Martin Luther King, junior (* ils 15 da schaner 1929 ad Atlanta, Georgia; † ils 4 d’avrigl 1968 a Memphis, Tennessee) è stà in preditgant baptist e defensur dals dretgs civils dals Stadis Unids da l’America. Sin l’entir mund vala el sco in dals pli impurtants represchentants cunter la suppressiun sociala ed il rassissem. En ils Stadis Unids da l’America è el stà circa durant ils onns 1955 fin 1965 il pli enconuschent pledader dal moviment american per ils dretgs da burgais (Civil Rights Movement). Sco med cunter la politica da la Racial Segregation (separaziun da las razzas) en ils stadis dal sid da l’USA propagava el da betg far obedientscha ed è sez sa participà ad acziuns correspundentas. Oravant tut pervi da l’engaschi e l’influenza da King è il Civil Rights Movement daventà in moviment da massa. Quest moviment ha la fin finala chaschunà l’aboliziun da la separaziun da las razzas e la realisaziun dal dretg da votar senza restricziun per la populaziun da pel naira en ils stadis dal sid da l’USA. Sco recumpensa per ses engaschament per la gistadad sociala ha King retschavì l’onn 1964 il Premi Nobel da la pasch.
Martin Luther King (1964)
King ch’ha adina pregià cunter la violenza è vegnì attatgà trais giadas corporalmain, ha survivì almain in attentat cun bumbas ed è vegnì arrestà dal 1955 fin il 1968 dapli che 30 giadas. Ils 4 d’avrigl 1968 è el vegnì assassinà a Memphis, Tennesse.
King è naschì sco figl da la scolasta Alberta Christine Williams King (1904–1974) e dal segund preditgant baptist en la plaiv d’Ebenez, Martin Luther King senior (1899–1984). Avant sia lavur sco preditgant è ses bab tranter auter stà gidanter en ina garascha d’autos e pumpier tar ina societad da viafier. King senior ha prendì suenter ses diplom en ina scola da la saira ed era gia avant la naschientscha da King junior president da l’organisaziun per ils dretgs dals burgais cun il num National Association for the Advancement of Colored People (NAACP) ad Atlanta.
Il tat da la vart da la mamma da King junior, Williams (* 1863), è stà in figl da sclavs ed è entrà l’onn 1894 en la plaiv d’Ebenez. A questa plaiv han fatg part tut las suandantas generaziuns. James King, il tat da la vart dal bab, aveva lavurà sin plantaschas da mangola a Stockbridge, var 20 kilometers davent d’Atlanta. Il num Martin Luther è stà per il bab e pli tard era per il figl expressiun d’in profund sentiment religius. A l’entschatta aveva il bab da King dentant num Michael King ed el sez Michael King, junior. En onur da Martin Luther ha il bab midà omadus nums l’onn 1934 suenter in viadi en Europa ch’als aveva tranter auter manà en Germania.[1] Ensemen cun ses geniturs ha King vivì fin l’onn 1941 en l’Auburn Avenue 501, ina via nua che bunamain mo umans da pel naira bainstants vivevan.
Sco tut ils nairs è er King junior vegnì discriminà pervi da la separaziun da las razzas ch’existiva da quel temp en ils stadis dal sid da l’USA. Tut ils secturs da la vita da mintgadi eran separads en nair ed alv: scolas, baselgias, bajetgs publics, bus e trens, perfin tualettas e lavandins. Gia baud ha King resentì ina tala segregaziun sco gronda malgistadad, oravant tut pervi da l’influenza da l’educaziun da ses bab. En la vegliadetgna da 14 onns è el viagià d’Atlanta a Dublin, Georgia, ha prendì part ad ina concurrenza d’oraturs e gudagnà quella. Gia da quel temp è King s’engaschà publicamain per la desegregaziun sco er per in rinforzament da l’USA sco naziun:
Nus na pudain betg esser ina democrazia sclerida, sche grondas parts da la populaziun vegnan ignoradas. Nus na pudain betg esser ina ferma naziun, sch’in dieschavel da la populaziun è nutrì mal ed è malsaun pervi da bacils che na fan nagina differenza tranter nairs ed alvs.[2]
Text original (englais)
We cannot have an enlighted democracy with one great group living in ignorance. We cannot have a healthy nation with one-tenth of the people ill-nourished, sick, harboring germs of disease which recognize no color lines – obey no Jim Crow laws.
