Guerra civila spagnola

La Guerra civila spagnola è vegnida manada en Spagna dal fanadur 1936 fin l’avrigl 1939 tranter la regenza elegida a moda democratica da la Segunda Republica spagnola (‹Republicans›) ed ils putschists da dretga sut general Francisco Franco (‹falangists›). Cun sustegn e suenter l’intervenziun militara dals alliads faschistics resp. naziunalsocialistics en l’Italia e Germania han victorisà ils Falange. A lur victoria è suandada la fin da la republica en Spagna e la dictatura franquista che dueva perdurar fin la mort da Franco l’onn 1975.

Instrucziun d’uffiziers franquists ad Avila

Il context

Motivs per l’erupziun da la guerra

Sco motivs per l’erupziun da la guerra sa laschan numnar il fatg che la societad spagnola era dividida da quel temp a moda extrema (tant ord vista sociopolitica sco er culturala) e che tschertas regiuns eran segnadas da ferms moviments d’autonomia, per exempel il Pajais Basc e la Catalugna. Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner eran proruts en Spagna divers conflicts violents che n’avevan betg pudì vegnir schliads a moda cuntentaivla. Quai è anc sa pegiurà cur che las veglias instituziuns han pers lur reputaziun suenter la sconfitta en la Guerra tranter la Spagna e l’America (1898). Als paucs aderents da la Segunda Republica spagnola n’eri ni reussì da schliar ils grevs problems socials ni da far frunt als aderents d’in urden statal autoritar.

Avant la guerra civila era la Spagna pertutgada da plirs problems structurals:

• La posiziun dal tuttafatg sutprivilegiada dals lavurants agriculs e d’industria che clamavan adina pli dad aut suenter midadas socialas radicalas.
• Il cuntrast tranter structuras per part feudalas en regiuns ruralas e l’industrialisaziun en centers urbans sco Barcelona u Madrid ch’era avanzada fitg ferm.
• Il conflict areguard il monopol cultural tranter la baselgia catolic-romana e las forzas liberal-republicanas da tempra laicistica.
• Las tentativas da Bascs e Catalans da s’emancipar da la regenza centrala, las qualas lezza refusava categoricamain.
• La mancanza d’ina controlla dal militar tras la regenza, l’alienaziun da quel da vastas parts da la societad e sia rolla sco ‹stadi en il stadi›.

En l’istorgia spagnola pli nova n’avevan schliaziuns plaschaivlas strusch ina tradiziun. Uschia èn gruppaziuns clerical-monarchisticas, republicanas, burgais-liberalas, socialisticas, communisticas e faschisticas sa confruntadas sur lung temp a moda irreconciliabla. Pervi da la crisa economica en Spagna e la situaziun en l’Europa ch’è sa midada tras l’avanzament dal faschissem, è la situaziun pegiurada adina da pli.

Preistorgia

Proclamaziun da la Segunda Republica (14 d’avrigl 1931, Barcelona)

Suenter l’euforia da l’emprim’ura ha la Segunda Republica ch’era vegnida fundada il 1931 pers svelt sustegn. Las elitas tradiziunalas or dals temps da dictatura e monarchia avevan tema che lur privilegis e lur identitad culturala vegnian mess en dumonda. L’orientaziun laicistica da l’emprima regenza e las attatgas cunter instituziuns ecclesiasticas segnadas d’in anticlericalissem radical han be anc rinforzà quest’impressiun. Ellas èn sa vieutas cunter tuttas refurmas che mettevan en vista da vulair meglierar las cundiziuns da viver generalas.

A moda vaira svelta è er sa sfradentada l’euforia dals lavurants envers la republica. Las refurmas socialas eran sa mussadas sco betg realisablas e dapi il 1934 aveva la nova regenza da dretga prendì in’autra direcziun, ordvart severa. Uschia ha la nova furma statala parlamentara fatg sin las organisaziuns da lavurants pli e pli l’impressiun da vulair cuntinuar cun la veglia politica da suppressiun.

La CNT d’orientaziun anarchosindicalistica aveva cumbattì la republica quasi da bell’entschatta e mess ad ir ils 8 da schaner e 8 da december 1933 duas sullevaziuns ch’èn però immediat dadas ensemen. Il sindicat socialistic UGT, ch’aveva suandà l’emprim in curs refurmistic, è stà trumpà da la coaliziun guvernamentala cun ils republicans; a partir dal 1933 han ins midà sin in curs revoluziunar e propagà la dictatura dal proletariat. En parts da la perscrutaziun vegni però dubità schebain i sa tractava qua da dapli che «parolas revoluziunaras vidas» cun agid da las qualas ils manaders dals socialists reagivan sin la pressiun da la basa. Parts essenzialas da la partida socialistica PSOE èn en tutta cas sa stentadas vinavant da cooperar cun ils liberals.

Ils republicans, ch’avevan prendì per mauns da transfurmar la Spagna, han realisà impurtantas refurmas mo a mesas. Vastas parts da la burgaisia avevan tuttina tema che la republica mainia ad ina dominanza dals lavurants ed èn perquai stadas prontas da sustegnair ina dictatura. Vitiers èn vegnidas las tentativas da la burgaisia catalana e basca da bandunar il stadi central che vegniva dominà da la Castiglia.

Ils 10 d’avust 1932 ha cumenzà a Sevilla in emprim putsch militar sut il general José Sanjurjo; quel era però organisà mal ed è ultra da quai vegnì retegnì tras ina chauma generala. Che Sanjurio, ch’ins aveva l’emprim sentenzià a la mort, è la finala vegnì grazia e ch’ils ulteriurs uffiziers involvids èn be vegnids sentenziads a pitschens chastis d’arrest, ha incità la dretga da preparar meglier ed a lunga vista ina nova emprova. Gia la fin da settember 1932 ha l’Acción Española che sa cumponiva da monarchists da la radicala dretga furmà cun intgins uffiziers dal stab general in comité ch’agiva nà da Biarritz en Frantscha e che dueva preparar in nov putsch cun stgaffir ina rait d’uffiziers da tenuta antirepublicana. Dapi la fin dal 1933 èn quests ultims s’organisads a moda conspirativa en l’Unión Militar Española. Ultra da quai ha il comité promovì sistematicamain la delegitimaziun publicistica da la republica che vegniva disfamada sco product d’ina «conspiraziun da Gidieus, framassuns e bolschevics». Plinavant ha il comité fatg entrar clandestinamain en organisaziuns anarchicas provocaturs pajads per organisar gist avant il putsch planisà acziuns che duevan – ord vista dals putschists sa chapescha be per finta – «far ir en ruina il dretg ed urden vertent».

Er independent da quests svilups ha gì lieu tranter il 1931 ed il 1936 ina radicalisaziun dal discurs da dretga, sco che l’istoriograf britannic Paul Preston ha mussà l’onn 2012. En in grond dumber da gasettas, revistas e cudeschs – tranter quels l’ovra populara ‹Orígenes de la revolución española› (1932) dal plevon catalan Juan Tusquets Terrats – è vegnì argumentà che la sanestra saja «ni propi spagnola ni insumma umana» e ch’i saja «in’obligaziun patriotica d’eliminar la sanestra». Surtut auturs carlists e faschistics han identifitgà l’entir moviment da lavurants spagnol cun ils conquistaders muslims dal temp medieval ed han clamà suenter ina «segunda reconquista», quai ch’ha dà a las attatgas sin la sanestra in’ulteriura «dimensiun rassistica». Er José María Gil-Robles, il manader dals catolic-conservativs ‹moderats› è sa servì da questa retorica ch’ha discredità l’entira sanestra sco «betg spagnola» u schizunt «antispagnola». Surtut en las regiuns ruralas en la part meridiunala dal pajais è quest’agressivitad sa maschadada cun la gritta dals gronds proprietaris da terren sin ils lavurers agriculs. Durant ils emprims onns da la republica avevan quests ultims numnadamain mess giu lur submissiun fatalistica tradiziunala envers l’aristocrazia ed avevan cumenzà a clamar adina pli avertamain suenter funs ed in pajament adequat.

Sa concentrada per propi è l’aversiun militanta dal vegl establishment cunter la legislaziun republicana, da tempra anticlericala e segnada da refurmas socialas, en il corp d’uffiziers spagnols (e qua en emprima lingia tar ils africanistas, ils uffiziers da l’armada coloniala). Quai betg il davos perquai che las partidas da sanestra planisavan d’adattar il corp d’uffiziers surdimensiunà a la grondezza effectiva da l’armada. Er l’«aversiun instinctiva [dals uffiziers] cunter la Republica» è vegnida zuppentada avant l’erupziun da la guerra civila ideologicamain davos l’idea da la «conspiraziun da Gidieus, framassuns e bolschevics». Franco era in lectur entusiasmà da las scrittiras da Tusquet ed abunent da la revista da l’Acción Española e general Emilio Mola, il planisader militar per propi dal putsch da la stad 1936, è sa participà dapi il 1931 cun atgnas contribuziuns a questa debatta. Mola ha procurà che la dimensiun eliminatorica da quest discurs domineschia er las preparaziuns concretas dals conspiraturs: «La repressiun messa en scena dals rebels militars ha furmà in’operaziun intenziunada e bain planisada cun la finamira d’eliminar – en ils pleds da general Emilio Mola – ‹senza scrupels e senza esitar quels che na pensan betg sco nus›.»

