Roma

Roma
Vopna / bandiera	Posiziun
Datas da basa
Surfatscha	1287,36 km²
Abitants (2019)	2 844 395
Spessezza	2 209,48 ab./km²
Numer postal	00118–00199
Pagina web	www.comune.roma.it

Roma (latin Rōma; talian Roma [ˈroːma], uffizial Roma Capitale) è la chapitala da l’Italia. Cun radund trais milliuns abitants sin territori da la citad resp. quatter milliuns inclus l’aglomeraziun è ella la pli gronda citad da l’Italia e la terz gronda da l’Uniun europeica. Roma sa chatta en la regiun Latium al flum Tiber.

Maletg da satellit da Roma

En l’emprim tschientaner s.C. ha il poet Tibullus numnà Roma ‹citad eterna›. Questa denominaziun è sa sviluppada en il decurs dal temp ad in num d’onur da la citad – pervi da la muntada da quella en si’istorgia da gia var traiamilli onns.

La citad è oz la sedia administrativa da la regiun Latium e da la citad metropolitana Roma (fin il 2015: provinza Roma). Entaifer la citad furma il Vatican in’enclava sco stadi independent. Il Vatican è la sedia dal papa, vul dir da l’uvestg da Roma e chau da la baselgia catolic-romana sco er da la sedia apostolica (Sontga Sedia). Ultra da quai è Roma dapi il 1834 la sedia da l’urden dals chavaliers da Malta (il qual furma in agen subject da dretg internaziunal, però nunstatal), sco er da diversas sutorganisaziuns da las Naziuns unidas (t.a. l’Organisaziun da las Naziuns unidas per l’alimentaziun e l’agricultura, FAO, ed il Fond internaziunal per il svilup agricul, IFAD).

La citad da Roma dispona da fitg blers edifizis e museums da gronda muntada e furma ina destinaziun turistica fitg frequentada. La citad veglia da Roma, il Dom da s. Peder e la citad dal Vatican appartegnan dapi l’onn 1980 al Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO.

Num

Etimologia

Vista da la citad davent da la baselgia Santissima Trinità dei Monti

La cumprova latina la pli veglia dal num datescha dal quart tschientaner a.C. (uschenumnada Cista Ficoroni). Percunter fruntan ins gia en il 5avel e quart tschientaner repetidamain sin il num en la furma greca Ῥώμη Rhṓmē, uschia per exempel tar Hellanikos da Lesbos, Antiochos da Syrakus e Damastes da Sigeion (en la furma tradida a moda indirecta per exempel tar Dionysios da Halikarnassos).

L’etimologia dal num ‹Roma› sezza n’è betg sclerida; percunter curseschan en quest connex dapi l’antica differentas teorias. Ina part da quellas mettan la noziun en relaziun cun diversas persunas cun num Romus u Roma e collian la ditga da fundaziun cun la mitologia greca. L’explicaziun ch’ha dominà en l’antica è però stada l’istorgia da Romulus e Remus. Quest raquint ch’è documentà l’emprima giada tar Diokles da Peparethos e che valeva almain per Plutarch sco spezialmain credibel e bain documentà, maina enavos il num sin Romulus, il fundatur da la Roma quadrata, integrond però il ficus Ruminalis, in figher che deva sumbriva, situà sin il Forum da pli tard. Il num da quest ultim vegn da sia vart manà enavos sin Romulus ubain deriva dal pled vegl latin ruma, quai che s’integrescha puspè en l’istorgia dals schumellins che vegnan tezzads da la luffa. Interpretaziuns in pau pli ‹raziunalisticas› colliavan il num da la citad, il qual ils Pelasgs duain avair dà en in temp mitic al lieu fundà dad els, sin il pled grec ῥώμη, ‹forza, fermezza›. E sch’ins refusava ina fundaziun da la citad greca, alura rendev’ins attent che la citad haja purtà antruras il num Valentia (da latin valentia, ‹forza, fermezza›), il qual saja sa midà sut influenza greca en Ῥώμη.

La linguistica moderna enconuscha medemamain diversas avischinaziuns per sclerir l’origin dal num. La varianta la pli derasada parta da la ragisch indogermana *.sreṷ-, ‹cular, currer›, quai che manass a la muntada ‹colonia sper il flum›. La colliaziun che vegn fatga en quest connex tranter il pled latin rūma, ‹pèz feminin›, e Rūmon, sco vegl num dal flum Tiber, sa lascha er gia chattar en la litteratura antica.

Quasi tuttina derasada è la tesa ch’il num da la citad saja collià cun il num da famiglia nobla etrusc Ruma. Tenor ina proposta dal linguist Wilhelm Schulze dal 1904 pudess il num alura muntar tant sco ‹colonia dals ruma tuscs›. Quest’interpretaziun è surtut derasada tranter ils perscrutaders talians, ma vegn er favurisada da scienziads d’auters pajais. Da vart dals critichers da quest’ipotesa vegn fatg valair ch’il num etrusc da la citad sa clamava bain *Ruma, ma che nums latins cun ragisch etrusca hajan adina mantegnì il sun /u/ da quels. L’etrusc n’haja però enconuschì a l’entschatta nagin sun /o/; quel saja pir cumparì suenter ina midada dals suns a l’intern da la lingua etrusca ch’haja gì lieu en il decurs dal 6avel e 5avel tschientaner a.C. – pia tschientaners suenter la fundaziun da la colonia e citad –, uschia ch’ins stuess spetgar sco num da la citad er en furma latina ‹Ruma›. Damai che quai na saja betg il cas, saja in origin etrusc dal num da la citad pauc probabel.

La ‹Citad eterna›

Il poet Tibullus aveva gia circumscrit en la republica tardiva Roma sco ‹Citad eterna›. Silsuenter è quest’idea anc vegnida adattada e sviluppada repetidamain. Uschia per exempel tras il poet roman Vergil (70–19 a.C.), il qual ha scrit tenor l’exempel da Homer l’‹Aeneis› che represchenta en furma da raquint la preistorgia e la muntada da Roma. Quest cudesch è gia daventà da lez temp in’impurtanta lectura a las scolas romanas e vala sco epos naziunal dals Romans. Il dieu Jupiter profetisescha en quest’ovra la perpetnadad da la citad da Roma, a la quala na sajan mess nagins cunfins ni da spazi ni da temp.

Er a la fin dal temp dals imperaturs (vers la mesadad resp. a la fin dal quart tschientaner s.C.) discurran intgins auturs da la Roma che na svaneschia mai. L’uffizier ed istoriograf Ammianus Marcellinus (ca. 333–suenter 391) argumentescha la perpetnadad da Roma cun quai che virtus, ‹forza, virtid› e fortuna, ‹ventira, fortuna› hajan fatg tar la fundaziun da la citad ina lia da pasch perpetna, la quala garanteschia che Roma vegnia ad exister uschè ditg ch’i vivian umans. Il giurist ed aut funcziunari Aurelius Prudentius Clemens (348–suenter 405) cumpareglia l’idea da la Roma eterna cun l’idea da la Roma cristiana. L’Imperi roman haja, uschia Prudentius, unì ils pievels e preparà cun sia pasch als cristians la via. Ed er en sia furma nova na saja Roma betg flaivlentada u daventada veglia, mabain saja anc adina buna da tschiffar las armas, sche las guerras clomian.

Vista panoramica davent da la cupla dal Dom da s. Peder

Geografia

Extensiun dal territori da la citad

Roma sa chatta entamez l’Italia al Tiber, betg lunsch davent da la Mar Tirrena, en media 37 meters sur il livel da la mar. En pliras serpentinas cula il Tiber en direcziun sid tras la citad. En il nord sbucca en la part da la citad Parioli l’Aniene en quel. Il conturn pli vast da la citad furma la Campagna Romana u en furma curta Campagna. En l’ost da Roma sa chattan las Abruzzas, en il nordost las Muntognas Sabinas, en il sidost las Muntognas Albanas.

La citad metropolitana Roma cunfinescha en il nord cun la provinza Viterbo e la provinza Rieti, en l’ost cun la provinza L’Aquila en la regiun Abruzzas sco er en il sid cun la provinza Frosinone e la provinza Latina.

Sutdivisiun da la citad

Roma sa divida en quatter districts municipals, 15 municipis e 155 parts da la citad.

