Cristianissem

Il cristianissem è ina religiun mundiala ch’è sa sviluppada or dal giudaissem. Ils aderents dal cristianissem vegnan numnads ‹cristians›. L’entira communitad cristiana vegn er numnada ‹cristianadad›. Er il term rumantsch ‹carstgaun› deriva da ‹cristian› (lat. cristianus).

Ascensiun da Cristus. Maletg da Benvenuto Tisi da Garofalo, 1510

Da muntada centrala per il cristianissem è Jesus da Nazaret, in predicatur ambulant gidieu che sa lascha tschiffar dapi ca. ils onns 28–30 a.C. El dueva la finala vegnir sentenzià a la mort e crucifitgà a Jerusalem. Ses giuvnals han vis en el suenter sia crucificaziun e levada il figl da Dieu ed il messias che vegn spetgà en il giudaissem. En lur confess al numnani Jesus Cristus. La cretta en el furma la basa da las diversas scrittiras dal Nov Testament. Per lunschor la gronda part dals cristians craja en in dieu (monoteissem) che sa manifestescha en la trinitad da bab, figl e sontg spiert. Daspera datti entaifer il cristianissem pitschnas gruppaziuns antitrinitaras.

Las numerusas confessiuns resp. baselgias entaifer il cristianissem sa laschan gruppar en quatter direcziuns principalas: la baselgia catolic-romana, las baselgias ortodoxas, las baselgias protestantas e las baselgias anglicanas. Cun radund 2,25 milliardas cartents furma il cristianissem avant l’islam (cun 1,57 milliardas) ed il hinduissem (radund 900 milliuns) la religiun la pli derasada en tut il mund.

Survista

Denominaziun

ΙΧΘΥΣ – inscripziun dals emprims cristians ad Efesus

Derasaziun dal cristianissem (blau stgir: vers il 325, blau cler: vers il 600)

Il term ‹cristianissem› (dal grec xριστιανισμός, christianismós) vegn menziunà l’emprima giada en il segund tschientaner en ina brev da l’uvestg sirian Ignatius dad Antiochia. Il term è furmà analog als terms pli vegls iουδαισμός (Ioudaismós, giudaissem) e Ἑλληνισμός (hellēnismós, grecissem). Tenor ils Fatgs dals apostels (11,26) han ils abitants da la citad siriana Antiochia a l’Orontes, ch’appartegneva da quel temp a l’Imperi roman, numnà sco emprims ils giuvnals da Jesus Cristus xριστιανόι (christianói, cristians). En questa citad eran ils cristians fugids suenter las emprimas persecuziuns ch’avevan gi lieu en la Palestina. Apparentamain resguardav’ins la confessiun da Cristus sco element caracteristic da la cretta dals giuvnals da Jesus. Ils cristians han bainprest er duvrà els sezs questa denominaziun (cf. Fatgs dals apostels 26,26 ed Emprima brev da Petrus 4,16). Las linguas neolatinas han surpiglià il term nà dal latin. Il term tudestg ‹Kristentûm› è cumprovà l’emprima giada tar Walther von der Vogelweide (vers il 1200).

Origin

Las ragischs dal cristianissem giaschan en il giudaissem dal prim tschientaner a.C, dal temp che Israel vegniva dominà dals Romans. Ils origins da la religiun van enavos sin ils aderents dal predicatur ambulant Jesus da Nazaret. Cun il giudaissem è il cristianissem surtut collià tras l’emprima part da sia Bibla, il Vegl Testament, che correspunda a las sontgas scrittiras gidieuas dal Tanach. Senza il Vegl Testament mancass a la cretta cristiana in’impurtanta part da si’istorgia ed ina gronda part da ses cuntegns restassan nunchapibels; la lectura dal Vegl Testament da vart dals cristians è però orientada fermamain a la persuna da Jesus Cristus (interpretaziun cristologica). Il cristianissem è sa derasà entaifer curt temp en il territori da la Mar Mediterrana. Durant quest svilup ha surtut il hellenissem influenzà a moda decisiva il pensar cristian.

Identitad cristiana

En il center da la religiun cristiana stat – tenor il maletg da sasez dals cristians – la charezza senza resalva da Dieu envers ils umans e l’entira creaziun. La relaziun tranter l’uman, il mund e Dieu vegn explitgada a basa da questa charezza, en rom da la quala Dieu è sa manifestà als umans en furma da l’uman Jesus da Nazaret. L’empermischun dal salid vala per ils umans da tut las naziuns, independentamain da lur razza, appartegnientscha ad ina classa, schlattaina u posiziun sociala (cf. Brev da Paulus als Galats 3,28). Il cristianissem sa chapescha pia sco religiun universala ed a medem temp sco il lieu, en il qual Dieu è sa manifestà als umans en l’istorgia e sa lascha pertschaiver. A questa chapientscha resp. a l’appel da missiunar exprimì da Jesus (Matteus, 28,19–20) correspunda il caracter missiunar dal cristianissem.

Ductrina

Pregia sin il munt. Maletg da Carl Heinrich Bloch, 1877

Tenor la cretta cristiana è Jesus a medem temp vair Dieu e vair uman. La ductrina cristiana che sa basa sin la perditga biblica ha il sequent cuntegn central: En l’incarnaziun da ses figl Jesus Cristus è Dieu sa drizzà a l’umanitad che viveva en putgà; la mort da Jesus Cristus vi da la crusch ha spendrà ils umans cun als liberar da la culpa e dal putgà.

Per ils emprims cristians era la tschertezza da la cretta da chattar en ils eveniments ch’èn succedids il terz di suenter la crucificaziun da Jesus. Da Pasca – uschia la persvasiun dals cristians – ha Dieu realisà vi da Jesus sco emprim da tut ils umans la levada ed ha confermà uschia il messadi da Jesus areguard la vegnida dal reginavel da dieu (Brev da Paulus a la raspada da Filippi 2,5–11). Ils aderents da Jesus han fatg l’experientscha che Jesus als è cumparì ed ha empermess sia preschientscha restanta (1 Cor 15,3–8). Sin quest’experientscha da Pasca resp. da la resurrecziun sa basa la communitad cristiana (baselgia), la quala è vegnida munida da Tschuncaisma cun l’abilitad d’ademplir l’incumbensa da missiunar.