Ils 18 da zercladur 1953 ha King maridà Coretta Scott Williams. Els èn vegnids spusads dal bab da King en la chasa paterna dad ella a Marion, Alabama. King e Scott han gì ensemen quatter uffants:
Tut ils quatter uffants èn s’engaschads respectivamain s’engaschan anc adina sco lur bab per ils dretgs dals burgais, era sche lur pleds e lur texts publitgads sa differenzieschan tematicamain in da l’auter. Coretta Scott, la dunna da King, è morta ils 30 da schaner 2006 en la vegliadetgna da 78 onns a Rosarito Beach, Mexico.
L’emprima experientscha negativa en connex cun la separaziun da las razzas ha King stuì far gia il cumenzament da la scola primara. Ses pli grond ami d’avant il temp da scola è stà in mattatsch da pel alva da la vischinanza. Cur che omadus èn vegnids scolarisads, n’han els betg pudì frequentar la medema scola. Da quel di davent na dastgava King era betg pli far termagls cun ses ami, perquai ch’el era da pel naira.[3] Ensemen cun sia sora Christine ha King frequentà la Younge Street Elementary School, nua ch’igl aveva sulettamain scolars da pel naira. King emprendeva tgunsch e suenter ch’el ha midà en la sisavla classa a la David T. Howard Colored Elementary School, ha el sursiglì in per classas ed ha la fin finala frequentà cun 13 onns la Booker T. Washington High School. La primavaira da l’onn 1944 ha King fatg cun success l’examen d’admissiun per il Morehouse College ed ha terminà la High School suenter l’indeschavla classa en la vegliadetgna da 15 onns.[3]
Cun 17 onns è King daventà gidanter-preditgant da ses bab en la plaiv baptista d’Ebenez ad Atlanta, Georgia. Là ha el frequentà a partir dals 20 da settember 1944 la suletta scol’auta per umans da pel naira en il sid, il Morehouse College, il qual el ha finì l’onn 1948 cun in Bachelor of Arts en sociologia. En il Morehouse College è Benjamin Mays, da quel temp president da la scola e defensur dals dretgs civils, stà in impurtant mentur per King. Er uschiglio ha King descrit l’atmosfera da la scola sco constructiva e per gronda part senza rassissem ed intoleranza visavi umans da pel naira.[4]
Malgrà sia profunda cardientscha na vuleva King atgnamain betg daventar preditgant suenter sia scolaziun. Cun occupar ils emprims plazs en concurrenzas da retorica aveva el numnadamain scuvrì il pledar sco in da ses gronds talents. Ses bab e ses professers han dentant pudì persvader el da frequentar il Crozer Theological Seminary a Chester, Pennsylvania, per studegiar teologia. Là ha King legì Platon, John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Aristoteles, Henry David Thoreau e Walter Rauschenbusch. Quests auturs han influenzà el uschè ferm ch’el ha definì per sasez da nov las incumbensas e la responsabladad d’in preditgant:
Pregiar è per mai in process dual. D’ina vart stoss jau empruvar da midar l’olma da mintga singul, per che la societad possia sa midar. Da tschella vart stoss jau empruvar da midar la societad, per che mintga singula olma possia sa midar. Perquai stoss jau far patratgs davart la dischoccupaziun, davart slums e davart malsegirtads economicas.[5]
Text original (englais)
I see preaching as a dual process. On the one hand I must attempt to change the souls of individuals so that their societies may be changed. On the other I must attempt to change the societies so that the individual soul will have a change. Therefore, I must be concerned about unemployment, slums and economic insecurity.