Ils 15 municipis (fin il mars 2013 eran quai 19) èn: (1) Municipio I (cun la citad veglia Centro Storico, Prati ed autras veglias parts da la citad), (2) Parioli e Nomentano – San Lorenzo, (3) Monte Sacro, (4) Tiburtina, (5) Prenestino e Centocelle, (6) Delle Torri, (7) San Giovanni e Cinecittà, (8) Appia Antica, (9) EUR, (10) Ostia, (11) Arvalia Portuense, (12) Monte Verde, (13) Aurelia, (14) Monte Mario e (15) Cassia Flaminia.

La citad veglia (Municipio 1) è sutdividida en 22 Rioni (parts da la citad), las qualas tanschan per part enavos fin en l’antica. Administrativamain n’han quels nagina muntada pli.

Il vegl Municipio 14 han ins excorporà l’onn 1992 e furma oz la citad independenta Fiumicino.

Clima

Roma ha in tipic clima mediterran cun stads sitgas (aridas) ed envierns umids. La setgira da stad deriva dal fatg che la zona da pressiun auta subtropica sa sposta vers nord; en questa zona da pressiun auta sa sbassa l’aria e nivels sa schlian. L’enviern sa sposta la zona da pressiun auta subtropica percunter vers sid, e nà dal nord tschiffa ina zona da vent dal vest umida, betg tropica la regiun da la Mar Mediterrana.

La temperatura media maximala munta il fanadur a 30,4 °C, il schaner a 11,1 °C. Las precipitaziuns cuntanschan l’october e november lur maximum cun en media 128 mm ed il fanadur lur minimum cun 14 mm (summa annuala en media 892 mm).

Istorgia

Antica

Fundaziun

Las set collinas da Roma

Tenor la ditga da fundaziun è la citad da Roma vegnida fundada ils 21 d’avrigl 753 a.C. tras Romulus. Pli tard duai Romulus avair mazzà ses frar Remus, cur che quel ha fatg beffas dal mir da la citad erigì da Romulus. Ils schumellins eran tenor la ditga ils uffants dal dieu Mars e da la vestala Rhea Silvia. Quels sajan vegnids mess or sin il Tiber, tezzads d’ina luffa ed alura vegnids chattads e tratgs si dal pastur Faustulus al Velabrum sutvart il Palatin.

L’astrolog roman Lucius Tarrutius da sia vart, in ami dal scienzià Marcus Terentius Varro, ha calculà ils 4 d’october 754 a.C. tranter las 14 e las 15 uras sco mument da fundaziun da la citad, e quai partind d’in oroscop da naschientscha da Romulus. Sa mantegnida en la tradiziun è però la data surmenziunada da l’onn 753 a.C.

Exchavaziuns sin il Palatin han manà a la glisch restanzas da colonisaziun dal temp enturn 1000 a.C.; probablamain èn intgins vitgs latins u sabins alura vegnids unids vers 800 a.C. (forsa tras ils Etruscs) ad ina citad ubain èn creschids ensemen a tala. L’uniun da singulas colonias ad ina vischnanca avess, tenor ils istorichers, propi pudì avair lieu enturn il lieu da fundaziun legendar.

Las set collinas proverbialas da Roma èn: Palatin, Aventin, Capitol, Quirinal, Viminal, Esquilin e Caelius. Oz s’extenda il territori da la citad er sur las collinas Gianicolo, Vaticano e Pincio.

Temp dals retgs e republica

A l’entschatta da si’istorgia era Roma in reginavel; sco emprim dals successurs da Romulus – per gronda part legendars – numna Titus Livius Numa Pompilius. Suenter avair stgatschà l’ultim retg etrusc Tarquinius Superbus – apparentamain l’onn 509 a.C. – è Roma daventà ina republica, cumbain che quai è probablamain succedì pir vers l’onn 475 a.C. Il proxim temp è stà segnà da cumbats da classa tranter ils plebeians senza dretgs, schebain libers, ed ils patrizians nobels. Roma ha uss cumenzà ad incorporar en ses domini ils territoris vischins.

Cumbain che Roma ha apaina pudì sa defender l’onn 390 a.C. cunter in’invasiun celtica, ha la citad expandì cuntinuadamain. Sco protecziun cunter ulteriuras attatgas han ins erigì il Mir servian. L’onn 312 a.C. è suandada la construcziun da l’emprim aquaduct sco er da la Via Appia. A l’expansiun da Roma han la finala surtut er contribuì las Guerras punicas (264–146 a.C.) cunter Cartago en l’Africa dal Nord che controllava la part occidentala da la regiun da la Mar Mediterrana.

Suenter l’assassinat dals frars Tiberius e Gaius Sempronius Gracchus, ch’avevan sco tribuns populars empruvà da realisar ina refurma funsila, hai dà ina fasa d’instabilitad che dueva culminar en guerras civilas. Gaius Iulius Caesar ha realisà sco dictatur ina retscha da refurmas, è però vegnì assassinà l’onn 44 a.C. Da quel temp aveva il Forum Romanum gia cuntanschì ina spessezza da construcziun ch’ha fatg necessari in’extensiun da l’areal. Per quest motiv aveva Caesar cumenzà cun la construcziun dal Forum Iulium.

Temp dals imperaturs

L’emprim tschientaner s.C. dumbrava Roma probablamain gia in milliun abitants e furmava il center geografic e politic da l’Imperi roman. La citad disponiva d’in sistem cumplessiv d’aua frestga ed aua persa, d’ina vasta rait da vias sco er d’unitads da protecziun da la populaziun (vigiles) che prestavan servetschs da pumpiers e polizia. Il svilup da la chapitala – ch’è surtut s’intensivà sut Augustus, l’ertavel da Caesar ed emprim imperatur – è vegnì franà per in tschert temp tras il grond incendi da Roma sut Nero l’onn 64.

Sut il domini da la dinastia flavia (69–96 s.C.) han cumenzà vastas activitads da construcziun ch’èn vegnidas finanziadas tras ils imperaturs. Tar quests novs edifizis publics tutgan intgins dals pli enconuschents monuments architectonics sco il Colosseum ed ina part dals Forums imperials. L’ultim da quests forums è vegnì terminà l’entschatta dal segund tschientaner sut l’imperatur Trajan. Quest temp vegn savens considerà sco punct da culminaziun da l’Imperi roman. Grondas termas sco quellas ch’han laschà eriger Caracalla e Diocletian en il terz tschientaner – che cumpigliavan schizunt bibliotecas – furmavan ina part integrala da la vita publica a Roma. Vulend surpassar lur antecessurs, han ils imperaturs erigì edifizis adina pli gronds, sco la basilica da Maxentius. Quai vala magari sco indizi per il cumenzament dal declin da l’imperi, mussa a medem temp però che Roma ha furmà fin l’entschatta dal quart tschientaner la pli impurtanta tribuna per l’autopreschentaziun dals regents. Ultra da quai han ins erigì a la fin dal terz tschientaner il Mir aurelian, essend che la citad era daditg creschida sur ils cunfins dal Mir servian or.

Antica tardiva

Model che mussa la citad da Roma en il quart tschientaner s.C.

Al cumenzament da l’antica tardiva enturn l’onn 300 ha Roma probablamain cuntanschì per entant ses pli aut dumber da la populaziun (radund 1,2 milliuns abitants). Bainprest ha la citad però pers muntada politica, damai ch’ils differents imperaturs han preferì autras residenzas (t.a. Ravenna, Constantinopel, Milaun, Trier, Thessaloniki, Split). Surtut la citad da Constantinopel è avanzada en il quart tschientaner adina dapli ad ina rivala per Roma.

En il 5avel tschientaner è la part occidentala da l’Imperi alura vegnì pli e pli en in circul vizius da guerras civilas ed attatgas d’ordaifer, quai ch’ha er fatg patir la citad da Roma. In fanal ha muntà la sblundregiada da Roma l’onn 410 tras mercenaris gotics revoltants ed anc ina giada l’onn 455 tras ils Vandals. La guerra civila tranter Anthemius e Ricimerus ha surtut gì lieu l’onn 472 a Roma ed ha medemamain chaschunà gronds donns. Ma anc pli decisiv è stà il fatg ch’ins ha pers l’onn 429 la controlla sur l’Africa dal Nord, danunder ch’ins retirava las furniziuns da granezza da la citad. En consequenza è il dumber d’abitants en la citad sa reducì rapidamain, cumbain che imperaturs sco Valentinian III u Anthemius han puspè residià per pli lung temp al Tiber.