Questa cretta sco er la regurdientscha vi da l’operar da Jesus da Nazaret sco annunziader da l’evangeli da Dieu è vegnida exprimida en furma dad imnis cun caracter da cult divin sco er en furmlas da confess ed en pregias. En quests confess vegnan attribuidas a Jesus titulaziuns da maiestad che derivan per part dal Vegl Testament: ‹signur›, ‹unschì› (grec Christos, ebraic Messias), ‹figl da Dieu› ed auters. Pass per pass èn vegnids scrits ils texts dal Nov Testament. En il decurs dals emprims tschientaners èn quels vegnids fixads e conservads – ensemen cun la Bibla dals Gidieus – en in canon biblic. Quel furma la basa unitara da la ductrina cristiana. Areguard la renconuschientscha da l’ulteriur svilup da la ductrina datti però differenzas confessiunalas.

Derasaziun

Concernent il dumber dals cartents furma il cristianissem la pli impurtanta religiun mundiala. A quella appartegna ca. in terz da tut ils umans.

Il cristianissem en tut il mund en cifras (2000)

Regiun	Populaziun		Cristians
	en miu.	creschientscha	en procents	en miu.	creschientscha
Europa	730	0,05 %	71,0 %	519,1	−0,4 %
Germania	82	0,1 %	69,4 %	57,1	−1,0 %
Svizra	7	0,67 %	86,6 %	6,4	0,4 %
Austria	8	0,52 %	89,7 %	7,3	0,2 %
Asia	3.691	1,41 %	8,5 %	316,5	3,7 %
Africa	784	2,41 %	48,3 %	379,4	2,8 %
Angloamerica	309,6	0,85 %	81,5 %	259,0	0,7 %
America Latina	519	1,59 %	91,6 %	476,6	1,5 %
Pacific	31	1,59 %	73,3 %	22,9	0,74 %
En tut il mund	6.065	1,59 %	32,5 %	1.973,0	1,4 %

Sin la gronda part dals continents s’augmenta il dumber dals cristians actualmain fitg ferm. Questa creschientscha è però sa spustada dal ‹vegl› continent Europa vers ils ‹novs› continents. La pli auta quota da creschientscha enconuschan l’Asia e l’Africa. Quest avanzament sa reparta a moda eguala sin la baselgia catolica, las communitads evangelicas e las baselgias dal moviment da Tschuncaisma. La cumpart dals luterans sa reducescha pia plaunet. L’Europa è actualmain segnada d’ina diminuziun da las naschientschas, d’in dumber creschent da sortidas da la baselgia sco er d’ina unda da migraziun; tut quests facturs han per consequenza ch’il dumber total dals cristians sa diminuescha en l’Europa.

Coesiun, organisaziun e direcziuns

L’entira cristianadad vegn resguardada sco ekklesia, vul dir sco corp da Cristus cun Cristus sco chau. Mintga singul cristian furma in member da quest corp mistic.

Entaifer il cristianissem èn però sa furmadas gia baud pliras gruppaziuns resp. direcziuns, magari per motivs politics u pervi da cundiziuns geograficas, ma savens er pervi da divergenzas areguard la ductrina. Approximativamain sa laschan questas direcziuns gruppar en confessiuns e denominaziuns. Ad ina confessiun u denominaziun appartegnan ina u pliras baselgias u communitads. Il singul cristian è commember d’ina baselgia u communitad determinada. Sper las confessiuns datti er direcziuns teologicas che pon cumpigliar tut las parts dal cristianissem sco ‹liberal›, ‹evangelical› u ‹carismatic›.

Bleras baselgias sa chattan en in stgomi pli u main liber cun autras baselgias; questa furma da collavuraziun sa basa sin parts da la ductrina che vegnan renconuschidas d’omaduas varts, senza però necessitar l’ina u l’autra part da desister da ductrinas specificas u d’atgnas tradiziuns e rituals. Exempels per talas cuminanzas furman il Cussegl ecumenic da las baselgias, l’Allianza evangelica ed il Concordat da Leuenberg. Sin in nivel surordinà datti er cuminanzas da baselgias che cumpiglian la renconuschientscha vicendaivla cumpletta dals sacraments, da la commembranza e dals uffizis. Exempels per talas cuminanzas furman la communitad anglicana, las baselgias ortodoxas e las baselgias evangelicas unidas.

Svilup istoric

Las singulas diromaziuns dal cristianissem

En il mund antic existivan tschintg patriarcats cristians, als quals eran mintgamai subordinads ils metropolits, archuvestgs ed uvestgs locals: Roma, Constantinopel, Alexandria, Antiochia e Jerusalem. Cura ch’igl aveva num da decider davart dumondas da ductrina centralas, vegniva convocà in concil, vul dir ina reuniun dals uvestgs. La pli auta stima giudevan ils concils ecumenics che cumpigliavan uvestgs da tut ils patriarcats. A plirs concils che consideravan sasezs sco ‹ecumenics› è quest status però vegnì annullà pli tard, damai che betg tut las baselgias èn idas d’accord cun ils conclus. En tut hai dà tranter ils onns 321 e 787 set concils ecumenics che vegnan renconuschids fin oz da las baselgias catolicas, ortodoxas, anglicanas e da la gronda part da las baselgias evangelicas; intginas baselgias protestantas refusan però il Segund Concil da Nicea pervi da sias decleraziuns areguard l’aduraziun d’imagens.

