Sturm und Drang sa numna in moviment entaifer la litteratura tudestga dal temp da l’illuminissem. Quel ha circa durà dal 1765 fin il 1785 ed è surtut vegnì purtà da giuvens auturs tranter 20 e 30 onns. Pervi da la «glorificaziun dal ‹scheni original› sco prototip da l’uman ed artist avanzà» (Gero von Wilpert)[1] vegn quest moviment er numnà ‹temp dal scheni› u ‹perioda dal scheni›.

‹Die Räuber› da Schiller (1781). L’emprima ediziun è cumparida senza menziunar l’autur

La denominaziun ‹Sturm und Drang› è pir sa furmada en ils onns 1820. Ella va enavos sin la cumedia scritta il 1776 e publitgada il 1777 ‹Sturm und Drang› dal scriptur tudestg Friedrich Maximilian Klinger ed uschia la finala sin l’«apostel dal scheni» Christoph Kaufmann (1753–1795) da Winterthur. Quel aveva insistì che Klinger duaja dar a ses toc da teater quest num, enstagl dal titel oriund ‹Wirrwarr›.

La litteratura da l’illuminissem sco premissa modifitgar

En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner steva la vita filosofica e litterara en il territori da lingua tudestga sut ferma influenza da l’illuminissem. L’intelletg era la grondezza decisiva dal temp; cun far diever da quel a moda dal tuttafatg libra dueva vegnir cuntanschida la «sortida da l’uman or da ses stadi minoren ch’el ha sez chaschunà», sco che Immanuel Kant ha formulà il 1784. La litteratura serviva a furmar l’uman moralmain, ad al illuminar ed a svegliar sia raschun.

La libertad en la furma sco che l’illuminissem l’aveva en egl, favurisava furmas litteraras che sa sentivan obligadas ad in’argumentaziun raziunala ed ad ina lingua che sa tegneva a frain. La pretensiun da stgaffir in art poetic «confurm a las reglas» han teoretichers sco Gottsched er allegà durant l’illuminissem, e quai energicamain. A las diversas academias da poets che furmavan ils litterats futurs vegniva pretendì da sa tegnair vi da l’unitad da lieu, temp ed acziun, da tgirar ina lingua elevada e da differenziar en la repartiziun da las rollas da la tragedia e da la cumedia strictamain tranter aristocrazia e burgaisia.

Cumenzaments modifitgar

Ma gia en las odas da Friedrich Gottlieb Klopstock dal 1750 èsi sa mussà che quest reglament era formulà a moda memia rigida. Cun questa demonstraziun cunter la tenuta da l’illuminissem che sa basa exclusivamain sin l’intelletg, ha Klopstock mess il crap da fundament per surmuntar il domini da la raschun e fullà via als sentiments, la fantasia e las forzas da l’anim sco basa per ina nova expressiun poetica.

 
Christoph Kaufmann, gravura or da l’ambient da Lavater

Quest moviment ch’è ì sco in vent frestg tras la litteratura da lingua tudestga era d’in caracter burgais-giuvenil e segnà d’in aut grad d’idealissem. Ritgezza dal cor, libertad dal sentiment, presentiment e brama, emotio enstagl ratio – uschia sa clamava il motto da questa nova generaziun da litterats. La revolta da la giuventetgna cunter las convenziuns etablidas aveva uschia chattà ses equivalent litterar; en las tesas da Johann Gottfried Herder dueva questa generaziun da giuvens scripturs da lingua tudestga chattar il resun da lur experientschas e da lur mund emoziunal.

Herder ch’è daventà in avrapista dal Sturm und Drang ha crititgà l’arroganza da l’illuminissem envers il simpel pievel ed ha appellà d’er laschar valair la chanzun e la poesia populara, cun lur l’autenticitad e profunditad, sco atgna expressiun artistica. El ha enconuschì ch’il moviment da l’illuminissem pudess er sa volver en il cuntrari da quai ch’el intendeva oriundamain ed ha insistì che quel dastgia be esser in med e betg ina finamira sco tala. Er l’ovra ‹Ugolino› (1768) da Heinrich Wilhelm von Gerstenberg sa lascha attribuir a la fasa tempriva dal Sturm und Drang. Quella dueva per exempel influenzar en Svizra l’artist Johann Heinrich Füssli ed il scienzià Johann Caspar Lavater.[2]

Atgnadads modifitgar

L’ideal da la persunalitad che la giuvna generaziun da litterats ha sviluppà a la fin dal 18avel tschientaner sa drizzava cunter autoritad e tradiziun. Al lieu d’ina poetica tenor reglas ch’ins pudeva s’acquistar a las academias, han ils «giuvens selvadis» tschentà il scheni original, il qual transfurma quai ch’el ha sez vivì ed experimentà en furma litterara, e quai faschond diever a moda fitg libra da las reglas da la poetica tradiziunala. Ins cumenzava a dubitar che la ratio saja l’essenzial ed ha tschentà enstagl l’emotio en il center.