Suenter la fin da l’Imperi roman occidental l’onn 476 han ins l’emprim però tuttina trategnì vinavant impurtants implants citadins sco las termas da Diocletian u il Colosseum; malgrà ch’il dumber d’abitants sa sbassava cuntinuadamain, ha la vita antica pia cuntinuà. Er il Senat ha per entant existì vinavant. Prokopios constatescha ch’ils edifizis da la citad sajan vegnids mantegnids durant il domini dals Ostrogots. Teodoric il Grond ha laschà manar tras chatschadas sin animals e cursas da chars. Vers l’onn 530 vivevan anc ca. 100 000 persunas a Roma. La catastrofa civilisatorica è pir arrivada cun las Guerras dals Gots e la politica da reconquista che l’imperatur da la Roma orientala Justinian ha fatg en quest connex. Las lungas acziuns da guerra han manà a la destrucziun definitiva da prest tut ils aquaducts romans (537), a l’extincziun quasi cumpletta da la classa dals senaturs, la quala conservava l’ierta antica, e d’ina interrupziun da plirs onns da la vita citadina tras cumbats d’assedi da vart roman orientala e gotica. En consequenza da tut quai è il dumber d’abitants crudà sin paucs dieschmilli. L’onn 550 han gì lieu las ultimas cursas da chars en il Circus Maximus.

Bain furmava l’Italia dapi l’onn 554 formalmain puspè ina part da l’Imperi roman oriental; da mantegnair l’urden a Roma han però surpiglià dal temp da la migraziun dals pievels adina dapli ils papas. Il regent da l’exarchat roman oriental-bizantin na residiava betg pli al Tiber, mabain a Ravenna; la citad da Roma è sa sbassada en ses status ad ina citad da provinza bizantina ed ha er pers sia muntada simbolica; sulettamain il papat ha anc procurà per in pau glischur e relevanza. L’ultim monument da l’antica tardiva ch’è vegnì erigì en la citad fermamain depopulada è stà l’onn 608 la Colonna da Focas. Pauc pli tard para il Forum Romanum d’avair pers definitivamain sia muntada per la citad; ils monuments antics èn ids en decadenza.

Temp medieval

Dapi Pippin ha Roma cuntanschì ina nova muntada sco chapitala dal stadi pontifical (Patrimonium Petri) e sco pli impurtant lieu da pelegrinadi dal cristianissem sper Jerusalem e Santiago de Compostela. Nova glischur è arrivada en la citad l’onn 800, cur che papa Leo III ha curunà Carl il Grond sco imperatur dal Sontg Imperi roman. Tranter il 843 ed il 849 han trais emprovas da vart d’arabs muslims da conquistar la citad fatg naufragi; la mesadad da la citad situada da la vart dretga dal Tiber è però vegnida sblundregiada l’onn 846.

Tranter il 8avel ed il 11avel tschientaner èn suandads ulteriurs assedis, attatgas e sblundregiadas tras Langobards, Saracens e Normans. Enturn l’onn 800 dumbrava la citad gist anc 20 000 abitants. Tras la sminuziun rapida da la populaziun èn bundant trais quarts dal territori da la citad circumdà dal Mir aurelian ids en muschna; per part èn questas parts da la citad restadas nunutilisadas, per part han ins tratg pli tard a niz il terren per intents d’agricultura. Las parts da la citad populadas spessamain sa concentravan sin las rivas dal Tiber, il Champ da Mars ed il Borgo tranter la baselgia da s. Peder ed il Castel Sant’Angelo. Quai ha manà entaifer ils cunfins dal Mir aurelian al cuntrast caracteristic tranter territori ‹abitato› e ‹disabitato› ch’ha segnà la citad da Roma dal 11avel fin il 19avel tschientaner. Ils centers da la citad dal temp da l’antica sco il Forum Romanum, il Capitol, ils Forums imperials, il Colosseum etc. sa chattavan tuts en il territori ‹disabitato›. Ils novs centers da la citad èn stads uss il Borgo cun la veglia baselgia da s. Peder ed il Campo de’ Fiori. En il ‹disabitato› han existì en il temp medieval per tscherts temps agens pitschens abitadis ch’eran sa furmads enturn las grondas baselgias da Roma situadas ordaifer l’‹abitato›, sco la Basilica San Giovanni in Laterano u la baselgia Santa Maria Maggiore.

A partir da l’onn 1300 han ins cumenzà a conceder mintgamai als pelegrins durant ils onns sontgs grazias e perduns extraordinaris. La basa per l’affluenza creschenta da pelegrins è stà d’ina vart il fatg che l’apostel Paulus è vegnì executà qua suenter l’incendi da Roma l’onn 64 sut Nero, per l’autra la supposiziun che Simon Peder saja medemamain vegnì executà ensemen cun Paulus e sepulì a Roma (quai ch’è ordvart contestà tranter ils istoriografs). Ils pelegrins han furmà in’impurtanta pitga d’entradas da la communa da Roma sezza, la quala sa stentava dapi il 12avel tschientaner da cuntanscher dal papat dapli atgna administraziun. In’emprima fluriziun da la communa en il cumbat cun il papat sut participaziun dal refurmatur da la baselgia Arnold da Brescia è però vegnida interrutta cun la forza a chaschun da la curunaziun da Fadri Barbarossa sco imperatur l’onn 1155.

Renaschientscha e baroc

Schebain accumpagnà d’interrupziuns (p.ex. Sacco di Roma, la sblundregiada da Roma tras truppas mercenarias da Karl V l’onn 1527), ha Roma enconuschì durant la renaschientscha e l’absolutissem in temp da fluriziun cun il papa sco chau da la baselgia catolica e regent secular.

La muntada da Roma sco center dal cristianissem ha manà ad ina nova culminaziun en l’activitad da construcziun. Quai ha gia cumenzà cun la basilica da s. Paul davant las portas sur la fossa da l’apostel Paul en il quart tschientaner, la Basilica San Giovanni in Laterano, medemamain en il quart tschientaner (e pli tard baroccisada tras Francesco Borromini), Santa Maria Maggiore en il 5avel tschientaner e surtut il Dom da s. Peder che deriva en sia furma odierna dal 16avel e 17avel tschientaner.

La renaschientscha ed il baroc n’han però betg be dà a la citad ina nova parita tras edifizis sacrals, mabain er en furma da novas vias represchentativas cun vista sin palazs e plazs cun funtaunas ed obeliscs. En questa furma architectonica è la citad veglia sa mantegnida fin oz.

Chapitala da l’Italia

Piazza Venezia cun il Monumento Vittorio Emanuele II

Abstrahà dal stadi papal en l’Italia Centrala, è l’istorgia politica da l’Italia stada segnada sur tschientaners da la preschientscha da pussanzas estras e da citads-stadi rivalisantas. Quai dueva pir sa midar en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ed er avrir a la citad da Roma novas perspectivas sco chapitala da l’Italia unida.

L’onn 1849 aveva la Frantscha staziunà truppas en il stadi papal. Il 1870 – durant ina pausa da sesida da l’Emprim Concil Vatican – ha la Frantscha retratg sias truppas da Roma suenter avair declerà a la Prussia la guerra. Il militar talian ha profità da la chaschun ed ha occupà quasi senza resistenza il stadi papal. Il papa è vegnì privà da sia pussanza politica, e Roma è daventà pauc pli tard (ils 26 da schaner 1871) la chapitala dal stadi talian ch’era londervi da sa furmar sco stadi naziunal; avant era – en rom dal risorgimento – l’emprim Turin stà la chapitala dal nov reginavel (a partir dal 1861) e pli tard Firenza (a partir dal 1865). Il papat ch’era vegnì privà da sia pussanza seculara e parts da la populaziun catolica han duvrà decennis da sa famigliarisar cun las novas relaziuns politicas. Exempel visibel da quellas dueva daventar il monument naziunal monumental per Vittorio Emanuele II en il nord dal Capitol e dal Forum Romanum ch’è vegnì inaugurà il 1911. Vers la fin dal 19avel tschientaner ha ultra da quai gì lieu nà da regiuns ruralas da l’Italia ina ferma immigraziun vers la nova chapitala, uschia che Roma è per l’emprima giada dapi l’antica creschida sur ils cunfins dal Mir aurelian or.