Ultra da quai è King sa fatschentà profundamain cun differentas teorias da furmas da societads. El ha per exempel legì Karl Marx ch’ha influenzà el fitg ferm, e quai malgrà che King refusava per gronda part sias ideas:
Leger Marx ha persvadì mai che la vardad na saja betg da chattar en il marxissem, ma era betg en il chapitalissem tradiziunal. Tuttas duas furmas en vairas be a mesas. Or d’ina perspectiva istorica ha il chapitalissem survis la vardad da cooperar, ed il marxissem n’ha betg vis l’individualitad. Il chapitalissem dal 19avel tschientaner n’ha betg resguardà ils aspects socials da la vita, ed il marxissem ha survis e survesa che la vita è individuala e persunala. Il reginavel da Dieu n’è betg ina tesa per il collectiv e betg ina tesa per l’individual, mabain ina sintesa che unescha la vardad d’omaduas tesas.[6]
Text original (englais)
My reading of Marx also convinced me that the truth is found neither in Marxism nor in traditional capitalism. Each represents a partial truth. Historically capitalism failed to see the truth in collective enterprise and Marxism failed to see the truth in individual enterprise. Nineteenth-century capitalism failed to see that life is social and Marxism failed and still fails to see that life is individual and personal. The Kingdom of God is neither the thesis of individual enterprise nor the antithesis of collective enterprise, but a synthesis which reconciles the truth of both
Influenzà King ha er Mahatma Gandhi, en spezial ses success politic be cun pratitgar l’amur per il proxim e senza far diever da violenza. King ha ditg ina giada davart Gandhi:
En la persvasiun da Gandhi da betg duvrar violenza ma be amur per il proxim hai jau chattà la metoda per refurmas socialas che jau aveva tschertgà.[7]
Text original (englais)
It was in this Gandhian emphasis on love and nonviolence that I discovered the method for social reform that I had been seeking.
Pli tard ha King anc legì texts da Reinhold Niebuhr che crititgeschan il pacifissem. Quels n’han bain betg pudì midar si’idea da far resistenza senza violenza, han dentant influenzà ses maletg dal mund:
Entant che jau carteva anc vi dal bun da l’uman, m’ha Niebuhr mussà era ses potenzial per il nausch. Ultra da quai m’ha el era gidà da vesair la cumplexitad da la societad umana e dal nausch collectiv che tschorventa.[8]
Text original (englais)
While I still believed in man’s potential for good, Niebuhr made me realize his potential for evil as well. Moreover, Niebuhr helped me to recognize the complexity of man’s social involvement and the glaring reality of collective evil.
Il matg 1951 ha King terminà ses studi cun in Bachelor of Divinity en teologia. Per il temp suenter ses studi ha el gì pliras offertas, n’ha dentant betg tschernì la via simpla, mabain è sa decidì per ina plazza sco preditgant en il sid dal pajais. Uschia è el daventà l’onn suenter preditgant da la Dexter Avenue Baptist Church a Montgomery, Alabama.
Durant quel temp ha King scrit a la Boston University a Massachusetts ses doctorat cun il titel A Comparison of the Conceptions of God in the Thinking of Paul Tillich and Henry Nelson Wieman. L’onn 1955 ha el survegnì per quella lavur il Doctor of Philosophy. L’onn 1991 è vegnì enconuschent che parts da la lavur sajan plagiats (mira sutvart).[9]
Stgars in terz da la populaziun da Montgomery, ina citad en il sid da l’USA, era da pel naira e lavurava per gronda part sco famegls u sco emploiads da chasa. Il prim da december 1955 è vegnida arrestada la defensura dals dretgs da burgais Rosa Parks, perquai ch’ella ha refusà en in bus da dar liber ses sez per in um da pel alva. Questa arrestaziun ha effectuà in grond moviment da solidarisaziun entaifer la populaziun da pel naira. Igl è vegnì proclamà il boicot da tut ils bus da la citad, il Montgomery Bus Boycott, cun il qual ins ha vulì exemplifitgar quant ferm ch’ils alvs dependevan economicamain dals nairs, e quant paucs dretgs ch’els avevan persuenter. King ch’era da quel temp cun 26 onns novarrivà en la citad è vegnì nominà sco manader dal comité Montgomery Improvement Association che dueva coordinar l’acziun. El era per gronda part anc nunenconuschent e n’aveva tras quai quasi nagins inimis, ni tar la populaziun alva ni tar la populaziun naira. King è vegnì cusseglià dal defensur dals dretgs da burgais ed omosexual engaschà Bayard Rustin sin tge moda transfurmar las teorias senza violenza da Gandhi. Il boicot ha cuzzà 381 dis ed ha sveglià l’interess fin a l’exteriur. I na deva betg be in consentiment verbal, mabain era in sustegn finanzial per la populaziun naira da la citad, uschia per exempel da la National Association for the Advancement of Colored People (NAACP).