En il quart tschientaner ha surtut l’arianissem (tenor il teolog Arius) dividì las opiniuns: Cuntrari a la ductrina trinitara uffiziala, ch’è vegnida stabilida en rom dals concils da Nicea e Constantinopel, eran quests ‹eretichers› da l’avis ch’il figl ed il Sontg Spiert na possian betg vegnir mess teologicamain a pèr al bab, damai che quai cuntradia a l’idea dal monoteissem.

Tar in emprim schisma per propi èsi alura vegnì l’onn 431 suenter il Concil dad Efesus (separaziun da la baselgia apostolica da l’ost, er numnads ‹nestorians›). Il proxim concil ecumenic da Chalcedon ha definì che la natira da Cristus saja a medem temp umana e divina. Quai han tranter auter refusà la baselgia coptica (Egipta) e la baselgia sirian-ortodoxa ch’accentueschan l’unitad da la natira umana e divina da Cristus. La baselgia imperiala ha percunter recepì la ductrina da las duas natiras (en ina furma moderada), uschia che quella fa part da la dogmatica da la gronda part da las confessiuns ch’existan oz.

En il decurs dals proxims tschientaners è l’alienaziun entaifer la baselgia imperiala avanzada talmain ch’igl è vegnì a la ruptura tranter la tradiziun da l’ost e quella dal vest. La tradiziun dal vest è sa sviluppada en l’antica tardiva ed en il temp medieval tempriv en l’Imperi roman occidental; la tradiziun orientala è sa furmada a Constantinopel, en l’Asia Minura, en la Siria ed en l’Egipta (Imperi bizantin). Las differenzas dogmaticas sco talas èn bain restadas pitschnas, ma la baselgia latina aveva sviluppà en il fratemp ductrinas che n’eran betg vegnidas confirmadas tras concils ecumenics (p.ex. areguard il putgà original, il purgiatieri, l’agiunta Filioque davart l’operar dal Sontg Spiert sco er il primat papal). Ulteriuras differenzas existivan dapi daditg en connex cun il conturn politic, la lingua e dumondas dal ritus e da la liturgia (gigina da la sonda, paun senza levon). La situaziun è s’accentuada talmain en il decurs dal 11avel tschientaner ch’il papa ed il patriarc han excommunitgà il 1054 in l’auter. Questa data vala per ordinari sco cumenzament dal schisma oriental.

La baselgia dal vest è ultra da quai vegnida dividida a moda profunda tras la refurmaziun dal 16avel tschientaner. La mira dals refurmaturs eri surtut da reveder la chapientscha da la baselgia, dals sacraments e da la ductrina da la giustificaziun. Il moviment refurmatoric ha manà parallelamain a la furmaziun da pliras baselgias, da las qualas duevan puspè sa schliar ulteriuras gruppaziuns (ch’èn lura per part s’unidas en il decurs dals proxims tschientaners a cuminanzas da baselgias).

Suenter emprimas tentativas en il 19avel tschientaner (p.ex. Conferenzas d’uniun da Bonn) han gì lieu en il decurs dal 20avel tschientaner in’avischinaziun tranter las confessiuns e furmas da dialog e da collavuraziun che sa laschan subsummar sut il term ‹moviment ecumenic›. En quest spiert sa considereschan ozendi baselgias ch’acceptan ils elements centrals da la ductrina cristiana sco ‹baselgias-sora› e s’engaschan en forums ecumenics, sco per exempel il Cussegl ecumenic mundial.

La tradiziun orientala

Baselgia ortodoxa en l’Armenia

Ils patriarcats da Constantinopel, Alexandria, Antiochia e Jerusalem ed intginas baselgias naziunalas ch’èn vegnidas tiers pli tard suondan la medema teologia e spiritualitad, la quala è strusch sa midada en il decurs dal temp, e considereschan sasezs sco part da la baselgia oriunda, fundada da Cristus. Tuttas baselgias orientalas celebreschan la liturgia en lur lingua naziunala respectiva. La pli gronda baselgia ortodoxa è oz quella da la Russia. Al patriarc da Constantinopel cumpeta facticamain dapi la fin da l’Imperi roman occidental il primat tranter ils patriarcs ortodox. Oz han ils patriarcats savens er baselgias a l’exteriur ch’als èn suttamessas. I dat differenzas significantas tranter las baselgias ortodoxas e quellas dal vest; da quellas fan part la posiziun dal Sontg Spiert en vista a la sanctificaziun dals cartents ed areguard la materia da consecraziun, la spiritualitad, las iconas e la ductrina davart la baselgia. Las baselgias ortodoxas han lur center istoric en l’Europa dal Sidost e da l’Ost, en il Proxim Orient, en l’India ed en l’Africa dal Nord ed èn da chattar oz en tut il mund (en furma da baselgias d’emigrants).

Cristians ortodoxs attribueschan a l’uvestg da Roma ina posiziun d’onur entaifer la pentarchia, però be uschè lunsch che quella na cumpiglia betg er in primat giuridic. Per pudair ademplir quai sto il papa renconuscher la ductrina ortodoxa e resguardar sasez sco primus inter pares.

En la baselgia ortodoxa vegnan ils trais sacraments d’integraziun (batten, uncziun cun mirra ed Emprima Communiun) spendids en rom d’ina singula festa. Il celibat è prescrit be per ils uvestgs, per conventuals e per dunschellas ordinadas, e quai tant en las baselgias ortodoxas sco er en las baselgias da l’ost ch’èn unidas cun Roma. La ductrina sa basa sin l’idea che la tradiziun possia progredir sut l’egida dal Sontg Spiert. I vegn però differenzià tranter ina traditio constitutiva ch’è nunmidabla ed ina traditio divino-apostolica, da la quala fan part las adiafora (vul dir las chaussas ch’èn eticamain ni bunas ni nauschas). La baselgia ortodoxa restrenscha la traditio constitutiva a las determinaziuns ch’èn vegnidas stabilidas en rom dals concils ecumenics renconuschids.