En consequenza dals conflicts socials ch’èn suandads a l’Emprima Guerra mundiala, han ils faschists sut Benito Mussolini surpiglià l’onn 1922 la pussanza. Sut lur domini han ins terminà il 1929 las differenzas tranter il stadi e la baselgia e fundà la citad dal Vatican sco stadi independent (Contracts dal Lateran). En rom da la glorificaziun propagandistica da l’antica romana han ins ultra da quai renovà da quel temp monuments antics e dà en general paisa a valurisar en la citad las restanzas dal temp da l’Imperi roman. Plinavant è vegnì stgaffì dal temp dal faschissem il quartier da la citad EUR (Esposizione Universale di Roma); il pli enconuschent dals edifizis da tempra futuristica da quest quartier furma il Palazzo della Civiltà Italiana (er Palazzo del Lavoro). Cuntrari per exempel a la Germania n’han ins mai allontanà las inscripziuns ed ils simbols faschistics, uschia che la represchentaziun architectonica e propagandistica dal faschissem è anc adina preschenta en il maletg da la citad.

Segunda Guerra mundiala

Ils 19 da fanadur 1943 han ils Alliads bumbardà l’emprima giada Roma. En mira avevan ils 390 bumbardaders americans en emprima lingia la staziun da viafier Tiburtina. Destruì han els però surtut ils quartiers da lavurants en la part da la citad San Lorenzo e la baselgia San Lorenzo fuori le mura. Er durant las ulteriuras attatgas or da l’aria e cur ch’ils Alliads èn s’avischinads il matg 1944 a la citad, è papa Pius XII restà a Roma. Per evitar in segund Monte Cassino u schizunt Stalingrad è el sa stentà da far declerar da tuttas varts Roma sco citad averta. Quai è la finala reussì il zercladur: ils Tudestgs han bandunà la citad ed ils Alliads han occupà quella senza far ulteriur donn a la substanza architectonica da la citad.

Suenter la Segunda Guerra mundiala ha il retg Umberto II bandunà il 1946 il pajais e l’Italia è daventada ina republica.

Roma sco metropola moderna

En il suenterguerra è l’Italia stada segnada d’ina fluriziun economica sco anc mai (miracolo economico) e d’ina ferma fugia da la champagna: milliuns umans da l’Italia dal Sid e da las regiuns muntagnardas da las Abruzzas èn ids a lavurar ed abitar en la chapitala. Per remplazzar las baraccas dals emprims onns suenter la guerra, han ins erigì a partir dal 1962 en la Campagna romana gronds quartiers d’abitar; a medem temp han ins er endrizzà ils onns 1960 e 1970 quartiers d’abitar per la classa sociala mesauna. Fin l’onn 1980 era il dumber d’abitants da la citad quasi sa dublegià.

L’onn 1955 han ins avert l’emprima lingia da metro da la Metropolitana di Roma e l’onn 1960 han gì lieu a Roma ils XVII gieus olimpics da stad.

Las uschenumnadas ‹borgate abusive›, vul dir surbajegiadas illegalas en l’aglomeraziun, na purschevan savens nagin’infrastructura, naginas surfatschas verdas, naginas scolas e scolinas. Ed entant ch’il center da la citad dispona d’in dumber da baselgias che na sa laschan strusch pli mantegnair, mancavan er quellas en il conturn. Ils problems socials da las aglomeraziuns han manà ils onns 1970 da vart da la sanestra radicala a cumbats socials, occupaziuns da chasas e chaumas. Extremists da sanestra e da dretga èn sa cumbattids sin via cun la polizia; medemamain ha la criminalitad organisada flurì da quel temp. Il punct culminant da la violenza politica dals onns 1970 en l’entir pajais è stà il 1978 il rapiment e mazzament dal primminister Aldo Moro tras commembers da las brigadas cotschnas. L’ultim exempel per la planisaziun urbana da quel temp – che vegn savens giuditgada sco malreussida – è il cumplex d’abitar Corviale (er numnà ‹il serpentone›, ‹la serp gigantica›) ch’è vegnì construì ils onns 1975–1982. Ils proxims onns è la situaziun sa calmada in pau ed ina part da la classa mesauna romana ha bandunà en rom d’ina suburbanisaziun la citad.

Sut il pontificat da papa Gion Paul II ha la citad vis duas giadas ina fulla da glieud sco anc mai: L’onn sontg 2000 èn arrivads al servetsch divin al di da la giuventetgna dal mund dus milliuns umans davant las portas da la citad. E da la sepultura ils 8 d’avrigl 2005 sin la Plazza da s. Peder han prendì part 200 schefs da stadi e da regenza sco er trais fin quatter milliuns umans da tut il mund, dals quals però be 300 000 han chattà plazza, entant ch’ils auters han suandà las ceremonias sin tendas grondas.

Er ils ultims onns n’èsi betg adina reussì als presidents da la citad da schliar ils problems structurals ils pli gronds (traffic, allontanament dal rument). Ultra da quai hai dà scandals da corrupziun ed èn vegnidas a la glisch raits criminalas (Mafia Capitale, 2015).

Roma oz

Fotografia or da l’aria dal center da la citad

Ils gronds edifizis dal 20avel tschientaner èn quasi tuts vegnids erigids en ils quartiers exteriurs sco l’EUR; en il center da la citad percunter n’èn mesiras da construcziun savens betg lubidas per motivs da protecziun da monuments. Adina puspè han er lieu qua exchavaziuns e mesiras da conservaziun dals vegls edifizis. En il maletg da la citad modern è il passà anc preschent en blers lieus. Uschia è per exempel sa mantegnì per gronda part il teater da Pompeius dal prim tschientaner a.C. al Campo de’ Fiori, en l’avantcurt dal qual sa radunava dal temp da Caesar la Curia e nua ch’el è probabel er vegnì assassinà. Il mez radund per ils aspectaturs è però vegnì transfurmà en il decurs dal temp en ina zona abitada. Oz sa chattan là tschalers ed ina garascha sutterrana, restaurants e bars, abitaziuns privatas e pensiuns. Pervi da la structura da teater mez radund d’antruras han tut las stanzas in plan en furma da trapez.

La renovaziun e l’ulteriur svilup da la citad èn savens colliads en il mintgadi cun gronds problems. Uschia è la construcziun d’in’immensa garascha sutterrana en ina collina da tuf sper la Plazza da s. Peder l’onn 2000 stada contestada, perquai ch’ins temeva ch’i vegnian destruidas tras quai restanzas archeologicas. Per il medem motiv ha er la terza lingia da metro, ch’era pli che necessaria, pudì vegnir averta pir il 2014/15.

Pli gronds problems ch’il center da la citad istoric chaschunan però las aglomeraziuns pauc attractivas cun lur auta quota da criminalitad. Là mancan savens fin oz surfatschas verdas u implants da sport e la colliaziun cun la rait da traffic public è insuffizienta. Fin oz n’existan strusch bogns publics en la citad ch’era enconuschenta per sias ‹termas per tuts›. Ils Romans che pon sa prestar quai possedan in’abitaziun en ina da las curts internas, savens verdas e tgiradas cun premura, u ch’els disponan schizunt d’ina pitschna villa sin territori da la citad.

En ina rangaziun da las citads tenor lur qualitad da viver ha Roma figurà l’onn 2018 sin plaz 57 da 231 citads en tut il mund.

Svilup da la populaziun

L’istorgia da Roma ha cumenzà ca. 800 a.C. cun ina lia tranter divers pitschens vitgs cun paucs tschient fin milli abitants. Da qua davent è Roma creschì ils proxims tschientaners successivamain ad ina citad gigantica cun dapli ch’in milliun abitants. Suenter ch’impurtantas funcziuns da chapitala èn vegnidas spustadas en il quart tschientaner a Constantinopel e che l’Imperi roman occidental è ì en ruina en il 5avel tschientaner, è la populaziun sa diminuida fitg ferm ed è crudada fin l’onn 530 sin ca. 100 000 abitants.

En il temp medieval tempriv era Roma cun 20 000 abitants en cumparegliaziun cun oz ina citad pitschna. Pir il svilup dal stadi da la baselgia ha puspè manà en la citad a nova fluriziun, cumbain interrut adina puspè d’epidemias e guerras. Cur che Roma è daventà l’onn 1871 la chapitala da l’Italia reunida, dumbrava la citad bundant 210 000 abitants; trenta onns pli tard era la cifra gia sa dublegiada. En il decurs dal 20avel tschientaner è Roma danovamain avanzà ad ina citad cun bundant in milliun abitants; surtut ils onns suenter il 1945 è il dumber d’abitants creschì fitg ferm. La survista che suonda mussa il dumber d’abitants mintgamai tenor la situaziun territoriala respectiva. Fin l’onn 1858 sa tracti da stimaziuns, dal 1871 fin oz d’indicaziuns da vart da l’institut naziunal per statistica (ISTAT).