La resistenza senza violenza è ida a fin l’onn 1956 cun il success che la Dretgira suprema ha scumandà mintga sort da separaziun da las razzas en ils bus da la citad da Montgomery. Il Montgomery Bus Boycott è stà in grond success per la resistenza senza violenza ed ils merits da King han chaschunà ch’el è vegnì elegì l’onn 1957 sco president da la Southern Christian Leadership Conference (SCLC). Ils proxims onns è King viagià millis da kilometers tras il sid da l’USA ed ha propagà vehementamain da defender ils dretgs da burgais senza violenza, dentant nunindulgentamain. L’onn 1957 ha King tegnì 208 pleds e scrit ses emprim cudesch Stride Toward Freedom: The Montgomery Story. Grazia al success dal boicot è daventà il moviment dals dretgs burgais senza violenza (en l’USA Civil Rights Movement) adina pli impurtant. Cun il temp aveva quel er adina dapli commembers alvs.
L’onn 1960 ha King desditg sia plazza sco preditgant a Montgomery per parter cun ses bab la lavur a la plaiv baptista d’Ebenez ad Atlanta. Cunquai ch’el aveva ussa in auter post, aveva el dapli temp per sa participar al moviment dals dretgs da burgais. King ha era gì da cumbatter cunter sentenzias da la giustia dispitaivlas. Uschia è el vegnì sentenzià a sis mais lavur sfurzada a Reidsville, Florida, perquai ch’el aveva tralaschà d’annunziar en il nov lieu ses permiss dad ir cun auto, cur ch’el aveva midà ses domicil da Montgomery ad Atlanta. Durant quest temp è King vegnì onurà da l’Universitad da New York cun ina distincziun per sia lavur cunter la separaziun da las razzas. King è sin quai sgulà da Florida a New York, ha retschavì la distincziun ed è alura puspè turnà enavos en la praschun a Reidsville. En vista a quai ha John F. Kennedy, da quel temp candidat democratic per la presidenza dals Stadis Unids da l’America, mess a disposiziun a la famiglia da King ses agid. El è sa mess en contact cun in derschader e King è vegnì liber cunter ina cauziun. Paucs dis pli tard è Kennedy vegnì elegì cun 100 000 vuschs maioritad sco president. Coretta Scott King ha scrit pli tard en si’autobiografia che quest’intervenziun haja pussibilità a Kennedy da gudagnar l’elecziun.
Ils 15 da december 1961 è King sgulà ad Albany, Georgia. Là avevan da quel temp lieu ils uschenumnads Freedom Rides: protests pauc organisads e senza violenza da pitschnas gruppas cunter la separaziun da las razzas en la publicitad. In di suenter si’arrivada ha King demonstrà senza lubientscha ensemen cun 600 persunas ad Albany. Questa gruppa è vegnida circumdada da la polizia ed arrestada senza violenza. A partir da quel di fin l’onn 1962 èsi adina puspè vegnì a protests e revoltas betg lubidas ad Albany, dentant senza avair vairs success. Quest’emprova vegn valitada generalmain sco nunsuccess.
Pervia da la grond’influenza da King è l’agir senza violenza restada per il mument l’unica pussaivladad per manar natiers midadas. L’entschatta dals onns 1960 è en pli We Shall Overcome daventà l’imni dal moviment dals dretgs da burgais.
Birmingham – «metropola da la separaziun da las razzas» (King)
King ha tschertgà motivs per il nunsuccess da las acziuns ad Albany ed è vegnì a la conclusiun che quels sajan da chattar en la preparaziun ed en l’organisaziun manglusa. Ensemen cun Ralph Abernathy ch’era per el in grond sustegn e cun autras persunas ch’eran da la medema opiniun ha el tschertgà novas finamiras ed è sa decidì per Birmingham. Alura han els fatg in plan concret per sfurzar u per metter sut pressiun ils pussants da sa tegnair vi d’ina egualitad che sa basa sin la lescha. L’emprim è s’unida l’organisaziun locala Alabama Christian Movement for Human Rights manada da reverend Fred Shuttlesworth («ins sto esser pront da murir avant ch’ins po propi entschaiver a viver») cun l’organisaziun da King. Per concentrar tut las forzas sin ina finamira duevan vegnir bloccads sulettamain ils Lunch Counters (pitschens locals da snack en gronds negozis previs be per alvs) cun protests da seser paschaivels. Plinavant han ins previs in boicot dals negozis manads da persunas da fatschenta alvas. En ils centers da l’Alabama Christian Movement for Human Rights èn vegnids instruids per quai 250 voluntaris en las metodas da resistenza senza violenza. Ultra da quai ha il musicist da New York Harry Belafonte sustegnì ils protests da King cun rimnar daners tar persunas da pel naira bainstantas.