Francisco Franco (1930)

L’atun 1933 ha l’emprima coaliziun sut il primminister Manuel Azaña fatg naufragi; a quella è suandada ina regenza dal center sut Alejandro Lerroux, elegida e tolerada da las partidas da dretga. Quella ha amnestà ils putschists dal 1932 e las persunas ch’eran vegnidas sentenziadas pervi da delicts commess durant la dictatura da Miguel Primo de Rivera, ha revocà las modestas refurmas socialas e laicisticas ed ha fatg daventar pli critica la situaziun da las persunas che lavuravan cunter pajament. Per la sanestra ed ils republicans liberals è quai stà sco ina decleraziun da guerra. Cur che la CEDA è entrada l’october 1934 cun trais ministers en la regenza, ha l’UGT proclamà ina chauma generala; quella ha la regenza però dalunga abattì cun arrestaziuns en massa e medemamain l’emprova da proclamar a Barcelona ina Catalugna independenta. En l’Asturia ha la chauma però – sin iniziativa dals lavurants e cunter la resistenza dals funcziunaris dals sindicats – prendì la furma d’ina sullevaziun averta. La chauma dals lavurants da minieras en l’Asturia, er numnada ‹Sullevaziun da l’october›, ha dà in’emprima prova da la guerra civila – la regenza ha proclamà il dretg da guerra. Sut il commando superiur dal dictatur da pli tard Francisco Franco è la sullevaziun vegnida abattida a moda brutala. Igl ha dà almain 1300 morts, da quai 78 % civilists. Sinaquai è suandada in’unda d’arrestaziuns, la quala ha er tschiffà impurtants politichers liberals e socialistics, sco er ina censura, da la quala è stada pertutgada la pressa da la sanestra. La CEDA sut José María Gil-Robles, in moviment catolicistic che simpatisava per part cun il faschissem europeic, ha empruvà da vegnir a la pussanza, ha però fatg naufragi pervi da la resistenza dal president dal stadi Zamora. Tuttina ha Gil-Robles, ch’è stà in temp en uffizi sut Lerroux sco minister da guerra, gidà – cun promover els sin auts posts – ad avanzar la gruppa dals militars radicalisads enturn general Franco che preparavan lur plans conspirativs. La Falange Española ch’il figl da l’anteriura dictatur Primo de Rivera, José Antonio Primo de Rivera, ha fundà il 1933 è medemamain sa sviluppada da quel temp d’ina gruppa politica plitost marginala ad in factur militant adina pli ferm.

La fin dal 1935, pervi da dispitas internas ed in scandal da finanzas, è ida a fin la segunda coaliziun che sa cumponiva dals radicals da Lerroux e da la CEDA. Per pudair trair a niz questa giada il dretg d’elecziun da maiorz en lur favur, han socialists, republicans, catalanists liberals, il Partido Comunista de España (PCE) stalinistic e la partida communistica Obrero de Unificación Marxista (POUM) furmà ina coaliziun, il Frente Popular. Sustegn han els chattà da vart dals naziunalists bascs e dals anarchists, ils quals n’han formulà questa giada nagin boicot da las elecziuns. Da l’autra vart steva il Frente Nacional che sa cumponiva da CEDA, monarchists, ina partida da proprietaris da terren e dals carlists. Tranteren sa chattavan las partidas dal center che n’avevan quasi nagin’influenza pli.

Ils 16 da favrer 1936 ha la front populara gudagnà las elecziuns; er l’opposiziun parlamentara ha renconuschì la victoria. Tenor las indicaziuns da Javier Tussell, che vegnan per ordinari citadas en quest connex, avevan las partidas dal front popular fatg en l’emprim scrutini 4 654 116 vuschs, quellas da la front populara 4 503 505 ed ulteriuras partidas (t.a. il center, naziunalists bascs, Partido Republicano Radical) 562 651 vuschs. Quai ha manà suenter il segund scrutini e suenter che la nova regenza aveva convocà ina cumissiun che dueva examinar ils mandats a la suandanta repartiziun dals sezs: Front popular 301 (da quai PSOE 99 e Izquierda Republicana 83), Front populara 124 (da quai CEDA 83), auters 71. Il resultat da la dumbraziun da las vuschs, che n’era a ses temp betg vegnì publitgà en detagl, vegn oz per part discutà a moda cuntraversa tranter ils istorichers. Intgins fan valair ch’il resultat saja, tras irregularitads tar la dumbraziun da las vuschs e tar la repartiziun dals sezs, vegnì influenzà a favur dal front popular. Da l’autra vart aveva la cumissiun stuì annullar a ses temp divers mandats da la CEDA pervi da falsificaziun dals resultats electorals en las provinzas Salamanca e Granada.

Tras la victoria dal Front populara aveva la republica chalà d’exister per parts da la dretga. E malgrà che la nova regenza sut Azaña, a la quala appartegneva nagin represchentant socialistic, ha reprendì il program da refurma, han gì lieu occupaziuns da terren spontanas, è s’augmentada l’activitad da chauma ed ils cumbats sin via tranter extremists dad omadus champs politics. Sin quests ultims ha la polizia da sia vart per part reagì cun violenza. La Falange faschistica pratitgava in terror intenziunà, cunter il qual il stadi na pudeva far nagut. La dretga, che na vuleva betg pli tolerar decisiuns da la regenza che favurisavan la sanestra radicala, ha evocà il spiert d’ina praisa da la pussanza communistica en Spagna

Entant planisavan ils uffiziers quasi publicamain il putschs. Lur activitads èn per gronda part vegnidas ignoradas da vart da la regenza Azaña u be punidas a moda minimala. Per vulair cumbatter ils putschists avess ins stuì armar ils sindicats, quai che la regenza vuleva evitar tant sco pussaivel. La nova regenza aveva staziunà blers uffiziers ch’avevan ina tenuta antirepublicana sin inslas spagnolas allontanadas u en il Maroc spagnol; ma gist tras quai ha ella, senza vulair, promovì lur lavur conspiratorica ed als purschì ina basa da pussanza inconquistabla. Las truppas colonialas staziunadas en il Maroc spagnol duevan tutgar en la guerra civila da pli tard tar ils adversaris dals republicans ils pli effizients e temids. En la Spagna vegnivan las preparativas dals conspiraturs observadas d’uffiziers da la societad clandestina antifaschistica, l’Unión Militar Republicana Antifascista (UMRA).

Ils scumbigls han culminà ils 13 da fanadur, cur ch’il manader da l’opposiziun monarchistic José Calvo Sotelo è vegnì assassinà sco acziun da vendetga per la mort d’in commember da l’UMRA tras commembers da la Guardia de Asalto e da la Guardia Civil. Sinaquai han er ils carlists cumenzà a sustegnair il putsch cun lur gruppaziuns paramilitaras.

Cur ch’ha cumenzà la sullevaziun, han surtut ils lavurants fatg resistenza. Là nua ch’els han gì success, han els reagì cun ina revoluziun che vegniva surtut purtada dals anarchists. Quai ha per entant salvà a la republica l’existenza. Or dal putsch è sa sviluppada ina guerra civila, la quala è bainspert stada entretschada en la rait da relaziuns politicas internaziunalas, quai che dueva influenzar a moda decisiva il decurs dals eveniments.

Putsch dal militar

Franco ed auters cumandants rebels durant la Guerra civila

Inizià tras ina revolta militara en il Maroc spagnol, ha cumenzà ils 17 da fanadur 1936 il culp da stadi dal militar cunter la Segunda Republica spagnola. Ils putschists, ch’han dalunga acquistà la simpatia da parts dal militar spagnola sin la Peninsla Iberica, sa basavan surtut sin las truppas colonialas spagnolas en il Maroc spagnol (las Regulares, in’armada da mercenaris marocans, sco er la legiun spagnola) e speravan da survegnir svelt sut controlla la chapitala Madrid e tut las citads impurtantas.

Tenor ils plans da general Emilio Mola dueva la sullevaziun oriundamain cumenzar en l’Africa dal Nord spagnola ils 18 da fanadur a las 5 uras da la damaun, quella sin la terra franca 24 uras pli tard. Ils plans èn però vegnids scuverts ils 17 da fanadur da mezdi a Melilla, uschia ch’igl è stà necessari da lantschar l’attatga in pau pli baud. La citad Melilla han ils rebels anc survegnì ils 17 da fanadur sut controlla. Ils 18 da fanadur, pauc suenter las 6 uras da la damaun, è Franco sa drizzà tras messadi telefonic a las truppas ed ha uschia dà il signal per la sullevaziun. Fin quest punct eran quasi tut las basas militaras en il Maroc sut controlla dals putschists. Er las Inslas Canarias, nua che Franco aveva il commando, han pudì vegnir segiradas anc quel di per ils putschists.

Nominalmain furmava general Sanjurjo il chau dal putsch militar; quel aveva gia fatg il 1932 in putsch che n’aveva betg gì il success giavischà e sa chattava perquai en il Portugal en l’exil. Sin il sgol da return or da l’exil è el sa disgrazià ils 20 da fanadur mortalmain, quai ch’ha manà tar ils Spagnols naziunals ad in vacum da pussanza. Quel han emplenì ils generals Mola, Franco e Queipo de Llano en furma d’in triumvirat.

La regenza a Madrid è vegnida a savair ils 17 da fanadur la saira da la sullevaziun en l’Africa dal Nord, ha però reagì a moda calmanta, damai che nagin’unitad sin la terra franca n’era anc s’alliada cun ils putschists. La CNT e l’UGT èn sa purschidas ils 18 da fanadur da gidar la regenza ed han dumandà da vegnir armadas; ma Santiago Casares Quiroga ha refusà quai categoricamain ed intimà la populaziun da suandar lur decurs dal di ordinari. Casares Quiroga era anc adina da l’avis che general Queipo de Llano na vegnia betg a sa participar a la sullevaziun e puspè restabilir l’urden en l’Andalusia. En vardad aveva Queipo però gudagnà lez di per ils putschists l’impurtanta citad Sevilla ed il militar ch’era staziunà là. La notg han ils sindicats proclamà la chauma generala.

Igl ha cumenzà ina cursa tranter ils putschists e las organisaziuns da lavurants per segirar las pli impurtantas citads a la costa da la Spagna dal Sid envers il Maroc spagnol. Sco decisiva è savens sa mussada la tenuta dal guvernatur civil local sco er da la Guardia Civil e dals Asaltos. Ils republicans han gì success a Málaga, Almería e Jaén, entant ch’ils putschists èn sa fatgs valair a Cádiz (cun sia basa navala), Jerez, Algeciras e La Linea. Il primminister Casares Quiroga ha abditgà ils 19 da fanadur, suenter ch’igl è stà evident ch’el aveva valità la situaziun a moda sbagliada. Ses successur Diego Martínez Barrio ha empruvà da far fin a la sullevaziun cun metter en vista als putschists dretgs da participaziun politica e cun empermetter da restabilir l’urden public, quai che l’opposiziun conservativa aveva pretendì ils ultims tschintg mais adumbatten en il parlament. Ma gia suenter paucas uras, cur ch’igl è sa mussà che las stentas d’intermediar da Martínez Barrio avevan fatg naufragi, è quel vegnì remplazzà tras José Giral ch’era da tenuta pli radicala. La nova regenza ha cumandà immediat a la flotta da sa render en la Via da Gibraltar per impedir che l’armada africana arrivia sin la Peninsla Iberica. L’armada è vegnida schliada per decret ed a las organisaziuns da lavurants han ins repartì armas.