Onn Abitants 0330 1.000.000 0410 400.000 0530 100.000 0650 20.000 1000 20.000 1300 sut 50.000 1400 20.000* 1526 50.000–60.000 1528 20.000–30.000** 1600 100.000 1750 156.000

Onn Abitants 1800 163.000 1820 139.900 1850 175.000 1853 175.800 1858 182.600 1861 194.500 1871 212.432 1881 273.952 1901 422.411 1911 518.917 1921 660.235

Onn Abitants 1931 930.926 1936 1.150.589 1951 1.651.754 1961 2.188.160 1971 2.781.993 1981 2.840.259 1991 2.775.250 2001 2.546.804 2009 2.743.796 2017 2.872.800

(*) Schisma occidental 1309–1376, pestilenza 1348/50
(**) Sacco di Roma 1527

Religiuns

La Stgala spagnola cun la baselgia Santissima Trinità dei Monti davosvart

En l’antica era la religiun romana cun ses cults la religiun la pli derasada en la citad. Tuttina eran er represchentadas en quest center cultural autras religiuns sco per exempel il cult da Mitras ed auters cults da misteris. Sin il Palatin sa chattava in tempel da la Kybele u Magna Mater, en il quartier a dretga dal Tiber, il Trastevere, nua ch’era oriundamain er domiciliada la cuminanza gidieua, sa chatta in sanctuari sirian, sin il Capitol avevi in sanctuari dal Serapis, ed in tempel per Isis e Serapis, l’Iseum Campense existiva sin il Champ da Mars.

Gia fitg baud è sa furmada a Roma ina cuminanza cristiana. Malgrà la persecuziun dals cristians è quella creschida svelt. Dal temp da regenza da Constantin il Grond è il cristianissem alura avanzà en tut l’Imperi roman ed ha er survivì la fin da quel. Sco successurs da l’apostel Petrus han ils uvestgs da Roma considerà sasezs sco chaus da la baselgia ed han surpiglià il titel da papa. Suenter che la citad è vegnida sblundregiada e destruida repetidamain da pievels pajauns, è Roma sa mess tras sco center religius da la baselgia occidentala e dapi il 8avel tschientaner sco center dal stadi pontifical. En il decurs dals proxims tschientaners han ins erigì a Roma numerusas baselgias, da las qualas intginas tutgan tar ils pli impurtants sanctuaris dal cristianissem insumma.

L’onn 1797 ha Napoleun Bonaparte conquistà la citad da Roma en rom da sia Campagna d’Italia. Suenter il Congress da Vienna (1815) han ins puspè restituì la suveranitad papala. La schientscha naziunala taliana era creschida sut l’occupaziun franzosa (uschenumnà risorgimento). L’onn 1861 è vegnì fundà a Turin il Reginavel d’Italia. Cur che la Frantscha ha retratg pervi da la Guerra tudestg-franzosa sias truppas da protecziun da Roma, han truppas talianas conquistà a partir dals 11 da settember 1870 il stadi pontifical, e quai senza fruntar sin gronda resistenza. Ils 20 da settember è la citad stada occupada dal tuttafatg (Breccia di Porta Pia) ed il domini secular dals papas sur la citad da Roma è ì a fin. Il papa è sinaquai sa retratg en il Vatican ch’è vegni renconuschì il 1929 en ils Contracts dal Lateran sco stadi independent.

Roma e surtut il Vatican furman fin oz il center spiertal da la baselgia catolic-romana. Cun il grond dumber da baselgias, claustras ed autras instituziuns religiusas, spirituals, muntgs e mungias è quella fin oz ordvart preschenta en il maletg da la citad. Tut en tut datti a Roma dapli che 900 baselgias catolicas; quellas dattan perditga da tut las epocas architectonicas da l’istorgia europeica da l’antica fin oz. En l’uvestgieu da Roma, il qual cumpiglia il territori da la citad cun excepziun dad Ostia, eran l’onn 2017 2 355 984 abitants (82 % da la populaziun) catolics. La cumpart dals catolics è sa sbassada tranter il 2002 ed il 2011 da 97 % sin 82 %, tant pervi da la secularisaziun sco er pervi da l’immigraziun da persunas d’autra cretta. Dapi il 2011 sa tegna la cumpart da catolics però constant tar radund 82 %.

La pli veglia minoritad religiusa a Roma furman ils gidieus, ils quals èn cumprovads en la citad a partir dal segund tschientaner a.C. Dapi il 16avel tschientaner han ils gidieus romans stuì viver en il ghetto, il qual è pir vegnì schlià l’onn 1870 cun la fin dal stadi pontifical. Sco simbol da la conscienza da sasez da la cuminanza gidieua ha quella laschà eriger ils onns 1901–1904 la gronda sinagoga (Tempio Maggiore), la quala n’ha er patì nagins donns dal temp da la persecuziun e deportaziun dals gidieus durant la Segunda Guerra mundiala. Oz vivan a Roma radund 20 000 gidieus (ca. 0,7 % da la populaziun).

Ils protestants da diversas confessiuns furman a Roma be ina pitschna minoritad. Er els giaudan pir dapi l’onn 1870 libertad da cretta; avant avev’ins tranter auter erigì ordaifer ils mirs da la citad il Cimitero acattolico (er ‹santeri protestant›). Suenter che Roma è daventà la chapitala dal stadi naziunal talian, han ils valdais oriunds dal Piemunt erigì la baselgia represchentativa Tempio Valdese di Roma.

Tras immigraziun èn oz er represchentadas duas autras cuminanzas religiusas en in dumber considerabel: ils cristians ortodoxs (surtut da derivanza rumena) cun var 4 % da la populaziun ed ils muslims (radund 4 % da la populaziun) che derivan oravant tut da l’Albania, Maroc, Pakistan e Bangladesch. Ils onns 1984–1995 han ins erigì la moschea da Roma ch’era da quel temp la pli gronda en l’entira Europa. Ulteriuras minoritads furman hindus, budists, testimonis da Jehova e persunas senza confessiun.

Politica

Cussegl e president da la citad

Il cussegl communal da la citad da Roma è l’Assemblea Capitolina che dumbra 48 commembers. Quel tegna sias sesidas en l’Aula Giulio Cesare en il palaz dals senaturs. Chau da l’executiva è il president da la citad.

Vopna e simbols da suveranitad

La vopna da la citad da Roma mussa in scut cotschen cun l’acronim S.P.Q.R. ed ina curuna cun pedras preziusas.

S.P.Q.R. stat per latin Senatus Populusque Romanus, ‹il Senat ed il pievel da Roma›. Quest’abreviaziun era l’emblem da suveranitad gia en la Roma antica; er las legiuns da l’Imperi roman purtavan quella sin lur standartas. Oz èn ils quatter bustabs da chattar sin numerusas tavlas, statuas, indrizs publics ed er sin viertgels da tumbins.

Chapitala e sedia da la regenza

Sco chapitala da l’Italia è Roma dapi il 1871 la sedia da bleras instituziuns ed organs statals. La chombra dals deputads, sco pli gronda chombra dal parlament talian, ha sia sedia en il Palazzo Montecitorio en vischinanza dal Pantheon, entant ch’il Senat sa scuntra en il Palazzo Madama.

Il president dal stadi ha sia sedia uffiziala en il Palaz dal Quirinal, antruras la sedia administrativa dal stadi pontifical e dal 1871 fin il 1946 la residenza dals retgs talians. Sez uffizial dal primminister è dapi il 1961 il Palazzo Chigi, avant aveva quel residià en il Palazzo del Viminale ch’era vegnì erigì il 1925. Ultra da quai han tut ils ministeris da la regenza lur sedia a Roma.

Cultura ed attracziuns

Survista

A l’intern dal Pantheon

Tenor la tradiziun è la citad da Roma vegnida fundada l’onn 753 sin ina da las set collinas. Chats archeologics laschan però supponer ch’igl haja gia existì qua 1000 a.C. ina colonisaziun umana. Segnadas fin oz d’edifizis antics èn surtut la collina Palatin e la vallada situada en il nord da quel. Quai è d’attribuir al fatg ch’il Palatin era dal temp dals imperaturs la collina residenziala da l’imperatur, entant che s’extendeva en la val tranter il Palatin ed il Capitol il Forum Romanum ch’era en la Roma antica il center da la vita citadina.