Ils 3 d’avrigl 1963 han 30 voluntaris cumenzà cun ils protests da seser. Quests protests han cuntinuà di per di e la saira devi per quels che protestavan inscunters en baselgias cun King. Là fascheva el pleds ed empruvava da motivar ils demonstrants. Oravant tut pervi da quests inscunters è il protest vegnì adina pli ferm, e quai malgrà ch’i deva da la vart dals nairs era vuschs criticas. Ellas eran da l’opiniun ch’ils protests vegnian il fallà mument e ch’els disturbian la ruassaivladad.
Sco reacziun sin ils protests è King vegnì arrestà e serrà en la praschun da Birmingham, nua ch’igl era scumandà ad el d’avair contacts vers anora. Quest scumond è dentant vegnì annullà tras l’intervenziun da president Kennedy. Durant quest temp ha King scrit l’enconuschenta ‹Brev or da la praschun da Birmingham›, sia resposta sin criticas da spirituals alvs da Birmingham. Questas acziuns han promovì supplementarmain la popularitad dal preditgant. King è vegnì relaschà suenter otg dis or da la praschun. Entant aveva el gì l’idea decisiva: el ha proponì d’includer er uffants e giuvenils en il protest. Sin quai hai dà ils 2 da matg 1963 varga 1000 arrestaziuns, e da la vart da la polizia han ins il di suenter per l’emprima giada fatg diever da violenza massiva. Ils 4 da matg ha l’organisaziun enturn King laschà squitschar en l’entir pajais maletgs per scurlattar or da la sien la publicitad cun mussar las dimensiuns da la brutalitad. Questa acziun n’ha dentant betg gì in’influenza sin ils protests e la violenza.
Sco reacziun sin questas revoltas ha president Kennedy tramess in referent dal Ministeri da la giustia a Birmingham per instradar dascusamain e parallelamain als protests tractativas tranter ils manaders da la demonstraziun d’ina vart e las persunas pussantas da fatschenta sco er il Senior Citizens Committee da tschella vart. Grazia a la pressiun da las demonstraziuns permanentas han ins cuntanschì ils 10 da matg ina cunvegna. Quella pretendeva tranter auter che l’egualitad duaja vegnir promovida da la vart uffiziala e che demonstrants puspè vegnids libers duajan retschaiver agid.
In di pli tard èn vegnids commess sin King e ses frar giuven Alfred Daniel dus attentats cun bumbas, dentant senza ch’insatgi fiss vegnì blessà. Ils delinquents derivavan pli probablamain dal Ku-Klux-Klan è n’èn mai vegnids arrestads. Ultra da quai hai anc dà autras revoltas, durant las qualas 50 persunas èn vegnidas blessadas. Kennedy ha tramess 3000 schuldads en la regiun da crisa dal stadi. Sin quai è la situaziun sa quietada.
Numerus mazzaments da defensurs dals dretgs da burgais da pel naira ed alva en il sid da l’USA han adina puspè commovì la publicitad. Da numnar èn qua oravant tut trais eveniments: il mazzament da Medgar Evers, in defensur dals dretgs da burgais nair da Mississippi, il zercladur 1963; in attentat da bumbas sin la 16th Street Baptist Church a Birmingham il settember 1963, nua che quatter mattatschas han pers la vita; ed il rapinament e mazzament da trais defensurs dals dretgs da burgais la primavaira da l’onn 1964 a Mississippi. Ina rolla pauc gloriusa tar quests ed auters mazzaments ha gì l’associaziun secreta rassistica, il Ku-Klux-Klan. Tranter ses commembers sa chattavan era policists dals stadis dal sid.
Durant quest temp da cumbat ha ina gronda part da la populaziun naira sviluppà ina nova conscienza da sasez. La nova mentalitad renconuscheva la derivanza africana e viveva la cultura dal continent d’origin. Quai ha dentant provocà tar parts da la populaziun naira in naziunalissem nair che na correspundeva betg al siemi da King d’ina convivenza paschaivla tranter tut ils Americans. Dal rest sa defendeva blera glieud da colur adina pli fitg cunter ingiurias sco la denominaziun disfamanta Jim Crow. Il temp per grondas midadas pareva arrivà.
Sco reacziun sin las demonstraziuns cuntinuantas ha president Kennedy suttamess ils 19 da zercladur 1963 al Congress da l’USA in project da lescha per l’egualitad da las razzas cun vigur en tut il pajais. La stad 1963 è vegnì demonstrà entaifer quatter mais en 196 citads 841 giadas. Ils 22 da fanadur èn ils manaders dals differents moviments dals nairs sa scuntrads cun il president en la Chas’Alva. Kennedy ha empruvà da persvader King e ses cumbattants ch’il March on Washington for Jobs and Freedom planisà na saja betg ideal en vista al project da lescha. Ma King ha vulì far la demonstraziun sco planisà. Il marsch en la chapitala dueva anc ina giada sensibilisar las massas per ils problems dals nairs e muventar politichers conservativs da sa mussar conciliants.
Ils 28 d’avust 1963 han pli che 250 000 persunas demonstrà paschaivlamain, tranter quels 60 000 alvs e sper King sis auters manaders dals nairs. La demonstraziun aveva la finamira da sustegnair il project da lescha per ils dretgs da burgais da president Kennedy. Qua ha King fatg ses pli enconuschent pled I Have a Dream. Suenter il Marsch a Washington ha il schef dal FBI Hoover cumenzà a survegliar intensivamain King ed auters defensurs dals dretgs da burgais.
Publicaziun da la lescha per l’aboliziun da la separaziun da las razzas, Premi Nobel da la pasch
Il mazzament da Kennedy ils 22 da november 1963 è stà in eveniment decisiv per il moviment dals dretgs da burgais. Il successur da Kennedy, president Lyndon B. Johnson, ha procurà ch’i vegnia proclamà ils 19 da zercladur 1964 la lescha statala ch’ha abolì la separaziun da las razzas. Ordavant eran 19 senaturs sa stentads da retardar la decisiun davart la lescha tras filibusterissem (pleds senz’interrupziun) e tras l’emprova da gudagnar il davos mument ina maioritad encunter la lescha. Suenter la decisiun positiva han ils guvernaturs d’Alabama, George Wallace, e da Mississippi, Paul Johnson, refusà d’acceptar e da realisar la lescha.
L’onn 1964 ha Martin Luther King retschavì il Premi Nobel da la pasch en la valur da 54 000 $. L’entira summa ha el sponsurà ad in fond da ses moviment. La gasetta americana Time ha declerà il defensur dals dretgs da burgais sco ‹um da l’onn 1964›.
En la pitschna citad Selma sper Montgomery ha King empruvà il 1965 da cuntanscher che persunas nairas hajan admissiun a las glistas da votar senza nagina restricziun. Da quel temp stuevan anc vegnir respundidas correctamain dumondas concernent l’istorgia u la constituziun americana avant ch’in nair pudeva votar.
L’emprim ha King organisà plirs marschs sin il tribunal da Selma, schebain che la polizia sut scherif Jim Clark schliava las demonstraziuns ed arrestava blers dals demonstrants. Suenter ch’in policist ha sajettà il taglialaina nair Jimmy Jackson, è King sa decidì d’organisar ina gronda demonstraziun en direcziun da Montgomery, la chapitala d’Alabama. Entant ch’ils emprims dus da trais marschs eran vegnids sparpagliads da la polizia davos il cunfin da la citad, ha il terz marsch (protegì da truppas dal stadi che presidentJohnson aveva tramess) gì il matg 1965 il success giavischà. Dentant èn vegnids mazzads trais umans durant quest marsch, tranter els in spiritual.
Revoltas violentas en l’entir pajais – emprovas senza violenza a Chicago
Malgrà tut las leschas e sentenzias giudizialas existivan il rassissem e la malgistadad sociala anc adina. Perquai èn sa furmadas gruppaziuns radicalas entaifer il moviment dals dretgs da burgais. Ellas vegnivan represchentadas oravant tut dals Black Muslims cun lur manader carismatic Malcolm X e da la Black Panther Party. Questas duas gruppaziuns ch’eran avertas per violenza eran preschentas oravant tut en las grondas citads dal nord ed en California, nua che las ideas nunviolentas da King avevan fadia da prosperar. Sco motivs vegnan savens numnads il pli grond dumber da nairs en ils ‹ghettos› da las citads grondas e la cumplaina mancanza da perspectivas per il futur. Entant ch’ils nairs dal sid avevan savens la speranza paradoxa da pudair mitschar en il nord pli ‹gist›, na devi en il nord naginas alternativas.
Ils 11 d’avust 1965 ha cumenzà a Watts, in quartier d’abitar en il sid da Los Angeles, California, ina revolta da nairs betg planisada. Tranter auter èn er vegnidas demolidas fatschentas da possessurs alvs. Autras citads èn suandadas a quest exempel, schebain cun acts da violenza pli pauc dramatics. ‹Ghetto› a Chicago En vista a quests acts da violenza ha King vulì accelerar er en il nord l’idea da revoltas senza violenza ed ha fatg in’emprova a Chicago. Qua aveva el dentant da cumbatter cunter l’opposiziun da manaders d’organisaziuns da nairs localas che na vulevan betg che King s’intermettia en lur affars. En las metropolas en il nord da l’USA eran ils problems principals ils fits-chasa sproporziunadamain auts e l’equipament manglus en las scolas per la populaziun naira. Tras in boicot da prender a fit e demonstraziuns duevan ils politichers responsabels vegnir sfurzads d’intervegnir. Ils 10 da fanadur 1966 èsi vegnì ad in marsch da passa 45 000 persunas en direcziun da la chasa-cumin da Chicago. Ussa han ins tschentà pretensiuns concretas: dublegiar il budget per las scolas, meglras colliaziuns dal traffic public per ils ‹ghettos› sco era novs quartiers cun fits pli bass.
Igl èn suandadas anc bleras autras demonstraziuns fin ch’ins è s’unì sin in program da nov puncts. Quel na ha dentant gì quasi naginas consequenzas. Tar ina da quellas demonstraziuns è King vegnì blessà ils 31 da fanadur cun in quadrel da crap vi dal chau. Er il boicot da prender a fit n’ha betg chaschunà ina midada tar ils possessurs d’abitaziuns ed ils fits èn restads auts.
L’onn 1966 ha gì lieu in marsch da 350 kilometers lunghezza da Memphis, Tennessee, a Jackson, la chapitala dal stadi da Mississipi. L’emprim absolvent da pel naira da l’Universitad da Mississipi, James Meredith, è vegnì sajettà durant quest marsch ed ins ha planisà da cuntinuar il marsch en onur dad el. Cun las demonstraziuns, a las qualas var 15 000 persunas èn sa participadas, han ins vulì protestar per in’applicaziun pli consequenta dal Civil Rights Act da l’onn 1964.
Durant il marsch era avant maun ina gronda prontadad da duvrar violenza. Ils manaders da las organisaziuns han discussiunà intensivamain davart la dumonda d’agir cun u senza violenza. En in pled ha Stokely Carmichael preschentà per l’emprima giada il program da Black Power cun accents pli violents e naziunalistics che King.
Mez avrigl 1967 ha King manà ina demonstraziun da passa 200 000 persunas tras New York City. L’october 1967 è el sgulà a Birmingham, nua ch’el stueva anc prestar in chasti d’arrest da 5 dis pervi d’ina sentenzia da pli baud.
A partir da l’onn 1966 è King s’exprimì adina pli ferm cunter la Guerra dal Vietnam, quai che n’ha betg plaschì a tut ils commembers da l’organisaziun da King. Sco blers Americans da pel alva eran era grondas parts da la populaziun naira per la guerra, plinavant na devi strusch sustegn dals sindicats per la tenuta critica da King. Blers defensurs dals dretgs da burgais han temì che lur moviment vegnia pli flaivel sch’insatgi s’engaschia cunter la guerra. Els avevan tema che president Johnson na vegnia en l’avegnir betg pli a metter a disposiziun ils meds necessaris per il moviment. Dapi l’argumentaziun cunter la guerra èn plinavant las donaziuns sa sminuidas a moda rapida. Ma King n’ha betg sa laschà irritar. A partir da quest mument ha el applitgà la via senza violenza ch’el aveva tschernì betg mo en connex cun la separaziun da las razzas en il sid, mabain er cun la finamira da cumbatter la paupradad e la guerra. King ha savens argumentà ch’ins pudessi schliar gronds problems socials cun tut las milliardas dollars che vegnian investidas en la guerra. Cun questa argumentaziun empruvava el da cuntanscher meglras cundiziuns da viver per tut ils umans dischavantagiads; en il center stevan dentant anc adina ils umans da pel naira.