Sa fidond sin l’agen savair e sin la forza da l’originalitad scheniala, han ins sbittà las reglas tradidas sco crutschas, da las qualas il saun scheni dals giuvens auturs n’haja betg basegn. L’ovra na stoppia betg correspunder ad ina furma statica, mabain al mund sco che la generaziun dal Sturm und Drang al resentiva; ella duaja esser in spievel da lur sentiment da la vita.

Ina nova relaziun sensibla ed intima envers la natira è s’unida cun ina tenuta da basa dal scheni segnada d’ina tscherta tragica. Il sentiment è avanzà en il center da l’expressiun litterara. «La vusch dal cor è decisiva per la decisiun raziunala.» Quest citat da Johann Gottfried Herder exprima la protesta cunter l’idea vertenta che las decisiuns dependian da la morala e betg dal cor. Vitiers è vegnida la critica envers il sistem feudal repressiv, però cun acceptar l’absolutissem illuminà, sco er la secularisaziun progredenta e la pretensiun da liberar las passiuns da la morala convenziunala. Quest act da liberaziun era però collià cun suffrientscha, damai ch’el sa laschava be realisar cun surpassar las convenziuns burgaisas ch’existivan vinavant.

 
Manuscrit da l’emprima versiun dal ‹Götz von Berlichingen› (1771/1772)

Sco gener litterar principal è s’etablì en l’epoca dal Sturm und Drang il drama, però en ina furma che sa schlia per gronda part da l’unitad d’acziun, temp e lieu. Uschia consistiva la versiun oriunda dal ‹Götz von Berlichingen› da Goethe da 59 scenas; quest teater na sa laschava strusch giugar e furmava uschia cleramain in toc da lectura.[3] Il tema che sa repeta adina puspè è il conflict dal schani natiral, vul dir da la giuventetgna rebellanta che brama suenter libertad, cun ils terms da l’urden dal mund vertent; quai lascha cumparair ils acturs sco revoluzers e malfatschents. L’exempel formal dueva daventar Shakespeare e betg pli ils poets da l’antica, cumbain che Pindar e Homer èn vegnids stimads er vinavant.

Ils represchentants dal Sturm und Drang han però desistì d’elavurar in’atgna estetica; els han refusà mintga concept litterar, peotologic u politic che duva avair ina funcziun integrativa. Perquai sa lascha constatar: «Ina teoria dal Sturm und Drang (...) na datti betg.»[4]

La lingua dal Sturm und Drang – exaltada, sfranada e tuttina plain sentiment ed expressiun – era segnada da bleras exclamaziuns, mesas construcziuns ed expressiuns vulgaras e tendeva vers in tun popular d’in caracter grop-realistic. Ins scheva a dretg ora quai ch’ins pensava ed ha introducì sin la tribuna la lingua dal pievel e da la giuventetgna. La tenuta frontala dals giuvens scripturs cunter ina cultura curtaisa tenor il model franzos e lur simpatia per noziuns sco natira, cor e pievel è gia dada en egl als contemporans. Ins po dir ch’igl era sa furmada in’atgna ‹cultura da giuvenils› en la litteratura. Ils critichers faschevan valair che la tecnica ed unitad dramatica vegnia negligida en las ovras dal Sturm und Drang; las nundumbraivlas midadas dal lieu d’acziun disturbian l’effect da la represchentaziun u rendian schizunt nunpussaivel da dar il toc sin tribuna.

Auturs ed ovras modifitgar

Ils auturs dal Sturm und Drang derivavan per gronda part da la burgaisia mesauna u pitschna. Els empruvavan da sa segirar finanzialmain cun plazzas da magister privat u da plevon, damai ch’els na pudevan betg viver be da la litteratura. Ad els mancava la vasta resonanza sociala, uschia che lur moviment è plitost sa restrenschì sin enconuschents ed amis; cun quels s’univan ins ad uniuns sco il Göttinger Hainbund. Centers dal Sturm und Drang èn stads Strassburg, Göttingen e Francfurt a.M. Tar blers, tranter auter Goethe e Schiller, cumpiglia il Sturm und Drang be ina pitschna fasa da lur viver ed operar. La gronda part dals auturs e da las ovras eran be enconuschents ad in pitschen circul d’interessads ed èn oz quasi ids en emblidanza.

Tar ils pli impurtants precursurs, teoretichers, scripturs ed ovras dal Sturm und Drang tutgan:

 
Johann Georg Hamann
  • Johann Georg Hamann (1730–1788)
    • Sokratische Denkwürdigkeiten für die lange Weile des Publikums zusammengetragen von einem Liebhaber der langen Weile, 1759
    • Kreuzzüge des Philologen, 1762
  • Heinrich Wilhelm von Gerstenberg (1737–1823)
    • Gedichte eines Skalden, 1766
    • Briefe über Merkwürdigkeiten der Literatur, 1766/67
    • Ugolino, 1768
  • Christian Friedrich Daniel Schubart (1739–1791)
    • Freiheitslied eines Kolonisten, 1775
    • Die Fürstengruft, 1780
  • Johann Gottfried Herder (1744–1803)
    • Fragmente über die neuere deutsche Literatur, 1767/68
    • Kritische Wälder oder Betrachtungen, die Wissenschaft und Kunst des Schönen betreffend, nach Maßgabe neuerer Schriften, 1769
    • Journal meiner Reise im Jahre, 1769
    • Abhandlung über den Ursprung der Sprache, 1770
    • Von deutscher Art und Kunst, einige fliegende Blätter, 1773
    • Stimmen der Völker in Liedern, 1778/79
    • Vom Geist der Hebräischen Poesie, 1782/83
    • Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, 1784–1791
  • Gottfried August Bürger (1747–1794)
    • Lenore, 1773
    • Der Bauer an seinen durchlauchtigen Tyrannen, 1774
    • Div. poesias, 1778
    • Wunderbare Reisen zu Wasser und zu Lande, Feldzüge und lustige Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen: wie er dieselben bei der Flasche im Zirkel seiner Freunde selbst zu erzählen pflegt, 1786 (ediziun augmentada 1789)
 
Carta postala tenor in maletg che mussa Goethe cun 20 onns (1779)
  • Heinrich Leopold Wagner (1747–1779)
    • Die Kindermörderin, 1776 (drama)
  • Johann Wolfgang Goethe (1749–1832)
    • Sesenheimer Lieder, 1770/71
      • Mailied, 1771
      • Willkommen und Abschied, 1771
    • Zum Shakespeares Tag (pled), 1771
    • Von Deutscher Baukunst, 1773
    • Prometheus (imni), 1772–1774
    • Ganymed (oda), 1774
    • Götz von Berlichingen (drama), 1773
    • Clavigo, 1774
    • Die Leiden des jungen Werthers (roman), 1774
    • Mahomets Gesang, 1774
    • Adler und Taube, 1774
    • An Schwager Kronos, 1774
    • Poesias dal temp a Strassburg e Francfurt, 1775
    • Stella. Ein Schauspiel für Liebende, 1775
  • Jakob Michael Reinhold Lenz (1751–1792)
    • Anmerkung über das Theater nebst angehängtem übersetzten Stück Shakespeares, 1774
    • Der Hofmeister oder Vorteile der Privaterziehung (drama), 1774
    • Gieus umoristics tenor Plautus, 1774
    • Die Soldaten (drama), 1776
    • Der neue Menoza (drama)
 
Johann Anton Leisewitz
  • Friedrich Maximilian Klinger (1752–1831)
    • Das leidende Weib, 1775
    • Sturm und Drang (drama), 1776
    • Die Zwillinge (drama), 1776
    • Simsone Grisaldo, 1776
    • Das letzte Gebet, 1777
  • Johann Anton Leisewitz (1752–1806)
    • Julius von Tarent, 1774
  • Friedrich Schiller (1759–1805)
    • Die Räuber (drama), 1781
    • Die Verschwörung des Fiesco zu Genua (drama), 1783
    • Kabale und Liebe (drama), 1784
    • Don Karlos (drama), 1783–1787

Citats modifitgar

«Ha, er muss in was Besserm stecken, der Reiz des Lebens: denn ein Ball anderer zu sein, ist ein trauriger, niederdrückender Gedanke, eine ewige Sklaverei, eine nur künstlerische, eine vernünftige, aber eben um dessentwillen desto elendere Tierschaft.»

Jakob Michael Reinhold Lenz: Daten der deutschen Literatur

«Mir ekelt vor diesem tintenklecksenden Säkulum!»

Schiller: Räuber

Annotaziuns modifitgar

  1. Gero von Wilpert: Sachwörterbuch der Literatur. Stuttgart 1969, p. 747.
  2. Matthias Luserke: Sturm und Drang. Ed. amplifitgada 2010, p. 43–57.
  3. M. Luserke 2010, p. 108.
  4. M. Luserke 2010, p. 65.

Litteratura modifitgar

  • Georg Bertram: Philosophie des Sturm und Drang. Eine Konstitution der Moderne. Minca 2000.
  • Dramen des Sturm und Drang. Reclam 1997.
  • Simon Frank: Kunst-Konzepte des Sturm und Drang. Minca 2002.
  • Andreas Huyssen: Drama des Sturm und Drang. Kommentar zu einer Epoche. Minca 1980.
  • Ulrich Karthaus: Sturm und Drang. Epoche – Werke – Wirkung. Minca 2000.
  • Matthias Luserke: Sturm und Drang. Autoren, Texte, Themen. Stuttgart 1997.
  • Roy Pascal: The German ‹Sturm und Drang›. Manchester 1953 (tud. da Dieter Zeitz/Kurt Mayer: Der Sturm und Drang. Stuttgart 1963).
  • Paul Van Tieghem: Le préromantisme: étude d’histoire littéraire européenne. Paris 1930.

Colliaziuns modifitgar