Sco center da la citad da Roma vala il territori entaifer il Mir aurelian ch’era vegnì erigì en il terz tschientaner enturn il territori da las set collinas Capitol, Quirinal, Viminal, Esquilin, Caelius, Aventin e Palatin. Il center istoric sa derasa per gronda part per lung da la riva sanestra dal Tiber. Qua sa chattan ils pli blers e pli gronds monuments architectonics da l’antica. Ils edifizis cristians percunter èn repartids sin omaduas varts dal Tiber. La citad dal Vatican cun il Dom da s. Peder ch’è visibel lunsch enturn sa chatta da la vart dretga dal Tiber. Il center istoric da Roma, il Dom da s. Peder e la citad dal Vatican tutgan dapi l’onn 1980 tar il Patrimoni cultural da l’UNESCO.

La citad exteriura e la periferia da Roma sa chattan correspundentamain ordaifer il Mir aurelian. La concentraziun d’edifizis antics è qua bundant pli bassa, er sch’ins frunta adina puspè sin tals. Ins chatta però numerusas baselgias ch’èn er vegnidas erigidas en questas parts da la citad, per exempel la basilica San Paolo fuori le mura.

Edifizis

Sco ina da las grondas citads culturalas da l’Europa enserra il territori da Roma in grond dumber da monuments che tanschan dals Etruscs fin il temp preschent. Perditgas dal temp dals retgs etruscs e da l’istorgia tempriva romana èn plitost stgarsas. Tant pli amplas èn persuenter las restanzas da l’epoca da l’Imperi roman.

Quellas tanschan da Pantheon (fundà l’onn 27 a.C., reconstruì tranter 118 e 128 s.C.) ch’è sa mantegnì quasi a moda cumpletta e che furma la suletta construcziun a cupla da l’antica anc existenta, fin al Colosseum (terminà 80 s.C.), il pli grond amfiteater da l’antica e lieu d’occurrenza da cumbats da gladiaturs e d’auters spectaculs. Dapi l’onn 1999 serva il Colosseum en pli sco monument cunter la paina da mort: Adina cur ch’in stadi abolescha la paina da mort, vegn il Colosseum illuminà durant 48 uras – quai che capita però be darar.

En la citad chatt’ins sper ils mirs da la citad antics artgs da triumf, baselgias e palazs sco er plazzas publicas; menziun speziala meritan il Forum Romanum ed ils Forums imperials, medemamain las termas da Caracalla (construidas vers 217 s.C.), che vegnan duvradas oz la stad sco scenari per represchentaziuns d’operas, las catacumbas – implants sutterrans extendids, en ils quals ils emprims cristians celebravan la s. Messa ed èn vegnids sepulids – ed il Castel Sant’Angelo ch’è vegnì erigì sco mausoleum per l’imperatur roman Hadrian ed extendì en il temp medieval ad ina fortezza.

Dal quart tschientaner datescha la baselgia San Paolo fuori le mura, la quala è vegnida reconstruida suenter in incendi l’onn 1823. La Basilica San Giovanni in Laterano datescha dal quart tschientaner ed è per gronda part vegnida reconstruida en il 17avel e 18avel tschientaner. La baselgia San Pietro in Vincoli dal 5avel tschientaner è vegnida restaurada en il 15avel tschientaner; qua sa chatta la famusa statua da Moses da Michelangelo Buonarroti.

Ulteriurs impurtants monuments furman la Piazza Navona cun trais funtaunas (tranter quellas la Fontana dei Quattro Fiumi, ina da las capodovras dal sculptur Gian Lorenzo Bernini), la Piazza del Campidoglio (la Plazza dal Capitol cun ina statua da bronz da l’imperatur Marcus Aurelius ch’è vegnida terminada en il segund tschientaner s.C.), la Fontana di Trevi (ina funtauna barocca dal 18avel tschientaner, en la quala turists bittan tradiziunalmain munaidas e giavischan insatge) e la Piazza di Spagna cun la famusa stgala spagnola dal 18avel tschientaner che maina tar la baselgia Santa Trinità dei Monti che deriva dal 15avel tschientaner.

Ulteriurs monuments da la Roma cristiana èn da chattar en l’entira citad. Il center dal cristianissem è la citad dal Vatican cun il Dom da s. Peder (cf. latiers las infurmaziuns detagliadas en l’artitgel davart il Vatican).

Impurtants edifizis da la Roma moderna sa chattan surtut en ils districts exteriurs da la citad, sco per exempel ils edifizis dals Gieus olimpics da stad 1960 da Pier Luigi Nervi, in dals pli impurtants architects talians dal 20avel tschientaner, ma er monuments d’onur e sgrattatschiels. Repartids sur l’entira citad èn ulteriurs monuments architectonics, plazzas, funtaunas ed obeliscs. En il vest da la citad han ins erigì ils onns 1972 fin 1982 cun il cumplex Corviale la pli lunga chasa d’abitar da l’Europa.

Parcs e plazzas

En il parc da la Villa Borghese

Tranter las numerusas villas noblas che circumdavan la Roma papala existan anc oz, cun lur immens parcs, la Villa Borghese, la Villa Ada e la Villa Doria Pamphili. ‹Villa› designescha a Roma per ordinari il parc, betg l’edifizi. Ulteriurs parcs èn:

• Colle Oppio (Esquilin), en vischinanza dal Colosseum, là sa chatta la Domus Aurea.
• Parco degli Acquedotti, zona verda cun restanzas da set aquaducts.
• Parco Nemorense, er numnà Parco Virgiliano, en vischinanza da la Via Nemorense.
• Parco Savello (er: Giardino degli Aranci), zona verda al Tiber, cun oranschers.
• Parco degli Scipioni en vischinanza da la Porta Latina.
• Roseto comunale, sper il Circus Maximus, sin las spundas da l’Aventin.
• Villa Albani, en la part da la citad Nomentano-Trieste.
• Villa Aldobrandini, a la Via Nazionale.
• Villa Balestra, en la part da la citad Parioli.
• Villa Bonelli, tranter la Via della Magliana e la Via Portuense.
• Villa Carpegna, survart la Via Gregorio VII en la part da la citad Aurelio.
• Villa Celimontana, al Caelius, en vischinanza dal Colosseum.
• Villa Chigi, en la part da la citad Trieste.
• Villa Corsini, cumpiglia il curtin zoologic da Roma, il Bioparco Roma.
• Villa Farnesina a Trastevere (Via della Lungara), nua che sa chatta l’Accademia dei Lincei.
• Villa Fiorelli, en vischinanza da la Via Montepulciano.
• Villa Giulia, en vischinanza dal Piazzale delle Belle Arti, cumpiglia il Museo d’Arte Etrusca.
• Villa Glori, er enconuschent sco Parco della Rimembranza, dasper la Villa Ada.
• Villa Gordiani, en vischinanza da la Via Prenestina.
• Villa Lazzaroni, en vischinanza da la Via Appia Nuova.
• Villa Leopardi, en vischinanza da la Via Nomentana.
• Villa Medici, sper la baselgia Trinità dei Monti, sedia da l’Accademia di Francia.
• Villa Mercede, en vischinanza da la Via Tiburtina, datiers da la part da la citad San Lorenzo.
• Villa Paganini, en vischinanza da la Via Nomentana.
• Villa Sciarra, a la Via Calandrelli.
• Villa Stuart, en la part da la citad Monte Mario.
• Villa Torlonia (concepì da Giuseppe Valadier), en vischinanza da la Via Nomentana.

Museums

Il pli vegl museum da Roma èn ils Museums capitolins dal 1471. Sper ils Museums vaticans – bundant pli gronds – cumpiglian quels ina da las pli impurtantas collecziuns d’art da la citad.

En la Villa Giulia, la chasa da champagna da papa Julius III, erigida en la mesadad dal 16avel tschientaner, sa chatta ina collecziun extraordinaria d’art etrusc e da la Roma antica.

La collecziun d’art da la famiglia Borghese pon ins contemplar en lur palaz che deriva da l’entschatta dal 17avel tschientaner. Quella porta il num Galleria Borghese e sa cumpona surtut da maletgs e plasticas.

La collecziun archeologica dal Museo Nazionale Romano, ch’è da muntada mundiala, è repartida sin tschintg differents lieus (Palazzo Massimo alle Terme, Aula Ottagona, Palazzo Altemps, las termas da Diocletian e la Crypta Balbi).

Medemamain d’impurtanza èn las galarias da maletgs en il Palazzo Doria-Pamphilj, il Palazzo Colonna ed il Palazzo Corsini, la collecziun da figuras da bronz en il Palazzo Venezia sco er la collecziun da maletgs en il Palazzo Barberini.