Ils proxims dis ha mintga schuldà stuì sa decider, per tge vart ch’el veglia batter. 80 % dal corp d’uffiziers inferiur e mesaun, la gronda part dals sutuffiziers, ma be quatter generals divisiunars èn sa mess sin la vart dals putschists. Als naziunalists èsi savens reussì da sa far valair cun arrestar ils manaders militars e guvernaturs locals ch’eran stads fidaivels a la republica; quels èn per ordinari immediat vegnids sajettads. En bleras citads, tranter auter a Madrid e Barcelona, han milissas da lavurants assedià las casernas. Fin la fin da fanadur èsi reussì als putschists da dumagnar sut controlla ina strivla da territori lada en la Spagna dal Nord che tanscheva da la regiun carlista Navarra en l’ost fin en la Galicia en il vest, cun excepziun da la regiun da costa dal Pajais Basc fin l’Asturia. Vers sid tanscheva il territori naziunalistic fin Saragossa, Teruel, Segovia, Ávila e Cáceres. Vitiers èn vegnidas en la Spagna dal Sid las enclavas – ch’èn bainbaud stadas colliadas ina cun l’autra – Sevilla, Córdoba e Granada sco er pli en il nord Oviedo e Toledo, daspera las Balearas cun excepziun da l’insla Menorca. Ils putschists han fatg naufragi en las provinzas Madrid, Valencia e Barcelona, nua che sa concentravan 70 % da l’industria spagnola e la maioritad da la populaziun dal pajais.

Ils 24 da fanadur han ils naziunalists da l’armada dal nord sut general Mola proclamà a Burgos ina cuntraregenza, la Junta de Defensa Nacional sut general Miguel Cabanellas. La dumonda tge furma statala ch’els hajan en mira, han ils naziunalists sapientivamain laschà averta, per mantegnair da lur vart las gruppaziuns ch’als sustegnevan (falangists, Carlists, Alfonsists e.a.). En il sid ha general Queipo occupà la posiziun dal manader dals naziunalists. Franco ha pir pudì sa far valair il settember 1936 sco chau dal moviment naziunalistic en tut la Spagna, e quai senza che ses concurrents al avessan perdunà quai.

Sin la vart dals naziunalists è sa messa radund la mesadad da l’armada ch’era staziunada a moda regulara en Spagna, tranter quai 10 000 uffiziers, dus terzs dals Carabineros (polizia da cunfin), 40 % dals Asaltos e 60 % da la Guardia Civil. Il pli impurtant instrument da cumbat dals putschists ha furmà l’armada da l’Africa cun ses mercenaris maurics e la legiun estra, vitiers èn vegnidas las milissas carlistas (Requeté) ed ils falangists ch’han mantegnì fin il 1937 structuras da cumond relativamain independentas. Sustegn finanzial e logistic han ils naziunalists survegnì gia a l’entschatta da la guerra civila nà da l’Italia e dal Reich tudestg.

Fidaivla a la republica è restada la maioritad dals generals, dus terzs da la marina e la mesadad da l’aviatica militara; ma da cumpensar durant ils emprims mais decisivs las largias en il corp d’uffiziers e da sutuffiziers n’als dueva betg reussir. Las truppas ch’eran restadas loialas sco er la Guardia Civil e la Guardia de Asalto han, ensemen cun gruppas da milissa dals socialdemocrats, dals communists, dals socialists e dals anarchosindicalists, furmà a l’entschatta da la guerra civila la basa militara principala da la republica. Ultra da quai è la republica vegnida sustegnida a moda essenziala da vart da voluntaris internaziunals.

Decurs da la guerra

1936

Territori sut controlla da la regenza (blau) e dals putschists (rosa) la fin fanadur 1936

L’ultima speranza ch’il conflict giaja svelt a fin è ida ad aua ils 21 da fanadur, il tschintgavel di da la sullevaziun, cur ch’igl è reussì als naziunalists da conquistar la basa navala Ferrol en la Spagna dal Nordvest e da sa patrunar da dus bastiments cruschaders resch novs. Ultra da quai ha l’emprima punt aviatica en l’istorgia gidà Franco a manar truppas da las colonias spagnolas sin la terra franca e da guntgir uschia la bloccada navala da la Via da Gibraltar tras ils Republicans; tras quai als duevi esser pussaivel da consolidar ils territoris controllads. Quests success han animà ils pajais faschistics da l’Europa da sustegnair Franco, il qual aveva gia tschertgà il di avant il contact cun il stadi naziunalsocialistic e cun l’Italia. Ils 26 da fanadur han las Pussanzas da l’axa decidì da sustegnair ils naziunalists; l’agid ha cumenzà l’avust. Ultra da quai han las Pussanzas da l’axa sustegnì Franco da l’entschatta ennà cun meds finanzials.

Malgrà las cuntramesiras da la regenza èsi reussì als putschists fin l’entschatta avust da manar parts da l’armada da l’Africa (l’emprim radund 12 000 schuldads) sur la Via da Gibraltar. Sut colonel Yagüe è la forza armada principala sa messa en moviment vers nord per segirar il territori per lung dal cunfin portugais (t.a. battaglias da Mérida e Badajoz). Sinaquai han ils victurs executà en massa parts dals defensurs republicans. Alura èn las truppas da Yagüe sa vieutas vers ost per marschar en direcziun da Madrid. Suenter plirs cumbats, tranter auter la battaglia en la Sierra Guadalupe e la battaglia sper Talavera, sa chattavan ellas l’entschatta da settember anc 100 kilometers davent da Madrid. Da quest temp è Franco intervegnì persunalmain en las operaziuns: El ha cumandà a Yagüe da sa volver vers Toledo, nua ch’ils republicans assaglivan dapi il fanadur l’Alcázar da Toledo. Bain han ils naziunalists cuntanschì ils 27 da settember cun conquistar Toledo e terminar l’assagl da l’Alcázar in’impurtanta victoria propagandistica; ma tras quai han els manchentà la schanza da pudair conquistar a temp la chapitala. Dus dis pli tard è Franco sez sa declerà sco Generalísimo e Caudillo (manader).

En il nordost aveva cumenzà l’avust l’offensiva naziunalistica da Guipúzcoa, per separar il Pajais Basc dal cunfin franzos. Ils putschists han profità dal fatg che la regenza franzosa ha serrà l’avust il cunfin. Ils success dals naziunalists han gì per consequenza che la strivla da costa republicana en la Spagna dal Nord è stada isolada dal tuttafatg fin la fin settember. En pli ha l’armada dal nord sut Mola fatg sez offensivas en direcziun da la chapitala, las qualas èn però tuttas vegnidas franadas en las regiuns muntagnardas en il nord da Madrid.

Las Balearas han truppas republicanas empruvà da conquistar da Menorca anora. Entant che Ibiza e Formentera han pudì vegnir occupadas senza gronda resistenza, ha l’attatga sin Mallorca fatg naufragi l’entschatta settember, e quai malgrà il suramaun numeric e sustegn or da l’aria. Menorca è restà fin curt avant la fin da la guerra en ils mauns dals republicans, entant che las ulteriuras Balearas èn vegnidas occupadas definitivamain da vart dals naziunalists e che Mallorca ha servì fin la fin da la guerra ad aviuns da bumbardament talians sco basa per attatgas sin la Catalugna.

L’october, tar ina relaziun da forzas da 1:3, han ils naziunalists lantschà ina nova offensiva gronda vers vest en direcziun da Madrid. Ils 8 da november ha l’avanzada però pudì vegnir franada tras la resistenza creschenta da vart da la regenza, la mobilisaziun da la populaziun e cun agid da brigadas internaziunalas e brigadas anarchisticas. En il fratemp era la regenza sa retratga ils 6 da november da la zona da cumbat enturn Madrid ed era sa rendida a Valencia. A Paracuellos de Jarama e Torrejón de Ardoz han ils republicans commess vi d’aderents da Franco e catolics sajettadas en massa. La Battaglia da Madrid che dueva perdurar fin il december 1936, è la finala ida a finir en in stadi d’assagl ch’è pir stà terminà curt avant la fin da la guerra.

Las Pussanzas da l’axa han, suenter avair liberà ils schuldads spagnols naziunalistics ch’eran serrads en en la fortezza da Toledo, renconuschì ils 18 da november uffizialmain il reschim da Franco. Ils 23 da december ha l’Italia tramess agens voluntaris ch’han cumbattì da vart dals naziunalists.

1937

Destrucziuns a Guernica

Rinforzà tras truppas talianas e truppas colonialas dal Maroc, ha Franco fatg il schaner e favrer 1937 in’ulteriura emprova da conquistar Madrid. El è però vegnì franà tras pliras battaglias per la controlla da la via vers Coruña. En ina da las emprimas acziuns dal Corpo Truppe Volontarie (CTV) han ils naziunalists conquistà ils 8 da favrer la strivla da la costa en la regiun da Málaga. En rom da questa Battaglia da Málaga è vegnida commessa la Mazzacra da Málaga, cur che unitads navalas ed aviaticas han sajettà sin abitants da la citad che fugivan.

Il favrer aveva Franco prendì en mira ina segunda operaziun da tschinclada cunter Madrid; ma perquai ch’il CTV è stà disponibel pir cun retard, ha quella pudì vegnir realisada be parzialmain. En la Battaglia al Jarama (en il sidost da Madrid) ch’ha durà fin la fin da favrer, han ils republicans pudì sa tegnair malgrà grondas sperditas. Cur ch’ils Talians han la finala attatgà il proxim mais en il nord da Madrid, han els subì ina greva terrada en la Battaglia sper Guadalajara. Ils republicans tiravan a niz en questas battaglias l’avantatg da la lingia interna, il qual als lubiva da dischlocar svelt truppas vers tschancuns da la front ch’eran periclitads.

Franco ha realisà che la guerra na sa laschava betg gudagnar en questa moda. El ha perquai spustà l’accent da sia strategia da guerra sin las provinzas da costa isoladas, anc adina republicanas en il nord dal pajais. Igl ha cumenzà la ‹guerra en il nord› che dueva durar in mez onn. Sco emprim han ins attatgà a partir dals 31 da mars la citad Bizkaia en il Pajais Basc. En quest connex ha la legiun Condor fatg grevas attatgas or da l’aria sin posiziuns e lieus republicans en la retroterra. Duas da questas attatgas, sin Durango e Guernica, èn restadas en memoria pervi dals bumbardaments arbitrars da civilists ch’han chaschunà gronds dumbers da victimas. Quellas han ultra da quai gì grond’influenza sin l’opiniun publica internaziunala en connex cun la guerra. Ils 28 d’avrigl, dus dis suenter la destrucziun tras la legiun Condor, han las truppas da Franco occupà Guernica. Silsuenter ha però er la regenza cumenzà a sa defender cun adina dapli success.

L’entschatta matg hai dà a Barcelona dispitas a l’intern dals republicans, numnadamain tranter la regenza regiunala catalana che vegniva en il fratemp dominada dals communists ed ils anarchists da la CNT/FAI e da la POUM. Quai dueva la finala flaivlentar cleramain la vart republicana. Sut squitsch dals communists ha il schef da la regenza Caballero, il qual era sa dustà cunter las tentativas dals communists da dominar adina dapli entaifer l’armada e la regenza, stuì sa retrair in’emna suenter ils eveniments. Ses successur è daventà il socialists Juan Negrín; a la pussanza per propi davos la regenza èn però sa sviluppads adina dapli ils communists.

Il matg e zercladur ha la regenza lantschà duas offensivas a la front centrala sper Segovia e Huesca cun la finamira da sfurzar Franco da retrair truppas da la front dal nord e d’impedir uschia che lezza avanzia en direcziun da Bilbao. Suenter emprims success duevan però omaduas offensivas far naufragi. Mola, il cumandant substitut da Franco a la front dal nord, è mort ils 3 da zercladur tar la crudada d’in aviun; ses successur è daventà Fidel Dávila. Ils 18 da zercladur han ils naziunalists conquistà Bilbao, suenter che l’armada basca era sa retratga.

L’entschatta fanadur ha la regenza schizunt cumenzà ina ferma cunteroffensiva sper Brunete en la regiun da Madrid per distgargiar la chapitala e la front dal nord. Cun intginas difficultads e sustegnids da la legiun Condor èsi però reussì als naziunalists d’abatter quella. Medemamain fatg naufragi ha la fin d’avust l’offensiva cun la finamira da conquistar Saragossa (Battaglia da Belchite).

Silsuenter ha Franco puspè surprendì l’iniziativa. A sias truppas èsi reussì d’avanzar en la Cantabria ed Asturia e fin la fin d’october han quellas conquistà las citads Santander e Gijón, uschia che la front dal nord è stada eliminada. Ils naziunalists èn tras quai vegnids en possess d’industrias e minieras da charvun d’impurtanza strategica. Ils 28 d’avust, sut la pressiun da Mussolini, ha la Sontga Sedia renconuschì Franco. La fin da november, cur ch’ils naziunalists èn avanzads vers Valencia, è la regenza ida a Barcelona.

1938

Il schaner e favrer han las duas partidas battì per la citad Teruel; a partir dals 22 da favrer èsi reussì als naziunalists da tegnair quella definitivamain. Ils 6 da mars ha la vart republicana decidì il pli grond cumbat sin la mar da l’entira guerra civila en sia favur e sfundrà il cruschader Baleares en la Battaglia da Cabo de Palos. Quai è però restà senza effect sin l’ulteriur decurs da la guerra. Ils 14 d’avrigl èn ils naziunalists avanzads fin la Mar Mediterrana. Il territori republican è uschia vegnì spartì en duas parts. Il matg ha la regenza supplitgà per pasch, ma Franco ha pretendì la capitulaziun senza cundiziuns ed uschia ha la guerra cuntinuà. La regenza ha cumenzà in’offensiva gronda per puspè colliar in cun l’auter ses territoris: la Battaglia da l’Ebro ch’ha durà dals 24 da fanadur fin ils 26 da november. Quest’offensiva dueva però far naufragi, uschia ch’i sa mussava uss adina pli cler, co che la guerra vegnia ad ir a fin. Otg dis avant la fin da l’onn ha Franco lantschà la cunteroffensiva cun concentrar fermas forzas per invader la Catalugna.

1939

Bulletin da Franco, en il qual el communitgescha la fin da la guerra civila

L’attatga dals naziunalists ch’ha cumenzà ils 23 da december ha manà entaifer paucas emnas a la conquista da la Catalugna. Tarragona è crudà ils 15 da schaner, Barcelona ils 26 da schaner e Girona ils 4 da favrer. Ils 10 da favrer era l’entira Catalugna occupada. Temend ina mazzacra avevan fin qua radund 450 000 umans empruvà, malgrà fradaglia, naiv ed attatgas cuntinuantas or da l’aria, da fugir en Frantscha. La regenza franzosa ha avert ils 28 da schaner ils cunfins per civilists ed ils 5 da favrer per commembers da las forzas armadas republicanas, ils quals ins ha internà en champs improvisads sco il Camp de Gurs. Il president dal stadi Azaña ed il primminister Negrín han surpassà il cunfin ils 6 resp. ils 9 da favrer. Entant che Negrín è dalunga returnà en la zona republicana, ha Azaña abditgà la fin favrer en Frantscha sco president dal stadi.

Suenter la sperdita da la Catalunga controllava la republica uss anc in terz dal territori spagnol; ma sias forzas armadas dumbravan anc adina radund 500 000 schuldads. Negrín, che vegniva però be pli purtà dals communists e d’ina part da la partida socialistica, vuleva cuntinuar cun la guerra fin che cumenzia la guerra tranter las pussanzas grondas europeicas che vegniva spetgada mintga mument. Il plan d’‹integrar› la Guerra civila spagnola en ina guerra europeica per uschia tuttina anc pudair gudagnar quella, n’ha però betg sa laschà realisar, damai che las regenzas da la Gronda Britannia e da la Frantscha han gia renconuschì diplomaticamain ils 27 da favrer la regenza da Franco.

Ils 4 e 5 da mars 1939 han parts da l’armada republicana sut colonel Segismundo Casado fatg a Madrid in putsch cunter la regenza Negrín, e quai sut il pretext ch’ils communists planiseschian da surpigliar la pussanza. Sustegnì els han anarchists anticommunistics sut Cipriano Mera ed Eduardo Val sco er represchentants da l’ala dretga dal PSOE enturn Julián Besteiro. Tant Casado sco er Besteiro stevan en contact cun represchentants d’ina «tschintgavla colonna» da Franco, la quala als aveva fatg a savair ch’ina capitulaziun negoziada saja pussaivla e ch’i dettia, en cas che Madrid vegnia surdà senza cumbats, be persecuziuns dals communists. En rom d’ina ‹guerra civila entaifer la guerra civila›, ch’ha durà plirs dis e custà la vita a radund 2000 umans, è il Consejo Nacional de Defensa sa mess tras cunter l’emprim corp che steva sut il commando dals uffiziers communistics. Il cumandant da quel è vegnì executà e numerus communists èn vegnids mess en praschun; cur che las truppas da Franco èn arrivadas, èn quels immediat vegnids mazzads. Ina revolta cumparegliabla, a la quala la «tschintgavla colonna» è sa participada avertamain, ha gì lieu en la basa navala Cartagena. Quella han las truppas republicanas bain pudì abatter; la flotta è però sa retratga en l’Africa dal Nord franzosa, uschia che l’evacuaziun en massa che Negrín planisava n’ha betg sa laschà realisar.

Suenter il putsch da Casado è la resistenza republicana collabada. A l’entira front èn schuldads sa rendids en praschunia u èn desertads. Intginas furmaziuns pli pitschnas han cuntinuà a moda clandestina cun ina guerra da guerrila, la quala ha perdurà en intgins territoris fin il 1951. Malgrà che l’armada republicana è facticamain sa schliada, ha Franco cumandà pir ils 26 da mars l’avanzament general da las truppas naziunalas. Senza fruntar sin resistenza organisada, han quellas occupà entaifer paucs dis l’entir territori restant da la republica. Madrid è crudà ils 27 da mars. Ils 30 da mars han truppas talianas occupà Alicante, nua che dieschmillis fugitivs avevan sperà adumbatten da vegnir evacuads. A Negrín èsi reussì da mitschar e da furmar en Frantscha ina regenza d’exil; Casado ed intgins da ses sustegniders èn, tenor cunvegna tranter Franco e la regenza britannica, ids a Gandía a bord d’ina nav da guerra britannica. En in bulletin dal 1. d’avrigl 1939 ha Franco declerà la guerra civila sco terminada.

Dimensiun internaziunala

La Guerra civila spagnola ha possedì in’impurtanta dimensiun internaziunala. Damai ch’ella reflectava las lingias da conflict ideologicas da l’Europa ed ha mess en moviment la constellaziun da pussanza continentala, èn il decurs da la guerra ed il destin da la republica stads dependents a moda decisiva da la posiziun da las autras pussanzas europeicas. Quellas han furmà sut l’egida da la Societad da las naziuns il Comité da nunintervenziun, il qual è gia sa radunà l’emprima giada ils 9 da settember 1936. Cumbain ch’ils impurtants acturs cun excepziun dal Portugal eran formalmain commembers da quest comité, è bainprest sa mussà ch’il princip da nunintervenziun n’è betg vegnì respectà.

Material d’agid sovietic vegn stgargià al port d’Alacant (december 1936)

D’ina vart han l’Italia faschistica e la Germania naziunalsocialistica sustegnì avertamain ils putschists, entant che las democrazias liberalas Frantscha e Gronda Britannia han suandà ina politica da nunintervenziun ed uschia favurisà la victoria dals naziunalists. L’Uniun sovietica percunter ha sustegnì ils republicans fin il 1938 cun armas e cussegliaders. Tras quai èsi reussì d’influenzar a moda decisiva la regenza da Madrid e d’augmentar la muntada dal Partido Comunista de España (PCE) ch’aveva furmà fin qua plitost ina gruppaziun marginala. Ultra da quai è l’Uniun sovietica sa stentada a moda decidida da franar la revoluziun sociala, quai tant per betg periclitar l’atgna posiziun da pussanza entaifer il bloc socialistic, sco er per motivs strategics. Ins sa stentava da gudagnar la favur da las pussanzas chapitalisticas liberalas, las qualas Stalin vuleva avair sin sia vart en il conflict cun il faschissem che daventava adina pli probabel. Uschia è la Spagna daventada in labor militar e politic da la concurrenza latenta da sistems ideologics cuntradictorics, la quala dueva ir a finir en la Segunda Guerra mundiala. La regenza spagnola elegida è daventada in’unfrenda tempriva da la politica d’appeasement da las pli impurtantas democrazias, quai ch’è surtut stà d’attribuir ad in calcul da tempra anticommunistica. Ils putschists da lur vart n’avessan betg cuntanschì lur finamiras senza l’intervenziun da Mussolini e Hitler. Tuttina als èsi reussì d’impedir ch’els vegnian instrumentalisads dal tuttafatg da Roma e Berlin.