La tradiziun occidentala

A partir da l’antica tardiva è sa sviluppada la ductrina che l’uvestg da Roma saja munì cun in’autoritad che derivia directamain da l’apostel Petrus. Tras quai saja el da resguardar sco substitut da Cristus e possedia la pussanza suprema en la baselgia cristiana tant areguard la giurisdicziun, la ductrina sco er la pastoraziun. En rom da l’Emprim Concil vatican (1870) èn l’infallibilitad papala en connex cun artitgels da cretta e ses primat en dumondas da giurisdicziun vegnids auzads ad in dogma liant.

Vers il 1500 èn sa sviluppads en divers lieus da l’Europa occidentala (Martin Luther ed Ulrich Zwingli en il territori da lingua tudestga, Johannes Calvin en il territori da lingua franzosa e Thomas Cranmer en il territori da lingua englaisa) moviments refurmatorics che sa drizzavan cunter abus entaifer la baselgia catolica. Suenter la refurmaziun è la baselgia dal vest pia stada sutdividida supplementarmain en ina tradiziun romana (ch’è stada fidaivla a Roma en il decurs da la refurmaziun) ed ina tradiziun refurmatorica (ch’è sa schliada da Roma).

Suenter l’Emprim Concil vatican èn ultra da quai ils inimis da l’infallibilitad papala sa spartids da Roma resp. èn vegnids excommunitgads; quels furman dapi lura atgnas baselgias vegl catolicas (ch’èn s’unidas en l’Uniun dad Utrecht da las baselgias vegl catolicas). Lur classificaziun è difficila: d’ina vart enconuschan questas baselgias ina tradiziun istorica ch’è sa sviluppada tranter il 16avel ed il 19avel tschientaner parallelamain a quella da la baselgia catolic-romana; da l’autra vart resguardan els sasezs sco direcziun refurmatorica ch’als ha avischinà als anglicans ed al curs ecumenic entaifer il protestantissem.

La tradiziun catolic-romana

Festa d’Assumziun da Maria a Villafranca de la Sierra, Spagna

A la baselgia catolic-romana appartegnan en tut il mund radund 1,1 milliardas cartents. Tenor l’atgna chapientscha è l’‹unica, sontga, catolica ed apostolica baselgia› (tenor la confessiun da cretta niceica-constantinopolitana) il ‹pievel da Dieu› che furma sut l’egida dal papa (sco successur da l’apostel Paulus e substitut da Cristus sin terra) «il scherm indestruibel da l’unitad, da la speranza e dal salid». Il Segund Concil vatican (1962–1965) ha cumplettà il dogma da l’infallibilitad papala tras la suandanta decleraziun: «La totalitad dals cartents ch’han retschet lur unschida dal Sontg (tenor 1 Gion 2,20.27) na sa betg errar en dumondas da cretta.»

Ils trais sacraments d’integraziun en la baselgia catolica furman il batten, l’Emprima Communiun e la craisma. Tenor l’idea da la successiun apostolica è la cuntinuitad dapi la baselgia primara garantida tras quai ch’ina chadaina da consecraziuns tanscha dals apostels sur blers uvestgs da temps passads fin als uvestgs odierns. Perquai dastgan be uvestgs che stattan en la successiun apostolica spender il sacrament da consecraziun.

Servetschs divins catolic-romans èn accessibels a tuts; la communiun è però reservada a catolics sco er ad aderents da baselgias ortodoxas ed orientalas, sche quels han la dretga disposiziun. A commembers d’autras baselgias dastga vegnir dada la communiun en cas da privel da mort, sut la cundiziun ch’els renconuschian areguard quest sacrament la cretta catolica. Uschiglio è l’uschenumnada intercommuniun – pia retschaiver la communiun en ina baselgia a la quala ins n’appartegna betg – scumandada.

La tradiziun evangelica

Las baselgias evangelicas defineschan sasezzas sulettamain or da las scrittiras biblicas (sola scriptura), entant che la baselgia catolic-romana sa basa tant sin la scrittira sco er sin la tradiziun. Malgrà quai renconuschan las baselgias evangelicas las tradiziuns ecclesiasticas dals emprims tschientaners, lur sinoda ed ils confess che resultan da quella (confessiun da cretta apostolica resp. niceica). Quests elements da cretta vegnan però be approvads perquai ch’els coincidan cun la chapientscha evangelica da la scrittira e betg pervi dals uffizis dals auturs correspundents.

La cuntraversa publica da Luther cun la tradiziun catolic-romana ha cumenzà – suenter in svilup teologic da plirs onns – cun las 95 tesas dal 1517. Sia ductrina è cuntegnida en dus catechissems formulads dad el sez (catechissem grond e catechissem pitschen) sco er en ulteriuras scrittiras. Luther sez approvava anc il batten d’uffants, il sacrament da penetienza e la veneraziun da Maria. A basa da sia furmaziun teologica sco pader augustin ha el però scrit ina nova ductrina da giustificaziun che sa fundescha sin Augustinus da Hippo. Tenor quella fa ‹sulettamain la cretta› (sola fide) meritaivel l’uman davant Dieu (coram Deo) ed al preserva da la puniziun.

Martin Luther defenda sias tesas. Entagl en lain da l’onn 1557

Sa basond sin questa giustificaziun sco er sin il princip sola scriptura renconuscha la gronda part dals cristians evangelics be dus sacraments: il batten e la Sontga Tschaina. Per omaduas acziuns èn constitutivs in pled u in element che sa laschan deducir – tenor la revelaziun biblica – directamain d’in cumond da Jesus. En la tradiziun evangelica datti differentas chapientschas da la Sontga Tschaina; tenor la chapientscha da las baselgias commembras dal Concordat da Leuenberg n’èn questas differenzas però betg uschè grondas ch’ellas giustifitgassan ina separaziun da las baselgias. La tradiziun refurmatorica vesa en la communiun ina celebraziun commemorativa da caracter puramain simbolic; entaifer la tradiziun luterana vegn però accentuada l’idea da la preschientscha reala da Jesus «en, cun e tranter» ils elements paun e vin (consubtanziaziun). Ma er ils luterans na van betg uschè lunsch sco la baselgia catolica, tenor la quala paun e vin sa transfurmeschan en charn e sang da Cristus (transsubstanziaziun). Ultra da quai èsi er pussaivel entaifer la tradiziun evangelica da prender penetienza e da retschaiver l’absoluziun; cuntrari a la baselgia catolica na vegn quai però betg resguardà sco absolutamain necessari e na vala er betg sco sacrament. En tschertas baselgias evangelicas è il batten d’uffants minorens vegnì remplazzà tras il batten da cartents, damai ch’ins è da l’avis en questas baselgias ch’ina cretta persunala da la persuna che vegn battegiada saja necessaria tenor il Nov Testament per pudair retschaiver il batten (sola fide). Instituziunalmain èn las diversas confessiuns evangelicas autonomas. Ed ellas na disponan ni d’ina ductrina cuminaivla che tanschess sur la Sontga Scrittira ora ni d’in parsura communabel auter che Cristus.

Las quatter ponderaziuns communalas che collian las baselgias evangelicas sa laschan resumar en furma dals ‹quatter soli›:

• sola fide: sulettamain la cretta giustifitgescha davant Dieu.

• sola gratia: sulettamain la grazia da Dieu porta spendrament.

• sola scriptura: sulettamain la Bibla furma la regla e la directiva da la cretta (regula fidei).

• solus Christus: sulettamain la persuna, l’operar e la ductrina da Jesus èn ils fundaments da la cretta.

In cas spezial furma la baselgia anglicana che sa tegna vinavant a la successiun apostolica, a blers rituals catolics entaifer la liturgia sco er a la preschientscha reala da Cristus en ils duns eucaristics.

Areguard la relaziun envers la tradiziun e la Bibla datti tut ils pass intermediars pussaivels che tanschan da la baselgia anglicana fin a las baselgias refurmadas e calvinisticas che refusan mintga tradiziun ecclesiastica ordaifer la Bibla.

Davart la ductrina e la pratica vegn decidì en la gronda part da las confessiuns en furma da sinodas u da conferenzas a nivel internaziunal, en autras confessiuns però a nivel da las baselgias localas.

Ozendi èn las differenzas tranter las alas liberalas e conservativas entaifer ina confessiun savens pli grondas che las differenzas tranter singuls liberals resp. singuls conservativs da differentas confessiuns.

Entant che las confessiuns evangelicas accentuavan pli baud vaira ferm lur differenzas, datti oz emprovas d’avischinaziun: Bleras confessiuns evangelicas en l’Europa èn s’unidas en il Concordat da Leuenberg e confessiuns evangelicas collavuran en l’Allianza evangelica. Er bleras baselgias independentas collavuran en l’Uniun da las baselgias evangelic-independentas. En singuls cas han schizunt gì lieu reuniuns (United Church of Canada or dals luterans, metodists e presbiterians; Uniting Church of Australia or da presbiterians, congregaziunalists e metodists; United Church of Christ or da set differentas confessiuns). En furma dal Cussegl ecumenic mundial exista er in gremi da collavuraziun ecumenica che na sa restrenscha betg al dialog tranter las baselgias evangelicas, mabain cumpiglia er las baselgias vegl catolicas, ortodoxas e vegl orientalas.

Autras confessiuns

Cuminanzas apostolicas

Origins da l’armada dal salit en il 19avel tschientaner

Cuminanzas apostolicas vegnan numnadas communitads cristianas ch’han lur origin en ils moviments da resvegl dals onns 1820, en consequenza dals quals èn sa furmadas communitads apostolic-catolicas. La finamira da quests moviments da resvegl è stada da reoccupar l’uffizi dals apostels. Surtut durant ils emprims onns è la ductrina e la pratica da las cuminanzas apostolicas vegnida influenzada tant dal catolicissem sco er dal protestantissem. En il decurs dal temp èn sa sviluppadas – sper la ductrina da l’uffizi dals apostels – ulteriuras ideas exclusivas, per exempel areguard l’eschatologia ed il stadi dals umans defuncts. In’atgnadad teologica da tut questas cuminanzas furma en pli il sacrament da la sontga sigillada che saja necessari per cuntanscher il salit cumplain (cumbain che las singulas cuminanzas sa differenzieschan qua en lur parairi).

Tar ils represchentants ils pli impurtants da quest moviment tutgan oz la Baselgia novapostolica e l’Associaziun da las communitads apostolicas. Intginas da las communitads sa participeschan al moviment ecumenic ed èn vegnidas integradas, malgrà resalvas teologicas, en las cuminanzas da lavur da las baselgias cristianas.

Cuminanzas novreligiusas

Diversas autras confessiuns considereschan sasezzas sco appartegnentas ni a la tradiziun ortodoxa, ni a quella catolica ni a quella evangelica. Gruppas che sa defineschan en quest senn èn per exempel ils quechers, la baselgia da Jesus Cristus dals sontgs dals ultims dis, la cuminanza dals mormons, la cuminanza dals cristians, la baselgia da l’unificaziun, l’associaziun dals perscrutaders da la Bibla, las communitads biblicas libras ed ils testimonis da Jehova. Il term ‹unitars› cumpiglia oz gruppaziuns che represchentan ina tenuta antitrinitara (ils unitars en il senn tradiziunal) sco er aderents d’ina religiun umanistic-panteistica, en la quala Cristus na gioga betg pli ina rolla centrala.

Questas cuminanzas novreligiusas èn savens segnadas d’ina exegesa che sa differenziescha da las surmenziunadas. Ellas fan per exempel valair en connex cun la trinitad ideas che n’èn betg cumpatiblas cun ils concils ecumenics, acceptan sper la Bibla scrittiras da muntada equivalenta u enconuschan tschertas ductrinas spezialas ch’ins na chatta betg en questa furma en las autras confessiuns u en la Bibla u che stattan schizunt avertamain en cuntradicziun cun quellas. Pervi da talas divergenzas èsi dispitaivel, schebain questas gruppaziuns – che vegnan savens er numnadas ‹gruppas u cuminanzas religiusas (resp. cristianas) spezialas› ubain ‹sectas› – duain insumma vegnir attribuidas a las confessiuns cristianas.

Ductrina

En il center da la ductrina cristiana stattan l’incarnaziun da Dieu, la mort vi da la crusch e la resurrecziun da Jesus Cristus. Ils cristians crain che quests eveniments furmian la basa da l’operar divin ch’haja la finamira da reconciliar l’umanitad cun Dieu. La mort da Jesus vi da la crusch vegn resguardada sco ovra da spendrament. Che Dieu è daventà uman ed è s’unfrì da libra veglia vegn interpretà sco expressiun da l’immensa charezza da Dieu envers l’umanitad persa. Correspundentamain stat en il center da l’agir cristian la charezza (grec αγάπη; latin caritas) envers Dieu ed envers ils conumans (amur per il proxim).

Crucifix da l’onn 1310

Tratgs cuminaivels da las diversas confessiuns furman las suandantas sentenzias da cretta:

• I dat be in Dieu e Dieu è trinitar – in singul esser perpeten en trais persunas: bab (creatur), figl (mediatur, salvader) e Sontg Spiert (forza, sustegn, accumpliment).

• Jesus Cristus è il figl da Dieu ed il Messias empermess.

• Jesus Cristus è a medem temp vair Dieu e vair uman (ductrina da las duas natiras).

• Jesus Cristus ha annunzià la vegnida dal reginavel da Dieu, il qual ha cumenzà cun si’apparientscha.

• La directiva per ina conduita da vita cristiana è l’unitad da l’amur per Dieu e per il proxim ch’includa er da charezzar ils inimis.

• Tras il fatg che Jesus è s’unfrì vi da la crusch è perdunà a tut ils umans il putgà original ch’els portan cun sai dapi la naschientscha. Cristus conciliescha ils umans cun Dieu, sch’els èn pronts d’al acceptar.

• Il batten succeda cun aua e tenor la furma da battegiar trinitara (Matteus 28,19). Tras la cretta vegnan las persunas battegiadas leventadas da la mort en ina vita perpetna.

• Cun crair en Cristus retschaivan ils umans er il Sontg Spiert, il qual porta speranza e maina els (resp. las baselgias) vers la vardad divina e tenor las intenziuns da Dieu.

• Il Jesus resuscità sesa da vart dretga da Dieu. El vegn a returnar per manar ils cartents en la contemplaziun eterna da Dieu. Fin a quest return ha la baselgia l’incumbensa d’annunziar a tut ils umans e pievels l’evangeli (dal term grec εὐαγγέλιον eu-angelion che signifitga ‹buna nova›).

• La Bibla è inspirada sco pled da Dieu da Dieu sez. En ella èn cuntegnids ils messadis areguard Jesus e Dieus sco er las directivas per in cumportament dals cartents confurm a la voluntad divina.

• Maria, la mamma da Jesus, ha parturì il figl da Dieu, il qual è vegnì schendrà tras l’operar dal Sontg Spiert.

Origin ed influenzas

Ils emprims cristians eran gidieus ch’èn s’unids en lur cretta en Jesus. En el han els renconuschì il Messias (ebreic maschiach, grec Christos, latinisà Christus) che vegn annunzià en la profezia biblica e sin il qual ils gidieus spetgan fin oz. L’emprim cristianissem ha surpiglià da la tradiziun gidieua l’entira sontga scrittira (il Tanach) sco er la cretta en in messias. Dals gidieus provegna er la furma da l’aduraziun da Dieu, la furma d’uraziun dals psalms e bler auter. In ulteriur tratg cuminaivel cun il giudaissem exista en l’aduraziun dal medem dieu creatur. Ils cristians resguardan Dieu però sco trinitad che furma in’entitad (homo-ousisos). La cretta en Jesus Cristus ha manà a tensiuns e la finala a la spartiziun tranter ils gidieus ch’han acceptà quest nov confess e tals ch’al han renvià. Quests ultims han tranter auter refusà d’adurar in uman, pertge ch’els n’han betg resguardà Jesus Cristus sco messias empermess ed anc bler main sco figl da Dieu.

Il cristianissem tempriv è però er segnà d’influenzas betg gidieuas, e quai en in senn dubel: Per l’ina datti tschertas parallelas tar ulteriuras tradiziuns religiusas dal Proxim Orient (u ch’eran arrivadas en il Proxim Orient) sco per exempel tar la religiun monoteistica persiana da Zarathustra. Per l’autra èn tschertas ideas resp. orientaziuns entaifer il cristianissem segnadas d’influenzas nà da la filosofia antica. Surtut l’effect da la filosofia greca resp. dal hellenissem sa fa valair en tschertas scrittiras dal Nov Testament.

La Sontga Scrittira ed ulteriuras funtaunas

Bibla da famiglia dal 1859 (Stadis Unids)

La funtauna centrala per il cuntegn ed ils tratgs caracteristics da la cretta cristiana furma la Bibla. La posiziun da quella e sia lectura (exegesa) varieschan però fermamain da confessiun tar confessiun.

La Bibla consista da duas parts: il Vegl Testament ed il Nov Testament. Il Vegl Testament correspunda areguard il cuntegn al Tanach giudaic (cun excepziun da singuls detagls) ed è vegnì resguardà tant da Jesus sco er dal cristianissem originar sco Sontga Scrittira. Il Nov Testament cuntegna rapports davart la vita da Jesus (Evangelis), la baselgia tempriva (Fatgs dals apostels), brevs dals apostels e la Palentada da Gion. Ils terms ‹vegl› e ‹nov› tegnan quint dal fatg ch’i dat ord vista dals cristians ina veglia lia ed ina nova lia tranter Dieu ed ils umans. Il Vegl Testament è oriundamain vegnì scrit en ebraic e translatà pli tard (però anc en il temp precristian) en il grec vegl (uschenumnada Septuaginta). Il Nov Testament è percunter vegnì scrit en la koiné, ina furma speziala dal grec vegl. Pli tard èn omadus testaments vegnids translatads en latin (Vetus Latina, Vulgata). Dal temp da la refurmaziun èn alura suandadas translaziuns (savens da caracter confessiunal) en las singulas linguas dal pievel e/u linguas naziunalas (p.ex. Bibla da Luther, Bibla turitgaisa, Translaziun unitara, Bibla da King James), e quai per ordinari a basa dals texts originars.

La dimensiun dal Vegl Testament vegn interpretada da tschertas confessiuns a moda differenta, damai che la Septuaginta cuntegna er divers texts che na fan betg part da la tradiziun ebraica. Las parts che cumparan be en la Septuaginta vegnan numnadas scrittiras deuterocanonicas resp. apocrifas.

Davart las scrittiras che fan part dal Nov Testament datti in consens tranter tut las grondas confessiuns cristianas. Quest canon è sa sviluppà en il decurs dals emprims quatter tschientaners.

A basa da divers chats da codexs e papirus dals dus davos tschientaners sa lascha il text originar dal Nov Testament reconstruir oz cun gronda exactadad tenor criteris scientifics. Ma las opiniuns dals teologs e cristians divergeschan oz fitg areguard la dumonda, quant lunsch ch’i sa tractia tar las singulas passaschas da rapports exacts ed autentics dals evangelists ed apostels ubain d’agiuntas (normativas) da vart da la baselgia primara. Medemamain divididas èn las opiniuns en connex cun la dumonda davart la ‹dretga› metoda da translatar la Bibla a basa dals texts originars.

Er quai che concerna l’interpretaziun dals texts biblics (exegesa) e lur applicaziun pratica – en la vita da mintgadi ed en l’etica – exista in’entira paletta d’opiniuns che divergeschan tant da confessiun tar confessiun sco er tranter ils singuls cartents.

Sper la Bibla giogan en la gronda part da las confessiuns er auters elements ina rolla centrala tant en la pratica ecclesiastica sco er persunala. Igl èn quai confessiuns da cretta, catechissems, tradiziuns, la liturgia ed exempels cristians en furma da la vita ed ovra dals sontgs.

Relaziun tar autras religiuns e concepziuns dal mund

Derasaziun dal cristianissem (2012)

Il cristianissem ha influenzà autras religiuns, da las qualas ils aderents na sa reguardan betg sco cristians, ma che vesan tuttina en Jesus in profet da Dieu. Quai è surtut il cas en l’islam; tschientaners da cuntraversas islamic-cristianas han però rendì indistinct il maletg da Jesus en il Coran. D’ina vart vegnan attribuids a Jesus en il Coran titels positivs sco messias, pled da Dieu u er spiert da Dieu; medemamain vegn el resguardà – sper autras figuras biblicas – sco profet. Refusada cleramain vegn però en il Coran l’idea da la trinitad e mintga furma d’aduraziun da Jesus. Er sia crucificaziun è contestada e vegn per part snegada dal tuttafatg.

Ordaifer il cristianissem vegnan en general attribuids a quel tant tratgs positivs sco negativs. A moda positiva vegn per ordinari valitada l’amur per il proxim sco er l’engaschament da blers cristians en tut il mund a favur da la pasch e per concepts da misericordia cunter la povradad. Sco aspects negativs vegnan resguardads entaifer l’istorgia dal cristianissem las cruschadas, las brischadas da strias, las inquisiziuns e l’antigiudaissem. Las posiziuns areguard dumondas eticas dispitaivlas (sco cuntracepziun artifiziala, omosexualitad u interrupziun da la gravidanza) èn er contestadas a l’intern da la cristianadad.

L’avat budistic Mongkut, il retg da la Tailanda da pli tard, ha tgirà enturn il 1825 in intensiv contact cun l’uvestg catolic Jean-Baptiste Pallegoix. El ha commentà: «Quai che vus instruis ils umans da far è admirabel. Ma quai che vus als instruis da crair è tgutg.»

Igl è il giavisch da bleras baselgias cristianas da sa reconciliar ina cun l’autra e da stgaffir ina basa communabla (ecumenica). Ultra da quai tschertgan intginas il discurs cun autras religiuns (dialog interreligius). La finamira da questas stentas è ina convivenza paschaivla da las differentas communitads religiusas.

Ils emprims cristians èn vegnids persequitads per tscherts temps a moda vehementa. Er oz, surtut en pajais communistics ed islamics, datti ina ferma persecuziun da cristians.

Al cristianissem vegn per part fatg la reproscha d’esser conculpaivel areguard la persecuziun dals gidieus, damai ch’ins als haja per exempel persequità en il temp medieval per esser stads la culpa da la mort vi da la crusch da Jesus. Faschond quai n’è betg vegnì differenzià suffizientamain tranter la culpa istorica e la discussiun contemporana che sto esser da gener teologic (e na dastga betg tutgar la descendenza dals gidieus ch’han vivì dal temp da Jesus). Davart la dumonda tgi che portia la culpa istorica, è la scienza ozendi unanimamain da l’avis che las autoritads giudaicas n’avevan da quel temp nagina cumpetenza d’executar delinquents; la responsabladad per decider davart quest pass giascheva en ils mauns da la pussanza d’occupaziun romana. Ed ord vista teologica vegn la dumonda respundida en quest senn che mintga culpant portia per sai la culpa vi da la mort vi da la crusch da Jesus.