La moderna è represchentada tras il MAXXI. Quest edifizi futuristic da l’architecta Zaha Hadid è vegnì avert l’onn 2009 e vesa sasez sco lieu creativ e labor per architectura ed art contemporan.

Teater

Roma gioga ina rolla centrala entaifer la vita culturala taliana. En il Teatro dell’Opera di Roma, che tutga tar las pli grondas operas da l’Italia, han lieu preschentaziuns d’opera e da ballet; la stad han las represchentaziuns lieu en las Termas da Caracalla. Ultra da quai datti a Roma radund 150 teaters e sis grondas salas da concert che porschan in program varià. Durant ils mais da stad han lieu bleras occurrenzas al liber.

In dals pli vegls teaters da Roma è il Teatro Argentina, dal qual ils origins tanschan enavos en l’onn 1732. Il Teatro Eliseo è vegnì avert l’onn 1900. Il 2002 han ins inaugurà en il nord da la citad l’Auditorium Parco della Musica; quest areal da radund 50 000 meters quadrat cumpiglia tranter auter trais salas da concert – surtut per musica classica – ch’èn vegnidas erigidas tenor plans da l’architect Renzo Piano.

Musica

Musica d’art

En vista a la muntada extraordinaria da la citad da Roma da quel temp na fai betg surstar che la citad è stada dal temp da la renaschientscha e dal baroc in dals pli impurtants centers da la musica. Betg be en la chapella papala en il Vatican, mabain er en las numerusas baselgias a Roma sez han operà blers impurtants musicists. En il 15avel e l’emprima mesadad dal 16avel tschientaner eran las posiziuns centralas per ordinari en ils mauns da represchentants da la polifonia franco-flama, da Franzos e – surtut en la Chapella sixtina – er da Spagnols.

L’emprim impurtant cumponist indigen a Roma è stà Costanzo Festa (1490–1545), ma il pli famus dueva daventar il polifonist vocal Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525–1594), il qual è vegnì celebrà dal temp da la cuntrarefurma sco renovatur e ‹spendrader› da la musica da baselgia. Ad el è suandà in’entira retscha da cumponists da baselgia, tranter quels Gregorio Allegri (1582–1652), dal qual il Miserere ha gì fin en il 19avel tschientaner in renum mistic ed il qual Mozart è stà bun da nudar l’onn 1770 tenor l’udida. En il 17avel tschientaner ha Giacomo Carissimi (1605–1674) stgaffì l’oratori sco alternativa religiusa a l’opera. Insumma han intgins papas empruvà da cumbatter u da supprimer en il 17avel e 18avel tschientaner dal tuttafatg l’opera (da quai è tranter auter resultà che chastrats han surpiglià las rollas da dunnas); ma da l’autra vart èn adina puspè sa fatgs valair a Roma mecens e promoturs ch’han procurà che la vita musicala na daventia betg l’unfrenda da la rigurusadad religiusa.

En il 18avel e 19avel tschientaner è la citad da Roma stada per l’opera main impurtanta che Venezia, Napoli e Milaun. Tuttina han intginas da las pli famusas operas gì en teaters romans lur primaudiziun, tranter auter da Rossini ‹Il barbiere di Siviglia› (en il Teatro Argentina 1816), da Verdi ‹Il trovatore› (Teatro Apollo, 1853) ed ‹Un ballo in maschera› (Teatro Apollo, 1859) e da Puccini ‹Tosca› (Teatro Costanzi, 1900); il cuntegn da quest’ultima gioga per part er a Roma, tranter auter en il Castel Sant’Angelo.

En il 20avel tschientaner ha operà a Roma Ottorino Respighi (1879–1936), il qual ha mess a la citad eterna cun sias sinfonias in monument musical.

Musica populara

Emprims fastizs da la musica populara romana derivan dal 13avel tschientaner cun la chanzun ‹Sonetto› (er enconuschenta sco ‹Bella quanno te fece mamma tua›), la quala è pli tard daventada in sinonim per la tradiziun musicala romana.

L’onn 1890 marchescha alura il cumenzament da la chanzun romana moderna cun la publicaziun da la chanzun ‹Feste di maggio› cun text da Giggi Zanazzo e musica dad Antonio Cosattini. Al success da questa chanzun èn suandadas occurrenzas musicalas per chanzuns romanas ch’èn sa mantegnidas fin la Segunda Guerra mundiala.

Spezialitads culinaricas

Las purschidas culinaricas a Roma èn fitg variadas e tanschan da l’auta gastronomia fin a la tipica cuschina romana cun spezialitads da bov, portg, agnè, crustaccas e pesch e da numerusas preparaziuns da tomatas u artischoccas, savens accumpagnadas da mozzarella ed agl.

Da Roma derivan er duas enconuschentas tratgas da pasta, bucatini all’amatriciana (pasta chavortga cun panzetta en sosa da tomata) e spaghetti alla carbonara. Tenor la legenda duain questas tratgas esser vegnidas inventadas dal temp d’occupaziun a la fin da la Segunda Guerra mundiala per remplazzar als schuldads americans lur ensolver tipic cun charnpiertg ed ov – cumprovas per ils nums ed ils recepts èn però pir da chattar in pau pli tard. Tar la pizza romana sa tracti, cuntrari a la pizza napoletana, savens d’ina pizza bianca senza tomatas passadas; i dat però tant pizza bianca sco er pizza rossa en las pli differentas variaziuns.

Sport

En la citad existan dus clubs da ballape da renum naziunal ed internaziunal, numnadamain Lazio (fundà il 1900) ed AS Roma (fundà il 1927). Las partidas da chasa dad omadus clubs han lieu en il stadion olimpic, situà en il nord da la citad, che porscha plazza a radund 73 000 aspectaturs.

L’onn 1960 han gì lieu a Roma ils gieus olimpics da stad ed ils emprims paralimpics insumma. Ina dumengia da mars ha lieu mintg’onn il Maraton da Roma, intginas emnas avant mintgamai il mez maraton Roma–Ostia.

Economia ed infrastructura

Economia

Negozi da victualias en la citad veglia

Tenor in studi da l’onn 2014 ha la regiun da Roma realisà in product interiur brut da 163,2 milliardas dollars. En la glista da las pli fermas regiuns metropolitanas en tut il mund sa chatta la citad uschia sin plaz 76. Il product interiur brut per persuna ha muntà a 38 025 dollars (Milaun: 41 147 dollars).

Roma furma dapi la Segunda Guerra mundiala la plazza economica la pli dinamica en l’Italia. Si’economia sa basa sin il sectur da servetschs e profitescha en spezial da la preschientscha d’interpresas dal stadi sco er dal turissem. Daspera domineschan il commerzi a l’engrossa ed il commerzi en detagl ed en l’industria il sectur da textilias, la producziun da vivondas, products farmaceutics, maschinas, l’elavuraziun da metal e la producziun da palpiri.

Turissem

Il turissem gioga in’impurtanta rolla per l’economia da Roma. Cun stgars 7,1 milliuns visitaders da l’exteriur è Roma stà il 2016 sin plaz 16 da las citads las pli frequentadas en tut il mund e sin plaz sis en l’Europa. Ils turists da l’exteriur han manà il medem onn ad entradas da 4,5 milliardas dollars. La gronda part dals visitaders èn vegnids da l’Europa, da l’Asia e dals Stadis Unids.

Traffic

Traffic aviatic

En la regiun da Roma sa chattan trais plazzas aviaticas, las duas pli pitschnas Roma-Ciampino e Roma-Urbe, e la plazza aviatica intercontinentala Roma-Fiumicino. Quest’ultima, situada a la costa, furma la pli impurtanta plazza aviatica da l’Italia ed a medem temp la sedia principala da la pli gronda societad aviatica dal pajais Alitalia.

Viafier

Sco in dals centers da la rait da viafier taliana dispona Roma da las staziuns da viafier Roma Tiburtina, Roma Ostiense, Roma Tuscolana, Roma Trastevere, Roma San Pietro, Roma Aurelia sco er da la staziun principala Roma Termini. Termini è ina da las pli grondas staziuns da l’Europa cun radund 400 000 viagiaturs per di. Dapi l’avertura da la viafier ad auta sveltezza en direcziun da Napoli e l’amplificaziun da la staziun Roma Tiburtina na vegnan trens che dovran Roma be sco staziun da passagi betg pli manads a la staziun principala Termini.

