüppel Berlin 1825.
  • Lehrbuch des Deutschen Styles, ed. da Karl von Reinhard, Schüppel, Berlin 1826.
  • Aesthetische Schriften: Supplement zu allen Ausgaben von Buergers Werken, ed. da Karl von Reinhard. Bechtold und Hartje, Berlin 1832.
  • Akademie der schönen Redekünste, ed. da G.A. Bürger. Tom 1 1790/97, tom 2 1798 (?).

Annotaziuns modifitgar

  1. Bürger: Werke in einem Band, Volksverlag Weimar 1956, introducziun da Lore Kaim e Siegfried Streller p. 6.
  2. Eckart Kleßmann: Universitätsmamsellen, Francfurt a.M. 2008, p. 133s.
  3. Bürger: Werke und Briefe, Bibliographisches Institut 1958, p. 774.
  4. Friedrich Schiller: Rezension, en: Allgemeine Literatur-Zeitung, 1791: nr. 13, 15 da schaner, coll. 97–103, nr. 14, 17 da schaner, coll. 105–110.
  5. N.N.: Neu-Franken und Belgier. En: Minerva, 5avel tom, Hamburg 1793, p. 257.
  6. Julian Schmidt. Geschichte der deutschen Literatur im neunzehnten Jahrhundert. Emprim tom, Londra/Lipsia/Paris 1855, p. 50.
  7. Conversations-Lexikon. 9avla ediziun, terz tom, Lipsia 1843, p. 43ss.
  8. Georg Gottfried Gervinus. Klopstock’s Schule. (Die Göttinger) . En: Geschichte der Deutschen Dichtung, 5avel tom, 1853, p. 33.
  9. Peter von Matt: Ein armer Teufel großen Stils: Gottfried August Bürger. En: Die verdächtige Pracht. Über Dichter und Gedichte. Minca 1998, p. 162.
  10. Karl Ernst Schneider: Das musikalische Lied, 1863, p. 15.
  11. G.A. Bürger als Bereicherer der deutschen Sprache (PDF; 2,4 MB).
  12. Bürger: Werke in einem Band, Volksverlag Weimar 1956, introducziun da Lore Kaim e Siegfried Streller p. 30ss.

Litteratura modifitgar

  • Teresa Nentwig: Das skandalumwitterte Leben des Gottfried August Bürger (1747–1794). En: Franz Walter/Teresa Nentwig (ed.): Das gekränkte Gänseliesel – 250 Jahre Skandalgeschichten in Göttingen, V&R Academic, Göttingen 2016, p. 30–39.
  • Klaus Damert: Rufmord klassisch. Gottfried August Bürger – Volksdichter und radikaler Demokrat. MV-Wissenschaft, Münster 2012.
  • Walter Schübler: Bürger, Gottfried August. Biographie. Verlag Traugott Bautz, Nordhausen 2012.
  • Bernhard Wiebel: Münchhausen – Raspe – Bürger: ein phantastisches Triumvirat. Einblick in die Münchhausen-Szene und die Münchhausen-Forschung mit einem besonderen Blick auf R.E. Raspe. En: Münchhausen – Vom Jägerlatein zum Weltbestseller. Ed. da Münchhausen-Museum Bodenwerder. Göttingen 1998, Arkana Verlag, p. 13–55.
  • Bernhard Wiebel: Münchhausens Zopf und die Dialektik der Aufklärung. En: Donnert, Erich (ed.): Europa in der Frühen Neuzeit. Vienna, Cologna, Weimar 1997, Böhlau Verlag, tom 3, p. 779–801.
  • Bernhard Wiebel: Münchhausens Kugelritt ins 20. Jahrhundert – ein Aufklärungsflug. En: Kertscher, Hans-Joachim, ed. G.A. Bürger ed J.W.L. Gleim. Tübingen 1996, Niemeyer Verlag, p. 159–183.
  • Helmut Scherer: Gottfried August Bürger. Eine Biographie. Berlin 1995.
  • Günter Häntzschel: Gottfried August Bürger. Minca 1988.
  • Ulrich Joost (ed.): «Mein scharmantes Geldmännchen». Gottfried August Bürgers Briefwechsel mit seinem Verleger Dieterich. Göttingen 1988.
  • Herbert Günther: Vermutungen über ein argloses Leben. Mit einem Protokoll von Gottfried August Bürger 1781. Arena Verlag, Würzburg 1982, ISBN 3-401-03924-5.
  • Hermann Kinder: Bürgers Liebe. Francfurt a. M. 1981.
  • Adolf Strodtmann: Briefe von und an Gottfried August Bürger. Ein Beitrag zur Literaturgeschichte seiner Zeit. Aus dem Nachlasse Bürger’s und anderen, meist handschriftlichen Quellen. En 4 toms, Berlin, Verlag von Gebrüder Paetel, 1874.

Colliaziuns modifitgar

  Commons: Gottfried August Bürger – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio