Instrument a cordas

In instrument a cordas, er cordofon, è in instrument da musica che producescha ils tuns cun agid d’ina u pliras cordas ch’èn stendidas tranter dus puncts. Tar la gronda part dals instruments vegn l’energia da vibraziun transmessa ad in corp da resonanza e transfurmada là en energia da sun. Differentas autezzas dal tun sa laschan cuntanscher ubain cun divider la corda ubain cun avair a disposiziun per mintga tun (almain) in’atgna corda. En tut quests cas vala: Pli curta, pli tendida e pli satiglia ch’ina corda è, e pli aut ch’il tun daventa. Ils instruments a cordas sa laschan sutdivider en lautas, citras ed arpas.

Las cordas d’in clavazin

Istorgia

Berimbau, l’artg da musica tradiziunal da la Brasilia dal Nordost

Idiofons, per exempel en furma da crappa che vegn pitgada ensemen, valan sco ils emprims instruments da musica dals quals l’uman è sa servì a partir da quel mument ch’el ha sviluppà in sentiment per il ritmus. A quels èn suandadas las flautas ch’èn probablamain stadas en diever dapi l’aurignazian (avant 40 000–31 000 onns). Ils instruments a cordas paran dad esser bundant pli giuvens; lur origin vegn mess a pèr cun ils artgs a corda ch’èn sa mantegnids en il temp paleolitic tardiv ed en il mesoliticum. Schebain ins ha l’emprim duvrà quests artgs per ir a chatscha u per far musica n’è betg enconuschent. Las pli veglias represchentaziuns d’in artg da musica èn da chattar sin picturas da cuvels d’ina vegliadetgna da ca. 15 000 onns. Il simpel artg da musica cun corp da resonanza u l’artg da bucca che vegn amplifitgà tras la bucca dal giugader valan sco furma originara da tut ils cordofons. Quel consista d’in fist da lain flexibel cun in toc begl u corda che collia las duas fins ed al stenda ad in artg. Cun batter la corda cun in pitschen fist u la trair cun la detta resunan plirs tuns fundamentals e tuns armonics. Cun agid d’in corp da resonanza fixà vi da l’artg, per exempel ina calebassa, sa laschan quests tuns amplifitgar supplementarmain. L’ulteriur svilup ha manà da l’artg da musica a las arpas e liras ch’èn medemamain segnadas da cordas tendidas libramain. Per las citras, tar las qualas las cordas èn tendidas parallel tar la part da l’instrument che porta quellas, è er pussaivla ina derivanza nà da citras da channa da bambus (exempels odierns: valiha e chigring).

Arpas

Il pli vegl instrument a pliras cordas ch’è sa mantegnì furma l’arpa dal retg Puabi dad Ur d’ina vegliadetgna da 4500 onns. Ils Sumers ed Egipzians sunavan sin arpas, ils Grecs antics percunter enconuschevan pliras liras, da las qualas la kithara e la lyra eran las pli enconuschentas. Arpas ad artg èn represchentadas sin maletgs murals en l’Imperi vegl egipzian a partir da ca. 2500 a.C. En furmas adattadas vegnan questas anc sunadas en l’Africa, surtut en l’Africa Centrala (kundi) ed ad Uganda (ennanga). En l’Asia èn las arpas ad artg percunter quasi svanidas, cun excepziun da Burma (saung gauk), l’Afghanistan da l’Ost (waji) e l’India Centrala (bin-baja). En l’India èn sa sviluppadas da las arpas ad artg citras a fist e lautas. L’arpa ad angul ch’è vegnida vitiers en l’Imperi mesaun egipzian a partir dal 16avel tschientaner a.C. è svanida en l’Africa cun excepziun da la Mauretania (ardin). En il Proxim Orient èn sa furmadas da las arpas da la Mesopotamia las arpas ad angul verticalas (tschang) ch’èn stadas derasadas fin en il 17avel tschientaner s.C. ed en l’Asia Centrala las arpas pli pitschnas cun corp da resonanza orizontal (‹arpas da la steppa›).

Liras

Lira da la Grezia antica

L’ulteriur svilup dal simpel artg als instruments cumplexs dal temp modern ha manà als pli differents tips d’instruments a cordas. Blers da quels èn però stads en diever be durant in temp limità, sco per exempel las liras ch’eran ordvart popularas durant l’antica. Gia Homer descriva la lira a quatter cordas phorminx. Quest instrument a cordas consistiva d’in corp da resonanza da lain u d’in cuirass da tartaruga, pli tard er da metal, sur il qual eran stendidas pliras cordas. Las cordas vegnivan manadas sur giufs, dals quals il giuf traversal situà il pli sisum tegneva e tendeva las cordas. Las cordas passavan parallelamain tar la cuverta dal corp da resonanza. Sunà vegniva l’instrument cun la detta u cun in plectrum. Cun metter la detta dal segund maun sin las cordas vegnivan quellas scursanidas e midada uschia l’autezza dal tun.

Las liras istoricas, er numnadas liras a giuf, tutgan cun blers chats archeologics tar ils instruments antics ch’èn documentads il meglier. Ils pli vegls chats laschan supponer che l’origin da l’instrument saja da chattar en la Mesopotamia en il terz millenni a.C. En il decurs da l’istorgia han ins mintgamai adattà la lira als basegns actuals, uschia che quella è sa sviluppada en differentas direcziuns. Quai ha manà a furmas che disponivan da fin a 15 cordas. Ca. dapi il 8avel tschientaner a.C. è la lira er derasada sin la Peninsla Iberica, pli tard sa lascha cumprovar tar ils Celts ina lira a set cordas. Liras odiernas en il territori arab existan en l’Egipta (tanbura), en la Nubia (kisir), a la Mar Cotschna (simsimiyya) ed en l’Etiopia (t.a. krar e beganna).

Classificaziun

Instruments a cordas sa laschan ordinar tenor differentas sistematicas. Per il pli vegn applitgada la sistematica d’instruments da musica da Hornbostel-Sachs. Quella differenziescha tranter cordofons simpels u citras d’ina vart e cordofons cumponids (lautas, arpas) da l’autra vart.

Producziun da la vibraziun

Citra (Baviera, 1965)

In’ulteriura pussaivladad da classifitgar ils instruments è la metoda co che las cordas vegnan messas en vibraziun. Ins fa qua la differenza tranter instruments da trair, instruments ad artg, instruments che vegnan battids cun fis u martelets ed instruments cun cordas che vegnan messas en vibraziun tras il vent resp. cun suflar.

Tar instruments da trair vegnan las cordas tratgas cun ils dets, cun in plectrum u cun indrizs mecanics. Senza aissa da tuc è quai il cas tar l’arpa, la kithara, la lira e la citra dal tip third-bridge. Cun aissa da tuc è quai il cas tar: ghitarra, bass, lauta, mandolina, banjo, balalaica, citra, ukulela, saz, oud, bouzouki e sitar. Tenor quest princip funcziunescha en pli, sco sulet instrument cun claviatura, il cembalo.

Tar ils instruments ad artg vegnan las cordas stritgadas. Quai po succeder cun in fistet sco tar l’artg da bucca (umrhubhe), cun ina roda sco tar la lira a roda u, sco varianta la pli frequenta, cun in artg: violina, viola, violoncello, gìun, gamba, psalteri, erhu, nyckelharpa.

Tar intgins instruments battan ins las cordas cun fis che vegnan tegnids enta maun (arpret) u cun agid d’ina claviatura (clavazin e clavichord).

E tar intgins instruments vegnan las cordas messas en vibraziun tras il vent (arpa eolica) u cun suflar cun la bucca (gora).

Transmissiun da las vibraziuns

Arpa

Independentamain da la moda da giugar fa il constructur d’instruments la differenza tranter trais furmas da basa d’instruments a cordas. El parta da la moda e maniera co che las vibraziuns vegnan transmessas da las cordas sin il corp da resonanza, quai ch’ha in effect direct sin la furmaziun e la colur dal tun. Ins fa en quest connex la differenza tranter arpas, citras e lautas.

Sco arpas vegnan designads ils instruments tar ils quals las cordas èn colliadas d’ina vart directamain cun la cuverta da resonanza dal corpus. Cun sunar pliras cordas vegnan uschia, entras sturschidas minimalas, influenzadas directamain las atgnadads fisicalas da quellas, quai che maina al tipic tun ‹ballantschant› da las arpas. Da l’autra vart èn las cordas fixadas vi d’in culiez massiv, quai che fa da l’arpa ensemen cun la part davant in instrument fitg voluminus, dal qual il tun emplenescha, en contact direct cun il palantschieu sco amplificatur natiral, l’entir spazi.

Las citras èn instruments tar ils quals n’è avant maun nagin contact direct tranter las cordas che vibreschan e la cuverta dal corp da resonanza. La transmissiun da las vibraziuns succeda sur ils tscheps, las parts massivas, vi da las qualas las cordas èn fixadas e cun las qualas er la cuverta è colliada directamain. Il tun tipic resulta da l’effect reciproc tranter la cuverta dal corp da resonanza ed ils tscheps, il qual sa lascha anc amplifitgar pli fitg e derasar vastamain cun agid d’ina posa (maisa da citra) che resuna medemamain. Intginas citras na disponan da nagina cuverta da resonanza e dependan perquai en la furmaziun dal tun d’in tal corp da resonanza exteriur.

Lautas èn instruments cun in culiez, tar ils quals la vibraziun da la corda vegn transmessa sur la punt sin la cuverta dal corp da resonanza. La furmaziun dal tun resulta tras la cuverta da resonanza e las particlas d’aria che vegnan messas en vibraziun tras quella.

Tenor questa sistematica vegn l’arpret attribuì a las citras e la violina è in instrument or da la gruppa da las lautas. Questa classificaziun che sa referescha a la tecnica da construcziun è però be pauc adattada per descriver singuls instruments, perquai ch’ella para per part da star en cuntradicziun cun la chapientscha normala dals instruments a cordas. Ultra da quai exista in grond dumber da furmas maschadadas, sco per exempel il clavazin ch’è ina citra senza cuverta da resonanza.

Amplificaziun dal tun

Punt e recepturs dal tun d’ina ghitarra electrica (Gibson Les Paul)

Sco tar tut ils instruments acustics giogan er tar ils instruments a cordas quasi tut las parts da l’instrument e las materialias ch’èn vegnidas elavuradas ina rolla decisiva areguard la tempra dal tun (mascheraziun e spessezza dal lain, liament da las parts metallicas, grossezza e material da las cordas e.a.). Tar instruments che na disponan da nagin corp da resonanza, sco ghitarras electricas senza corp da resonanza (engl.: solidbody guitars), vegn be ina pitschna part da l’energia da vibraziun transfurmada en tun. Per pudair udir en tals cas pli dad aut las vibraziuns da las cordas vegnan quellas per ordinari recepidas sur in receptur dal tun ed amplifitgadas a moda electrica.

Litteratura

• Alexander Buchner: Handbuch der Musikinstrumente. Dausien, Hanau/M. 1985. ISBN 3-7684-4169-5

Colliaziuns

 Commons: Instruments a cordas – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Aulos und Leier im prähistorischen Spanien
• ATLAS of Plucked Instruments
• Der Klang kommt nicht aus den Saiten