Influenzas culturalas dal cristianissem

Ovra sacrala da Johann Sebastian Bach

En l’istorgia da l’Occident han la cretta, la cultura e l’art influenzà in l’auter a moda reciproca – in fenomen che sa lascha er fastizar per autras religiuns en autras parts dal mund. In’impurtanta staziun ha per exempel furmà il disput davart ils maletgs ch’ha gì lieu en il temp medieval tempriv. En l’entir Occident è l’art s’occupà savens cun temas cristians, e quai malgrà ch’ins ha er recurrì a partir da la renaschientscha a motivs betg cristians or da l’antica.

La musica appartegna da vegl ennà a las furmas d’expressiun liturgicas da la cretta cristiana. En tut las epocas da l’istorgia da musica han ils pli impurtants musicists da lur temp er stgaffì ovras per la musica sacrala, sco per exempel Georg Friedrich Händel, Wolfgang Amadeus Mozart u Felix Mendelssohn Bartholdy; surtut merita però menziun en quest connex Johann Sebastian Bach. Poets sco Martin Luther u Paul Gerhardt han stgaffì en il territori da lingua tudestga texts d’auta qualitad ch’han influenzà da lur vart l’ulteriur svilup da la musica sacrala. E l’influenza da la cretta cristiana na sa restrenscha er betg a la musica classica sco che mussa l’exempel dal gospel ch’ha recepì en l’intschess american stils fitg divers e sviluppà quels vinavant.

Er en connex cun il svilup da la lingua sa lascha attribuir al cristianissem en blers pajais ina rolla decisiva. En il territori da lingua tudestga ha Martin Luther influenzà cun sia translaziun da la Bibla a moda centrala il svilup e la derasaziun dal tudestg da scrittira. La Bibla è il cudesch da la litteratura mundiala ch’è vegnì translatà en las pli bleras linguas insumma. En territoris linguistics pli pitschens ha il basegn da pudair leger la Bibla en l’atgna lingua savens insumma pir necessità da sviluppar ina lingua scritta. Ed ina giada che quest pass è stà realisà, ha quai gidà a promover la valur e l’identitad da questas linguas er sin auters champs.

A la missiun cristiana è vegnì reproschà pli baud d’exportar ensemen cun la cretta cristiana er la cultura da l’Occident (p.ex. en furma da prescripziuns da sa vestgir). Oz percunter s’orientescha la missiun plitost al term da l’inculturaziun, vul dir ch’ella emprova d’enragischar il pensar ed operar cristian en la cultura dal lieu.

Sco ina da las influenzas culturalas centralas dal cristianissem po plinavant valair la cronologia odierna ch’è s’etablida en tut il mund (per part sper ulteriuras cronologias). Quella parta da l’onn da naschientscha supponì da Jesus (a.C. – avant Cristus resp. s.C. – suenter Cristus). Il term ‹Anno Domini...› ch’ins chatta en funtaunas pli veglias sper l’annada signifitga ‹en l’onn dal Segner...›.

Litteratura

Introducziuns

• Micha Brumlik: Entstehung des Christentums. Verlagshaus Jacoby & Stuart, Berlin 2010, ISBN 978-3-941787-14-8.
• H.-P. Hasenfratz: Das Christentum. Eine kleine Problemgeschichte. Theologischer Verlag, Turitg 1992, ISBN 3-290-10151-7.
• Werner Heinz: Der Aufstieg des Christentums. Geschichte und Archäologie einer Weltreligion. Konrad-Theiss-Verlag, Stuttgart 2005, ISBN 3-8062-1934-6.
• Klaus Koschorke, Johannes Meier e.a.: Art. Christentum. En: Religion in Geschichte und Gegenwart. 4. ed., tom 2, 1999, coll. 183–246, ISBN 3-16-146942-9.
• Hans Küng: Das Christentum. Wesen und Geschichte. Piper Verlag, Minca 1995, ISBN 3-492-03747-X.
• Joseph Ratzinger: Einführung in das Christentum. Vorlesungen über das apostolische Glaubensbekenntnis. dtv, Minca 1971, ISBN 3-423-04094-7.

Istorgia

• Cambridge History of Christianity. Plirs editurs. 9 toms. Cambridge 2005ss.
• Die Geschichte des Christentums. Religion Politik Kultur. Ed. da Jean-Marie Mayeur, Charles e Luce Pietri, André Vaucher, Marc Venard. Ed. tudestga edida da Norbert Brox, Odilo Engels, Georg Kretschmar, Kurt Meier, Heribert Smolinsky, 14 toms, Verlag Herder, Freiburg i.Br. 1991ss.
• Handbuch der Kirchengeschichte. Edì da Hubert Jedin e.a., 7 toms, Freiburg 1962–1979, ISBN 3-451-20454-1.

Manuals

• Theologische Realenzyklopädie, Religion in Geschichte und Gegenwart [4. ed.], Lexikon für Theologie und Kirche [3. ed.] e Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon.
• Metzler Lexikon christlicher Denker: 700 Autorinnen und Autoren von den Anfängen des Christentums bis zur Gegenwart. Ed. da Markus Vinzent. Metzler, Stuttgart e.a. 2000.

Interpretaziuns filosoficas

• René Girard: Ich sah den Satan vom Himmel fallen wie einen Blitz. Eine kritische Apologie des Christentums. Hanser, Minca 2002.
• Georg Wilhelm Friedrich Hegel: Frühe Schriften. Werke in zwanzig Bänden, tom 1. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1971.
• Michel Henry: Inkarnation: Eine Philosophie des Fleisches. 2. ed., Alber, Freiburg 2004.
• Jean-Luc Nancy: Dekonstruktion des Christentums. Diaphanes, Turitg/Berlin 2008.
• Slavoj Žižek: Das Reale des Christentums. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2006, ISBN 3-518-06860-1

Colliaziuns

 Commons: Cristianissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Sinopsa davart las influenzas culturalas dal cristianissem
• Dossier davart il cristianissem – religiuns mundialas tar wdr.de