In element betg nunimpurtant ha ultra da quai furmà il sustegn economic dals naziunalists tras concerns gronds da l’exteriur, surtut dals Stadis Unids e da la Gronda Britannia, en ils mauns dals quals sa chattavan grondas parts da l’industria ed infrastructura spagnola. Uschia controllava Rio Tinto il sectur da las minieras ed ad ITT tutgava ina gronda part da l’infrastructura da communicaziun. Grazia als credits da l’exteriur han ils naziunalists pudì gulivar en questa moda lur mancanza da finanzas envers la regenza republicana; quests daners servivan surtut a cumprar equipament da guerra che n’era betg suttamess a l’embargo resp. a las leschas da neutralitad americanas, sco camiuns u ieli. Fatschentas nairas, sco la furniziun da 40 000 bumbas tras DuPont, èn per part vegnidas realisadas sur la Germania.

La vart republicana, ch’era confruntada cun in adversari equipà main bain, ma instruì meglier, è vegnida sustegnida da l’Uniun sovietica cun furniziuns da material cumplessivas e cun 2000 chars armads. Cun aviuns da chatscha dal tip I-16 e circa 600 chars armads da cumbat dal tip T-26 han ils republicans gì sur lung temp il suramaun areguard il material grev; tar las ulteriuras armas sa tractavi però per gronda part d’in sammelsuri antiquà: diesch tips da buis da different caliber che derivavan dad otg pajais d’origin e ch’avevan per part ina vegliadetgna da 50 fin 60 onns. La cumpra da questas armas è vegnida scuntrada cun la reserva d’aur spagnola, la quala il NKWD aveva manà en l’Uniun sovietica e da la quala Moscau ha fatg in gudogn da 25 %, be gia tras il curs da stgomi dal rubel.

Da muntada tut aparti per il decurs da la guerra dueva sa mussar il vast sustegn dals naziunalists tras aviuns da cumbat tudestgs e talians; surtut suenter ch’è arrivada la legiun Condor tudestga, duevan las relaziuns sa midar a favur dals putschists. Durant l’entira guerra èn stads engaschads 1533 aviuns tudestgs e talians d’ina vart e 806 da l’autra. Uschiglio è l’agid material da vart dal Reich tudestg e da l’Italia bain stà pli pitschen che quel da l’Uniun sovietica; ma sper l’agid statal è per exempel il dumber da voluntaris be da vart taliana stà pli grond che tut il persunal militar che l’Uniun sovietica ha tramess. Ils pajais democratics da l’Europa èn sa referids a lur neutralitad, sulettamain la Frantscha ha avert duas giadas ses cunfins per sustegnair la Frente Popular cun material. La Pologna n’ha bain betg sustegnì uffizialmain ils putschists, ha però furnì a quels armas. A mintga Polonais ch’entrava en las brigadas internaziunalas da la republica spagnola vegniva retratga la naziunalitad polonaisa. (Quai è er stà il motiv daco che la Spagna franquista ha tutgà suenter la Segunda Guerra mundiala tar ils paucs pajais ch’han renconuschì suenter il 1945 vinavant la regenza d’exil polonaisa.) La regenza spagnola è la finala stada necessitada da sa drizzar a commerziants d’armas internaziunals. Las armas ch’eran en diever per defender la Segunda Republica derivavan la finala da bundant 30 pajais; da l’autra vart ha però er la vart da Franco tuttavia fatg diever da material antiquà ch’als vegniva en ils mauns. Ils motivs per l’inferiuradad da las furmaziuns republicanas n’èn perquai betg be da tschertgar en il material da guerra antiquà, mabain betg il davos en il fatg che quel vegniva savens utilisà dad uffiziers e schuldads instruids be malamain e senza experientscha.

Sustegniders dals putschists/naziunalists

Germania

Aviun da la Legiun Condor

Suenter in appel d’agid urgent tras Franco aveva Hitler sustegnì ils putschists spontanamain cun ils meds necessaris. Per il reschim naziunalsocialistic furmava la guerra civila in nov champ da battaglia en il conflict mundial cunter il «bolschevissem». Sper la cumponenta ideologica, da la quala ins discurriva avertamain, hai er dà motivs strategics e militars per l’engaschament da vart dal Reich tudestg. La Spagna na dueva vegnir regida da nagin reschim ch’avess gì ina tenuta ostila envers la Germania. Qua giugavan gia las visiuns da guerra da Hitler ina rolla. En quest connex è da menziunar che la Frantscha possedeva dapi il fanadur 1936 medemamain ina regenza da la front populara, l’antecessura da la quala aveva gia fatg emprims pass d’avischinaziun vers l’Uniun sovietica – quai ch’ha però prest prendì ina fin sut pressiun britannica e da la politica interna.

Vitiers vegnan motivs economics: La Spagna disponiva d’ina retscha da materias primas ch’eran relevantas per l’industria d’armament e las qualas ins vuleva sa segirar tras contract cun il reschim da Franco. Il concurrent en questa dumonda furmava la Gronda Britannia. Immediat suenter il putsch han tut ils emploiads da concerns tudestgs bandunà ils territoris che vegnivan controllads dals republicans. Els èn ubain sa rendids en ils territoris che vegnivan controllads da Franco, ubain han bandunà la Spagna cun la nav. Tut en tut han battì en Spagna a medem temp fin 10 000 burgais tudestgs sin la vart da Franco.

L’emprim sustegn da Franco da tempra puramain militar ha gia gì lieu a l’entschatta da la guerra civila, numnadamain en furma da la punt aviatica cun aviuns da la Lufthansa, tras la quala radund 14 000 schuldads e 500 tonnas material èn vegnidas manadas dal Marco spagnol sin la terra franca a Cádiz e Málaga (fanadur fin october 1936).

Medemamain èn diversas navs da guerra e sutmarins tudestgs stads en acziun durant ils onns da guerra sin la vart dals putschists: cun proteger convois dals naziunalists en viadi dal Maroc en Spagna, cun attatgar navs da guerra dals republicans, cun sa participar a bloccadas u er cun bumbardar citads (p.ex. Málaga il favrer 1937).

Il november 1936 èn arrivads 12 000 schuldads tudestgas da la legiun Condor a Cádiz; gia suenter paucs mais disponiva quella da bundant 100 aviuns. Malgrà ch’ils Tudestgs avevan segnà il settember ina cunvegna da nunintervenziun, è la legiun Condor sa participada a partir dal 1937 a tuttas impurtantas battaglias. Da purtada speziala – er simbolica – è stada ils 26 d’avrigl 1937 l’attatga or da l’aria sin Gernika (Guernica), la chapitala religiusa dal Pajais Basc ch’è vegnida destruida quasi dal tut. La legiun Condor è er stada involvida en la mazzacra da Málaga ch’ha custà la vita a radund 10 000 persunas.

Italia

Sper il Reich tudestg – ed anc bundant pli ferm che quel – è er l’Italia intervegnida en ils eveniments da guerra. La finamira centrala da Mussolini era da render nunpussaivla in’allianza tranter la Frantscha e la Spagna che vegnivan omaduas regidas la stad 1936 da regenzas sanestras; grazia ad ina regenza dretga dueva il pajais vegnir integrà en l’atgna sfera d’influenza. L’intervenziun en Spagna ha el giustifitgà cun la medema pretensiun, da la quala èn er sa servids ils generals spagnols tar lur putsch, numnadamain ch’il pajais stettia curt avant la surpigliada da la pussanza tras ils communists. La guerra civila en Spagna ha accelerà la collavuraziun ed uniun tranter ils dus stadis faschistics (Pussanzas da l’axa). L’entschatta d’avust 1936 èn il general talian Roatta ed il schef dal servetsch secret a l’exteriur dal Reich tudestg, admiral Canaris, sa scuntrads in’emprima giada a Bulsaun per discutar davart las mesiras da sustegn a favur dals putschists.

A Roma avev’ins, cuntrari a Berlin, gia gì avant il putsch enconuschientscha da las intenziuns dals generals spagnols. Instanzas talianas avevan promovì dapi il 1931 finanzialmain tut ils moviments essenzials da la dretga antirepublicana. La fin da mars 1934 aveva Mussolini negozià a Roma directamain cun ina delegaziun da monarchists e militars spagnols. Manaders da la milissa carlista, da la quala ils radund 30 000 commembers en l’Andalusia ed a Navarra duevan giugar in’impurtanta rolla a chaschun da la sullevaziun dal fanadur 1936, èn vegnids instruids militarmain en l’Italia – zuppentads sco «uffiziers peruans». En tge dimensiuns che l’Italia ha tramess armas avant il putsch vegn discutà a moda cuntraversa; il mars 1934 aveva Mussolini mess en vista 20 000 buis e 200 mitraglias ch’ins vuleva far entrar clandestinamain sur il Portugal.

Damai ch’ils putschists avevan fatg quint cun in success immediat, n’er’ins betg sa cunvegnids oravant a mesiras da sustegn. Franco ha però gia tramess ils 19 da fanadur 1936 il schurnalist da dretga Luis Bolín a Roma, per dumandar là l’emprim suenter aviuns da transport. Persuenter ha Franco empermess da collavurar en avegnir politicamain fitg stretg cun l’Italia. Mussolini ha però spetgà dapli ch’in’emna ed ha consentì pir cur ch’el disponiva la fin fanadur d’infurmaziuns segiras che ni la Gronda Britannia ni la Frantscha (sut pressiun britannica ed en vista a numerus simpatisants dals putschists en la pressa ed en l’armada) na vegnian a sustegnair la republica spagnola. En pli eran Mussolini e ses minister da l’exteriur Ciano persvas ch’il sustegn talian a favur dals putschists giaudia il «consentiment zuppà» da la Gronda Britannia, uschia che l’Uniun sovietica na vegnia betg a ristgar d’intervegnir. Sco emprima mesira da sustegn èn sgulads ils 30 da fanadur 1936 dudesch aviuns da transport, ils quals ins aveva camuflà cun midar la colur, da la Sardegna en il Maroc spagnol; là han las equipas survegnì unifurmas da la legiun estra spagnola ed èn sa suttamessas al commando da Franco.

Carta commemorativa taliana dal temp da la Guerra civila spagnola

Ils 18 da november 1936 ha l’Italia (ensemen cun la Germania) renconuschì sco regenza legitima da la Spagna la junta dals putschists che residiava a Burgos. Da qua davent sa chattava l’Italia de facto en stadi da guerra cun la republica spagnola. Suenter ch’i n’era betg reussì a Franco d’occupar Madrid e ch’igl è sa musa da vart dals naziunalists ina crisa militara seriusa, è Mussolini sa decidì da mussar preschientscha cun mobilisar grondas forzas armadas regularas. Fin l’avrigl 1937 è quest Corpo Truppe Volontarie (CTV) creschì sin 80 000 schuldads. Vitiers èn vegnids en il decurs da la guerra var 1000 aviuns, 2000 chanuns d’artigliaria, 1000 chars armads ed in grond dumber da mitraglias e buis. Ultra da quai ha Franco mess a disposiziun quatter destruiders e dus sutmarins. Il material d’ina valur da radund 6 milliardas lire è ubain vegnì destruì ubain restà suenter la guerra en Spagna; quai ha tranter auter gì per consequenza che l’Italia n’ha betg pudì vestgir ed armar a l’entschatta da la Segunda Guerra mundiala tut ils recruts ch’ins aveva clamà sut las armas.

La gronda part dals commembers da las unitads talianas eran propi s’annunziads da libra voluntad, betg il davos perquai che l’engaschament en Spagna vegniva pajà extraordinariamain bain. Radund 3200 dad els èn vegnids per la vita (Germania: ca. 300). Cumbain che oravant tut la sconfitta dal CTV en la Battaglia sper Guadalajara è restada en memoria, han las truppas ed ils aviuns talians surtut giugà in’impurtanta rolla durant ils emprims dudesch mais da la guerra: Els èn sa participads a la punt aviatica dal Maroc en Spagna, han stgatschà la marina republicana or da la Via da Gibraltar, han conquistà il favrer 1937 Málaga ed han procurà per il suramaun numeric da vart dals attatgaders en rom da la campagna militara da plirs mais che dueva manar a l’occupaziun dals territoris republicans en il nord dal pajais. Fin il 1939 han bumbardaders talians adina puspè attatgà davent da Mallorca las citads da Barcelona e Valencia. Medemamain han aviuns e sutmarins talians attatgà per lung da la costa mediterrana navs republicanas cun material da guerra e sfundrà bleras da quellas.

Portugal

Cur ch’è prorutta l’onn 1936 en Spagna la guerra civila, ha l’Estado Novo portugais sustegnì il putsch da Franco. Ultra da quai èn ils naziunalists vegnids provedids sur il Portugal cun material da guerra. Gia durant las emprimas emnas da la guerra dueva tschentar si ina legiun, la Legion Viriato, e tramess quella en Spagna. Suenter ch’èn proruts en il Portugal tumults a favur dals republicans, è la regenza Salazar sa distanziada d’intervegnir directamain en il decurs da la guerra. La legiun è vegnida schliada avant ch’ins haja insumma cumenzà a recrutar commembers. Sa mussond vers anora neutrala, ha la regenza portugaisa tuttina autorisà da recrutar voluntaris per la legiun spagnola. Tut en tut han fin 12 000 da quests Viriatos battì sin la vart da Franco. Cuntrari als stadis faschistics Germania ed Italia n’ha però mai existì ina structura da commando portugaisa autonoma.

Gia il mars 1939, curt avant la fin da la Guerra civila spagnola, ha il Portugal segnà cun la Spagna in patg d’amicizia e da nunagressiun, il Bloco Ibérico.

Irlanda

Durant la Guerra civila spagnola han en pli battì da vart dals naziunalists radund 700 voluntaris irlandais. Quels han fatg part da la legiun spagnola e furmavan là la pli gronda unitad estra.

Sustegn a favur da la republica spagnola

Milissiunaris internaziunals

Ils emprims milissiunaris internaziunals a l’entschatta da la Guerra civila spagnola han surtut furmà participants da l’olimpiada populara a Barcelona ed emigrants politics che vivevan en Spagna. Suenter il putsch militar èn quels s’organisads a Barcelona en gruppas (spagnol: Grupo). Ensemen cun ils emprims voluntaris internaziunals ch’èn viagiads sur la Frantscha en Spagna, han quels furmà gruppas da milissiunaris internaziunals. Questas gruppas han ins transfurmà en unitads da tschient (spagnol: Centuria), las qualas han battì a l’entschatta da la guerra oravant tut a la front aragonaisa. Voluntaris internaziunals communistics battevan en emprima lingia en unitads da milissa da la PSUC, voluntaris socialistics internaziunals en las unitads da milissa da la POUM e voluntaris anarchistics internaziunals surtut en las unitads da milissa da la CNT e FAI. Tranter ils milissiunaris internaziunals sa chattavan bleras enconuschentas persunas sco George Orwell ed André Malraux.

Brigadas internaziunalas

Bandiera da las Brigadas internaziunalas

Ils 3 d’avust 1936 ha la Comintern relaschà ina resoluziun cun l’intenziun da tschentar si ina brigada internaziunala communistica. Ma pir ils 18 da settember, suenter che Stalin aveva prendì in conclus correspundent, ha gì lieu a Paris ina sesida en rom da la quala ins ha communitgà la decisiun da Stalin da vulair furmar ina brigada internaziunala. Sinaquai han partidas communisticas da divers pajais organisà la recrutaziun da voluntaris. Dal temp da la pli gronda participaziun appartegnevan a las Brigadas internaziunalas 25 000 cumbattants. Tut en tut han 59 000 umans fatg part en il decurs dals onns da guerra a las Brigadas internaziunalas. Ils pli gronds contingents derivavan da la Frantscha, Germania ed Italia.

Uniun sovietica

L’Uniun sovietica aveva bandunà il 1935 ses curs da confruntaziun ch’ella exportava avant en il vest sur la Comintern e sa stentava uss, midond en la defensiva geostrategica, da s’alliar cun las democrazias europeicas cunter il faschissem che vegniva adina pli ferm (politica da fronts popularas). In sustegn avert a favur da la republica è perquai pir sa sviluppà en quel mument ch’igl è sa mussà che las pussanzas dal vest na vegnian betg a s’engaschar per la republica spagnola e ch’ils stadis faschistics avevan gia daditg fatg valair lur influenza da vart dals putschists. Er emprovas posteriuras da l’Uniun sovietica da far intervegnir Londra e Paris cunter l’Italia e la Germania han fatg naufragi ed isolà uschia Moscau pli e pli. Ils 28 d’october 1936 ha l’ambassadur sovietic ed a medem temp represchentant en il comité da nunintervenziun Iwan Maiski declerà a Londra che ses pajais na sa sentia betg obligà pli ferm al patg da nunintervenziun che la Germania, l’Italia ed il Portugal.

L’Uniun sovietica ed il Mexico han furmà per Madrid quasi ils sulets partenaris d’allianza; facticamain è la republica daventada uschia dependenta da Moscau. Il dumber da commembers da la partida communistica PCE è creschì a partir dal 1936 entaifer in onn da 5000 sin 100 000 fin 300 000. Commembers da la PCE èn surtut daventads Spagnols ch’avevan ina tenuta ostila envers las partidas socialisticas moderadas da la regenza da la front populara. La partida ha surtut gudagnà commembers entaifer la classa mesauna e la burgaisia pitschna che stuevan temair da perder lur privilegis.

A moda spezialmain eclatanta è l’influenza sovietica sa mussada entaifer ils fatgs da militar. Fin la primavaira 1937 eran 125 da 168 cumissaris da battagliun commembers da partida da la PCE e PSUC ubain da l’associaziun da giuvenils communistica. Il dumber dals spezialists sovietics ch’eran activs en Spagna vegniva zuppentada tant sco pussaivel; ins stima ch’igl eran quai maximalmain 800 a medem temp e sur tut il temp radund 2150.

Quai che las truppas da la regenza duvravan però il pli urgentamain durant ils emprims mais da guerra eran armas, muniziun ed auter equipament. Tant en questa dumonda, sco er en quella da las brigadas internaziunalas, è Stalin sa tegnì enavos vaira ferm, bain per tema da cumplicaziuns internaziunalas. Uschia n’han ins betg exaudì il fanadur cloms d’agid urgents da la regenza Giral, mabain sulettamain purschì als republicans ieli sut cundiziuns favuraivlas. Las emprimas furniziuns d’armas sovieticas èn alura arrivadas l’october 1936 en Spagna. Tenor atgnas indicaziuns ha l’Uniun sovietica furnì da l’october 1936 fin il mars 1937 333 aviuns, 256 chars armads, 60 vehichels armads, 3181 mitraglias grevas e 4096 mitraglias levas, 189 000 buis, 1,5 milliuns granatas, 376 milliuns patronas, 150 tonnas pulvra e 2237 tonnas carburants e grass dad unscher.

Cun las furniziuns d’armas da vart sovietica è la relaziun da forzas sa spustada vers ina controlla da pussanza autoritara tras la PCE che vegniva dominada da l’Uniun sovietica. Quai ha manà ad in’unda da terror cunter anarchists (CNT), marxists (POUM) e trotzkists. Quels vegnivan denunziads sco «spiuns faschistics», «tschintgavla colonna da Franco» u sco defetists. Quest conflict ha culminà en ils eveniments dal matg a Barcelona (cf. survart), in conflict intern ch’ha flaivlentà supplementarmain la republica.

En la perscrutaziun èsi fin oz intschert, pertge che Stalin ha quasi terminà a partir dal 1938 dal tuttafatg ses sustegn. Tut en tut sa lascha be specular davart las intenziuns da Stalin en connex cun sia politica spagnola. L’engaschament da l’Uniun sovietica n’ha mai cuntanschì, ni areguard il material ni areguard las persunas, las dimensiuns che fissan stadas necessarias per manar ils republicans a la victoria; eventualmain serviva quel sulettamain ad evitar che l’Uniun sovietica perdia dal tuttafatg sia reputaziun entaifer il moviment communistic mundial. Tenor atgnas indicaziuns da vart da l’Uniun sovietica dueva il fatg che la bloccada è vegnida rinforzada quasi render nunpussaivlas ulteriuras furniziuns.

Mexico

Sco sulet stadi dal continent dubel american ha er il Mexico sustegnì la regenza republicana. Il pajais ha refusà da suttascriver il patg da nunintervenziun dal settember 1936 ed ha furnì als republicans 20 000 buis e 20 milliuns patronas sco er in sustegn finanzial en l’autezza da bundant dus milliuns dollars. Il pli impurtant sustegn ha il Mexico però prestà en furma d’agid diplomatic e cun recepir radund 50 000 fugitivs republicans, tranter quels blers intellectuals spagnols sco er orfens da famiglias republicanas.