Daspera sa chatta a Roma (staziun Roma San Pietro) il pitschen traject da la viafier statala dal Vatican. Quel è vegnì avert l’onn 1856 tras papa Pius IX e serva exclusivamain al traffic da martganzia.

Traffic sin via

La citad da Roma sa chatta en il center d’ina rait da vias en furma da staila che suonda, partind dal Capitol, il decurs da las vias da l’antica, las qualas colliavan Roma cun ses imperi. Oz vegn Roma circumdà d’ina autostrada circulara (il Grande Raccordo Anulare u GRA) che sa chatta en ina distanza da radund 10 kilometers dal center da la citad.

La citad ha da sbatter cun gronds problems da traffic, damai ch’il sistem da vias en furma da staila lubescha als abitants be il viadi tras il center istoric ubain sin l’autostrada circulara surchargiada. Er il sistem da metro, ch’è cumpareglià cun autras citads da medema grondezza vaira modest, na furma qua betg propi in agid; ultra da quai hai a Roma sin 10 000 abitants be 21 taxis, bler pli pauc ch’en autras metropolas europeicas.

En intginas zonas cun diminuziun dal traffic (Zona a Traffico Limitato, ZTL) en il center da la citad pon ins charrar tranter las 6 e las 18 uras be cun ina lubientscha speziala. Questas zonas han ins stgaffì ils onns 1970 e 1980 perquai che las vias eran cronicamain surchargiadas. En las parts da la citad Trastevere e San Lorenzo hai percunter bler traffic la notg, uschia che vala là la regla dal traffic limità durant la notg.

Traffic public

Il traffic local public a Roma vegn per gronda part gestiunà da l’interpresa da traffic citadina ATAC. Il sistem da traffic public cumpiglia bus, trolleybus, tram, metro e viafier urbana.

La rait da bus dumbra 350 lingias cun bundant 8000 staziuns. Il tram è vegnì avert a Roma l’onn 1877 e maina oz sin sis lingias sur ina distanza da bundant 51 km cun 192 staziuns. Trolleybus ha la citad enconuschì tranter il 1937 ed il 1972; l’onn 2005 han ins puspè reavert ina lingia.

La metro (Metropolitana di Roma) dispona da las trais lingias A, B e C cun total 74 staziun sin ina lunghezza da 60 km (situaziun dal 2016). Las duas lingias A e B sa cruschan a Termini. L’emprim traject (oz B) è vegnì avert il 1954 e cumplettà ils onns 1990 resp. il 2012 (B1); la lingia A è suandada l’onn 1980 ed è vegnida prolungada il 1999/2000; l’emprima part da la lingia C deriva dal 2014. Pervi da problems finanzials e chats archeologics ha l’ulteriura construcziun da la lingia C stuì vegnir sistida. Ulteriuras lingias da metro sa chattan en planisaziun.

Scienza e furmaziun

Sant’Ivo alla Sapienza da Francesco Borromini, la chaplutta oriunda da l’universitad La Sapienza

A Roma sa chattan trais universitads statalas: L’Università degli Studi di Roma La Sapienza è ina da las pli veglias (fundaziun: 1303) e cun radund 147 000 students ina da las pli grondas universitads da l’Europa. Las duas ulteriuras universitads èn Tor Vergata e Roma Tre. Daspera existan pliras universitads catolicas sco instituziuns da la Sontga Sedia u da singuls urdens religius.

Ultra da quai furma Roma la sedia da l’academia naziunala da las scienzas (Accademia Nazionale dei Lincei), da las academias papalas e da diversas academias e conservatoris naziunals da saut, musica e teater. Medemamain a Roma sa chatta l’institut central per la restauraziun d’ovras d’art.

Medias

A Roma vegnan edidas pliras gasettas dal di ed emnilas: ‹La Repubblica›, ‹Il Messaggero›, ‹Il Tempo›, ‹Il Foglio›, ‹Il manifesto›, ‹Liberazione›.

La Radiotelevisione Italiana (RAI) ha medemamain sia sedia principala a Roma. En pli è la citad, pervi dal clima ed ils monuments, in lieu tschertgà per l’industria da film (Cinecittà).

Organisaziuns internaziunalas

A Roma sa chatta la sedia da diversas interpresas ed organisaziuns internaziunalas. Latiers tutgan l’Organisaziun da las Naziuns Unidas per l’alimentaziun e l’agricultura (FAO) ed il Fond internaziunal per il svilup agricul (IFAD).

Litteratura

En general

• Brigitte Hintzen-Bohlen: Kunst und Architektur: Rom. Cun contribuziuns da Jürgen Sorges, Könemann, Tandem Verlag, 2005, ISBN 3-8331-1304-9.
• Michael Matheus: Rom. En: Europäische Erinnerungsorte, tom 2 (Das Haus Europa), ed. da Pim den Boer, Heinz Duchhardt, Georg Kreis, Wolfgang Schmale, Minca 2012, ISBN 978-3-486-70419-8, p. 263–279.
• Martin Mosebach: Rom, ewige Stadt, Sehnsucht im Klischee? CORSO, Hamburg 2010, ISBN 978-3-86260-005-2.
• Volker Reinhardt, Michael Sommer: Rom. Geschichte der Ewigen Stadt. Theiss, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-8062-2081-0.
• Volker Reinhardt: Geschichte Roms. Von der Antike bis zur Gegenwart. (C.H. Beck Wissen), C.H. Beck, Minca 2008, ISBN 978-3-406-57714-7.
• Steffen Bogen e Felix Thürlemann: Rom – Eine Stadt in Karten von der Antike bis heute. Primus Verlag, Darmstadt 2009, ISBN 978-3-89678-661-6.
• Filippo Coarelli: Rom. Ein archäologischer Führer. Verlag von Zabern, Magonza 2000, ISBN 3-8053-2685-8.
• Michael Matheus: Rom. Antikes Substrat und städtische Entwicklung. En: Die Urbanisierung Europas von der Antike bis in die Moderne, (Kieler Werkstücke, Reihe E: Beiträge zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, tom 7), ed. da Gerhard Fouquet e Gabriel Zeilinger, Francfurt a.M. 2009, p. 191–206.

Singulas epocas istoricas

• Alexandre Grandezza: Urbs. Roms Weg zur Weltmetropole. wbg Zabern, Darmstadt 2019.
• Frank Kolb: Rom. Geschichte der Stadt in der Antike. Beck, Minca 2002, ISBN 3-406-46988-4.
• Karl-Wilhelm Weeber: Ganz Rom in 7 Tagen – Ein Zeitreiseführer in die Antike. Primusverlag, Darmstadt 2008, ISBN 978-3-89678-365-3.
• Ferdinand Gregorovius: Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter vom V. bis XVI. Jahrhundert. Dtv, Minca 1988, ISBN 3-423-05960-5 (7 toms).
• Mirabilia Urbis Romae – Die Wunderwerke der Stadt Rom. Translatà e commentà da Gerlinde Huber-Rebenich e.a., Herder, Freiburg 2014, ISBN 978-3-451-30931-1.
• Chris Wickham: Medieval Rome. Stability and Crisis of a City, 900–1150. Oxford University Press, 2015.
• Hans Georg Wehrens: Rom. Die christlichen Sakralbauten vom 4. bis 9. Jahrhundert. Ein Vademecum. Herder Freiburg 2017, ISBN 978-3-451-38300-7.

Art e cultura

• Christoff Neumeister: Das antike Rom. Ein literarischer Stadtführer. Beck, Minca 1997, ISBN 3-406-42683-2.
• Claus-Günter Frank: Rom. Literarische Spaziergänge durch die Hauptstadt der Welt. Klöpfer & Meyer, Tübingen 2000, ISBN 3-931402-55-X.
• Volker Ebersbach: Rom und seine unbehausten Dichter. (Essais), Mitteldeutscher Verlag, Halle; Lipsia 1985 e 1987, ISBN 3-354-00260-3.
• Reinhard Raffalt: Leben mit Rom. Prestel, Minca 1986ss.
• Roberto Zapperi: Alle Wege führen nach Rom. Die ewige Stadt und ihre Besucher. C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-64451-1.
• Livio Jannattoni, Giuliano Malizia: La Cucina Romana e del Lazio. Roma, Newton Compton, 1998, ISBN 978-88-541-5865-8.

Colliaziuns

 Commons: Roma – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina d’internet da la citad da Roma
• Rome Reborn – tura da video tras la citad l’onn 320 s.C.