Stadis neutrals

Gronda Britannia

Schuldads republicans, zercladur 1937

La Gronda Britannia ha gia furmà dapi l’entschatta dal 18avel tschientaner in’impurtanta rolla en la regiun da la Mar Mediterrana, per exempel en connex cun la guerra da successiun spagnola. Pervi dals problems da l’Empire e la reducziun da sia forza militara vulevan ins uss sa concentrar sin il continent. Ultra da quai n’era la republica spagnola dal 1931 betg fitg bainvisa tar las elitas en la Gronda Britannia ed er en ils Stadis Unids, damai ch’ins suspectava che quella haja tendenzas socialisticas e che la revoluziun sociala tutgava ils interess da glieud da fatschenta britannica. Uschia han las elitas gì ina tscherta simpatia per ils putschists, damai che quels laschavan las relaziuns da proprietad sco ch’ellas eran. Cun la politica da nunintervenziun dueva la Spagna vegnir «neutralisada», il conflict restrenschì a la Peninsla Iberica ed il pajais ni daventar «communistic» ni in partenari militarmain activ dals concurrents faschistics che mettevan en dumonda l’urden continental. Franco è vegnì encunter en quest reguard als Brits cun declerar il 1938 la neutralitad spagnola en il cas d’in conflict europeic pussaivel. Malgrà ch’èn sa mantegnidas tschertas tensiuns, èn uschia s’intensivadas las relaziuns diplomaticas ed economicas tranter la Gronda Britannia ed il reschim da Franco, surtut suenter che quel ha occupà il Pajais Basc.

Frantscha

60 % da tut las investiziuns da l’exteriur en Spagna derivavan nà da la Frantscha. A Paris regivan il fanadur 1936 ils socialists sut Léon Blum, uschia ch’è sa purschida ina stretga collavuraziun tranter ils dus stadis. Ma tuttina sco la republica spagnola, era er la Terza Republica franzosa fermamain dividia a l’intern e perquai flaivlentada; vastas parts dal champ burgais han lura er exprimì indubitablamain lur simpatia per ils putschists. Medemamain ha ina pitschna secziun da Franzos da dretga cumbattì en la legiun estra franzosa sut Franco. Da l’autra vart ha la sanestra simpatisà cleramain cun la regenza spagnola legitima. Per tema che la guerra tranter la dretga e la sanestra pudess er rumper ora en l’agen pajais, ha Paris decidì gia baud da desister da tut agid material uffizial, quai tant pli ch’ins era sa lià areguard la politica exteriura a la Gronda Britannia.

Repressiuns ed assassinats politics

Repressiuns hai dà tant da vart dals putschists sco er da vart dals republicans; tut ils istorichers èn però d’accord che la repressiun franquista, ch’è surtut sa drizzada cunter schuldads republicans, sindicalists e commembers da partidas sanestras, haja custà bundant dapli unfrendas che la repressiun republicana ch’aveva surtut en mira spirituals, commembers da partidas da dretga e falangists. La baselgia stima ch’i sajan vegnids mazzads tranter il 1931 ed il 1939 bunamain 7000 spirituals. Fisiladas eran, surtut durant las emprimas emnas e mais da la guerra, usitadas dad omaduas varts; pli tard hai dà diversas cunvegnas cun la Crusch cotschna.

Las indicaziuns davart il dumber da mazzads varieschan fitg ferm. Per la zona naziunalistica tanschevan las stimaziuns fin qua da 75 000 fin 200 000; en la perscrutaziun actuala vegn il dumber da las persunas «sparidas» però curregida fermamain ensi. En la zona republicana vegn discurrì da 35 000 fin 65 000 unfrendas.

Suenter la guerra èn l’entira armada republicana e bleras autras persunas vegnids en praschunia. Tut en tut sa chattavan a la fin da la guerra radund 275 000 persunas arrestadas en arenas da cumbat da taurs e stadis da ballape. Fin la fin dals onns 1940 è quest dumber sa reducì a ca. 45 000. Anc fin il 1945 han gì lieu fisiladas en massa, saja quai a basa da sentenzias da tribunals da guerra u er senza.

Il favrer 1939 devi bunamain 500 000 fugitivs da guerra. Quels èn per gronda part vegnids internads en la Frantscha dal Sid. Dapli che la mesadad dad els èn returnads ils proxims mais en Spagna. Ina part dals Spagnols che vegnivan persequitads politicamain èn emigrads en l’America Latina. En Frantscha èn restads radund 150 000 Spagnols. Radund 7000 dad els ha la Wehrmacht manà pli tard en il KZ Mauthausen, nua che var 5000 èn morts. Auters ha la Gestapo extradì nà da la Frantscha a Franco, tranter quels Companys, Zugazagoitia e Cruz Salido.

Fin avant curt eran ins da l’avis che radund 30 000 fin 35 000 aderents da la republica ch’eran vegnids sepulids ordaifer ils vitgs e las citads sa chattian oz anc en fossas communablas betg segnadas. Tenor ils resultats da perscrutaziuns pli novas, dastgass quest dumber però esser bundant pli grond. Be per l’Andalusia vegn discurrì d’in dumber da 70 000 republicans «sparids». En il fratemp discurran ils represchentants dals survivents d’in dumber concret da 143 353 «sparids».

Dapi l’onn 2000 sa stenta l’organisaziun ARMH (Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica) – betg adina senza resistenza da vart da circuls conservativs – d’exhumar e sepulir da nov las unfrendas. Bain ina da las pli grondas fossas communablas han ins scuvert il 2003 ad El Carrizal sper Granada; là eran vegnidas sepulidas 5000 unfrendas d’execuziuns.

Revoluziun sociala

Mujeres Libres

Vasts territoris da l’Aragonia e da la Catalugna sa chattavan sut controlla dals anarchists, organisads per il pli en la Confederación Nacional del Trabajo (CNT), da las 20 000 dunnas da las Mujeres Libres e da l’Opposiziun sanestra che simpatisava cun il POUM. En questas regiuns ha, ultra dals success militars, er gì lieu ina revoluziun sociala cumplessiva. Per ils stgars dus milliuns anarchists na pudevi betg dar ina victoria da las truppas da la regenza senza la revoluziun sociala; e quella stueva avair lieu durant la guerra civila. Lavurants e lavurers agriculs han collectiva terren ed industria, han administrà sezs quests manaschis ed installà cussegls – parallel tar la regenza (che na funcziunava betg).

Tant il PCE sco er las partidas democraticas eran cunter questa revoluziun. Per els dueva l’emprim vegnir gudagnada la guerra civila e pir suenter avair lieu in moviment revoluziunar. En il decurs da la guerra èsi, grazia a las armas sovieticas, reussì a la regenza ed a la partida communistica da reacquistar la controlla sur la producziun d’impurtanza strategica. Quai è succedì tant a moda diplomatica sco er cun la forza. A medem temp han las truppas communisticas fatg purificaziuns politicas che Stalin aveva cumandà. La finamira era da sfratgar ils anarchists dal CNT ed ils marxists sanesters dal POUM. Suenter avair franà la revoluziun sociala è er la resistenza en las regiuns che vegnivan controlladas d’anarchists dada ensemen.

Il matg 1937 han tschients u millis republicans mazzà in l’auter en il cumbat per la controlla dals puncts strategics a Barcelona. Ina figura-clav dals anarchists era il lavurant da metal Buenaventura Durruti, il qual è gia vegnì sajettà il 1936.

La rolla da Franco

Damai che las ideas politicas dals catolics, dals dus moviments monarchistics (Alfonsinos, Carlistas), dals republicans conservativs, dals falangists e purs pitschens eran fitg differentas, è la sullevaziun l’emprim stada planisada sco putsch puramain militar, senza includer gruppas politicas cun excepziun dals carlists. En quel mument ch’è sa sviluppà dal putsch la guerra civila, n’ha questa spartiziun tranter acziun militara e politica betg pli sa laschà mantegnair. Suenter la mort da general Sanjurjo è uschia sa furmada sut ils generals Franco, Mola e Queipo de Llano ina giunta da defensiun militara cun sedia a Burgos, entant che monarchists e falange han mantegnì u furmà da nov lur atgnas structuras da commando, milissas, academias ed organs da propaganda.

Per la cuntinuaziun da la guerra n’era quai betg nunprivlus, pertge ch’ils monarchists, catolics ed agrars da tempra conservativa n’avevan betg bler communabel cun ils falange socialrevoluziunars. E propi hai dà repetidamain grevas differenzas a l’intern da la direcziun ed er excess cunter ils adversaris entaifer las atgnas retschas. En questa situaziun ha la giunta decidì da nominar in schefcumandant e schef da stadi provisoric en la persuna da general Franco. Per surmuntar ils cuntrasts ha quel unì il 1937 ils tradiziunalists ed ils falangists en la Falange Española Tradicionalista che dueva furmar fin il 1975 la partida unitara spagnola.

Schebain che blers eran trumpads – ils monarchists per mancanza da la restauraziun, ils falangists per mancanza da la revoluziun sociala, ils republicans conservativs en vista a la dictatura – èsi reussì a general Franco d’unir tut sin il pli pitschen numnader communabel: mantegniment da la muntada da la baselgia, possess privat, egualisaziun statala tranter lavurants e patruns, structuras autoritaras e corporativas, integraziun da las tradiziuns dals retgs spagnols. Tut quai represchentava Franco. Ulteriurs pass na fissan betg stads pussaivels senza offender ina gruppa ch’aveva sustegnì il champ naziunal.

Recepziun

Per ils defensurs da la republica spagnola sa tractavi da defender valurs da libertad cunter il faschissem. A chaschun d’in concert a Barcelona ils 17 d’october 1938 ha il cellist Pau Casals drizzà sur il radio en spagnol, englais e franzos ils suandants pleds a la publicitad mundiala: «N’As faschai betg culpaivels dal crim da guardar tiers co che la republica spagnola vegn mazzada senza intervegnir. Sche Vus acceptais che Hitler victorisescha en Spagna, vegnis Vus a daventar sco proxims l’unfrenda da sia sturnadad. La guerra vegn a tschiffar l’entira Europa e l’entir mund. Vegnì en agid a noss pievel!»

Durant la dictatura da Franco ch’è suandada a la guerra civila hai da l’autra vart gì num che quella haja furmà ina guerra da liberaziun da las forzas naziunalas cunter in communissem internaziunal che vuleva destruir la Spagna. Quest puntg da vista n’è er betg sa midà durant ils onns da l’uschenumnada Transición, damai che bleras elitas èn restads sin lur posts. Pir dapi ils onns 2000 ha puspè lieu ina debatta publica pli vasta davart il passà spagnol. Da quai è resultada il 2007 la Ley de Memoria Histórica, ina lescha che numna la dictatura publicamain sco tala e renconuscha las unfrendas da quella.

Valle de los Caídos, monument naziunal commemorativ erigì dal temp da Franco

Malgrà questa reabilitaziun dals perdents – segiramain giustifitgada –, vegn la Guerra civila spagnola savens giuditgada oz da vart da l’istoriografia a moda pli differenziada ed er crititgà «che blers manaders sanesters han beneventà la perspectiva d’ina guerra civila. Els crajevan per sbagl ch’il conflict vegnia a manar bler pli spert ad ina victoria da la revoluziun che la guerra civila russa, e quai surtut perquai ch’els eran da l’avis ch’els survegnian agid d’ordaifer». Ma facticamain «n’è la guerra en Spagna mai stada in conflict tranter democrazia liberala e faschissem (...). I deva be duas pussaivladads: ina dictatura stalinistica ch’avess sfratgà tut ses rivals entaifer la sanestra u il reschim crudaivel da Franco – reacziunar, militar e clerical – cun ina liadira faschistica (be) a la surfatscha.»

Ord vista sovietica han ins applitgà qua l’emprima giada il concept da la front populara che la Comintern aveva concludì il 1935; tenor quel dueva il faschissem en l’Europa vegnir franà tras la collavuraziun da forzas communisticas, socialisticas e burgaisas betg faschisticas cun promover ina politica da refurma e desister da la revoluziun sociala.

Per blers aderents da l’anarchosindicalissem, da la POUM d’orientaziun marxistica sanestra u da gruppaziuns da trotzkists era però gist quai il sbagl che las gruppaziuns communisticas e socialisticas han tschertgà la collavuraziun cun las forzas burgaisas, enstagl da pratitgar a moda consequenta ina politica da revoluziun sociala. Senza il sustegn dals socialists moderads, dals communists e dals republicans burgais steva la revoluziun però gia da l’entschatta ennà sin chommas falombras. Questa spartiziun istorica a l’intern dal moviment da lavurants cuntinuescha, en furma da debattas, er en la politica da commemoraziun.

Litteratura

• Werner Abel (ed.): Die Kommunistische Internationale und der Spanische Bürgerkrieg. Dokumente. Dietz, Berlin 2009, ISBN 978-3-320-02207-5.
• Kubilay Yado Arin: Francos ‹Neuer Staat›. Von der faschistischen Diktatur zur parlamentarischen Monarchie. Wissenschaftlicher Verlag Berlin, Berlin 2012, ISBN 978-3-86573-682-6.
• Antony Beevor: Der Spanische Bürgerkrieg. Bertelsmann, Minca 2006, ISBN 3-570-00924-6.
• Bartolomé Bennassar: La Guerre d’Espagne et ses lendemains. Perrin Paris, 2004, ISBN 2-262-02001-9.
• Walther L. Bernecker: Anarchismus und Bürgerkrieg. Zur Geschichte der Sozialen Revolution in Spanien 1936–1939 (Dissertaziun, Nürnberg 1976). Verlag Graswurzelrevolution, Nettersheim 2006, ISBN 3-939045-03-9.
• Walther L. Bernecker: Krieg in Spanien 1936–39. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1991, ISBN 3-534-08021-1.
• Walther L. Bernecker (ed.): Der Spanische Bürgerkrieg. Materialien und Quellen. 2. ed., Vervuert, Francfurt a.M. 1986, ISBN 3-921600-47-2.
• Burnett Bolloten: The Spanish Civil War. Revolution and Counterrevolution. The University of North Carolina Press, Chapel Hill/Londra 1991.
• Gerald Brenan: Die Geschichte Spaniens. Über die sozialen und politischen Hintergründe des Spanischen Bürgerkrieges. Karin Kramer Verlag, Berlin 1978, ISBN 3-87956-034-X (cumparì l’emprim sco The Spanish Labyrinth. An Account of the Social and Political Background of the Civil War. University Press, Cambridge 1950).
• Pierre Broué, Émile Témime: Revolution und Krieg in Spanien. Geschichte des spanischen Bürgerkrieges. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1968, ISBN 3-518-27718-9.
• Carlos Collado Seidel: Der Spanische Bürgerkrieg. Geschichte eines europäischen Konflikts. C.H. Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-54095-3.
• Bernd Drücke, Luz Kerkeling, Martin Baxmeyer (ed.): Abel Paz und die Spanische Revolution. Edition AV, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-936049-33-5.
• FAU-Bremen (ed.): Die CNT als Vortrupp des internationalen Anarcho-Syndikalismus. Die Spanische Revolution 1936 – Nachbetrachtungen und Biographien. Edition AV, Lich 2006, ISBN 3-936049-69-6.
• Wolfgang Hamdorf, Clara López Rubio (ed.): Fliegerträume und spanische Erde – Der Spanische Bürgerkrieg im Film. Schüren, Marburg 2010 ISBN 978-3-89472-682-9.
• Max Hewer: Von der Saar zum Ebro. Saarländer als Freiwillige im Spanischen Bürgerkrieg 1936–1939. 2. ed. curregida, Blattlausverlag, Saarbrücken 2016, ISBN 978-3-945996-08-9.
• Gerald Howson: Arms for Spain. The Untold Story of the Spanish Civil War. John Murray, Londra 1998, ISBN 0-7195-5556-6.
• Ralph Hug: St. Gallen – Moskau – Aragon – Das Leben des Spanien-Kämpfers Walter Wagner. Rotpunktverlag, Turitg 2007, ISBN 3-85869-345-6.
• Heinrich Jaenicke: Es lebe der Tod. Die Tragödie des Spanischen Bürgerkrieges. Gruner und Jahr, Hamburg 1980, ISBN 3-570-01771-0.
• Hans-Christian Kirsch: Der Spanische Bürgerkrieg in Augenzeugenberichten. Karl Rauch, 1967, ISBN 978-3-7920-0312-1.
• Anita Kochnowski, Ingrid Schiborowski (ed.): Frauen und der spanische Krieg 1936-1939. Eine biografische Dokumentation. Verlag am Park, 2016, ISBN 978-3-945187-75-3.
• Heiner Koechlin: Die Tragödie der Freiheit – Spanien 1936–1937 – die spanische Revolution – Ideen und Ereignisse. Karin Kramer, Berlin 1984, ISBN 3-87956-167-2.
• Hans Landauer, Erich Hackl: Lexikon der österreichischen Spanienkämpfer 1936–1939. Theodor Kramer Gesellschaft, Vienna 2003, ISBN 3-901602-18-6.
• Jean-Philippe Luis: La Guerre d’Espagne. Milan, Toulouse 2002, ISBN 2-7459-0553-8.
• Florian Legner (ed.): Solidaridad! Deutsche im Spanischen Bürgerkrieg. Vorwärts Buch, Berlin 2006, ISBN 3-86602-455-X.
• Arno Lustiger: Schalom Libertad! Athenäum Verlag, Francfurt a.M. 1989, ISBN 3-610-08529-0.
• Abel Paz: Durruti, Leben und Tod des spanischen Anarchisten. Edition Nautilus, Hamburg, ISBN 3-89401-224-2 (original spagnol: Durruti en la revolución española, 1996).
• Georg Pichler, Heimo Halbrainer (ed.): Camaradas. Österreicherinnen und Österreicher im Spanischen Bürgerkrieg 1936–1939. Clio Verlag, Graz 2017, ISBN 978-3-902542-56-4.
• Paul Preston: The Coming of the Spanish Civil War. Reform, reaction and revolution in the Second Republic. 2. ed., Londra 1994, ISBN 0-415-06355-8.
• Paul Preston: We saw Spain die. Foreign correspondents in the Spanish Civil War. Constable, Londra 2009, ISBN 978-1-84529-946-0.
• Peter Rau: Der Spanienkrieg 1936-39. (Basiswissen. Politik / Geschichte / Ökonomie), Papy Rossa Verlag, Cologna 2012, ISBN 978-3-89438-488-3.
• Heleno Saña: Die libertäre Revolution. Die Anarchisten im Spanischen Bürgerkrieg. Edition Nautilus, Hamburg 2001, ISBN 3-89401-378-8.
• Frank Schauff: Der Spanische Bürgerkrieg. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 2006, ISBN 3-8252-2790-1.
• Frank Schauff: Der verspielte Sieg. Sowjetunion, Kommunistische Internationale und Spanischer Bürgerkrieg 1936–1939. 2. ed., Campus, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-593-37613-X.
• Stefanie Schüler-Springorum: Krieg und Fliegen. Die Legion Condor im Spanischen Bürgerkrieg. Schöningh, Paderborn 2010, ISBN 978-3-506-76747-9.
• Augustin Souchy: Nacht über Spanien. Anarcho-Syndikalisten in Revolution und Bürgerkrieg 1936–39. Ein Tatsachenbericht. Trotzdem-Verlag, Grafenau 1992 (cumparì oriundamain il 1969), ISBN 3-922209-51-3.
• Hugh Thomas: Der spanische Bürgerkrieg. 1. ed., Ullstein, Berlin 1962.
• Manuel Tuñón de Lara (ed.): Der Spanische Bürgerkrieg. Eine Bestandsaufnahme. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1987, ISBN 3-518-11401-8.
• Pierre Vilar: Der Spanische Bürgerkrieg 1936–1939. Wagenbach, Berlin 2002, ISBN 3-8031-2334-8 (original 1986: La guerre d’Espagne 1936–1939).
• Patrik von zur Mühlen: Spanien war ihre Hoffnung. Die deutsche Linke im Spanischen Bürgerkrieg 1936 bis 1939. Verlag Neue Gesellschaft, Bonn 1983, ISBN 3-87831-375-6.

Colliaziuns

 Commons: Guerra civila spagnola – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Maletgs e documents da l’Archivo Rojo
• Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica (ARMH)
• Collecziun da placats dal temp da la guerra civila
• Archiv da texts davart la revoluziun sociala en Spagna
• Der Spanische Bürgerkrieg, eine europäische Tragödie – La Guerra Civil Española, una tragedia europea
• Shots of War: photojournalism during the Spanish Civil War (University of California, San Diego)
• Vasta collecziun privata davart la Guerra civila spagnola