Tras quest engaschament pli vast è King daventà ina persona non grata en la Chas’Alva ed oravant tut tar il FBI sut la direcziun da Hoover. La collavuraziun cun il moviment cunter la guerra e ses manaders alvs ha gì adina pli blers critichers. Quels èn era sa fatgs udir cura che King ha annunzià da vulair organisar l’onn 1968 in Poor People’s March en direcziun da Washington. Cun quest marsch vuleva King render danovamain attent che ses engaschament giaja er a favur dad autras minoritads en il pajais.
Lorraine Motel (oz il National Civil Rights Museum) a Memphis nua che King è vegnì sajettà
Sco preparaziun per il Poor People’s March è King sa decidì da demonstrar l’emprim a Memphis, Tennessee, e da s’engaschar anc ina giada per l’egualitad sociala da tuts. Plinavant pudev’ins interpretar la visita a Memphis sco ina sort test per eruir quant ferm che las massas vegnian a reagir sin el.
Ils 3 d’avrigl 1968 ha King formulà en ina da sias allocuziuns ils famus pleds I’ve been to the mountaintop. Questa formulaziun po vegnir chapida sco allusiun a l’inscunter da Moses cun Dieu sin la muntogna Horeb, suenter la quala Moses ha ditg ch’el haja vis la Terra empermessa (original: Promised Land). King ha exprimì sia persvasiun ch’il pievel nair vegnia a cuntanscher la Terra empermessa, cumbain ch’el sez na possia forsa betg arrivar là. Blers han interpretà questa frasa sco in presentiment profetic da si’atgna mort. King ha anc discurrì ina giada cun ils demonstrants per als persvader da far resistenza senza violenza ed ha fixà ils 8 d’avrigl sco nov termin per la demonstraziun. Ma i dueva vegnir auter: ils 4 d’avrigl 1968 a las 18:01 è King vegnì sajettà sin il balcun dal Lorraine Motel.
Suenter il mazzament da King hai dà tumults en passa 100 citads da l’USA ch’han chaschunà 39 morts, 2000 blessads e 10 000 arrestads; en spezial Washington D.C. è stà pertutgà da tumults da gronda vehemenza.
Ils 8 d’avrigl 1968 ha Coretta Scott King manà enstagl da ses um il marsch da protest tras Memphis. Var 35 000 persunas èn sa participadas paschaivlamain. President Johnson ha empermess en in pled d’instradar anc quest di in program d’agid extendì per la populaziun naira. Cunquai che la situaziun suenter la mort da King è però sa normalisada vaira svelt, è il program l’emprim vegnì suspendì e la fin finala abolì dal tuttafatg. Pli tard ha il Congress dentant approvà ina lescha per l’egualitad dals pretschs per prender a fit e da l’acquist da proprietads d’abitar.
Martin Luther King junior è vegnì sepulì ils 9 d’avrigl 1968. 50 000 persunas èn stadas preschentas[3] ad Atlanta sin il South View Cemetery, in santeri per nairs. Sin ses crap da fossa èn engravads ils ultims pleds da sia famusa allocuziun I have a dream: «Free at last! Free at last! Thank God Almighty, I’m free at last!» («Finalmain liber! Finalmain liber! Grazia a Dieu il Tutpussant, jau sun finalmain liber!»).
En in local visavi al motel han ins chattà l’arma cun la quala ins aveva probablamain sajettà King. Sin l’arma han ins chattà improntas dals dets da James Earl Ray, in rassist persvadì ch’era prechastià pliras giadas. El ha confessà ses delict ed è vegnì sentenzià resguardond ses confess mitigiant a 99 onns praschun. Paucs dis pli tard ha el dentant revocà ses confess.
Dapi l’attentat n’èn las famas davart ina conspiraziun instradada da la regenza americana, oravant tut dal FBI, mai tschessadas. Retschertgas dal Ministeri da giustia, da la Chombra dals represchentants e da la procura publica èn dentant adina vegnidas al resultat che Ray saja il culpant e ch’i na saja betg pussaivel da sclerir, sch’el haja gì sustegn u betg. Duas ulteriuras retschertgas ballisticas fatgas independentamain ina da l’autra pretendan dentant ch’i na possia ni vegnir demussà stringentamain che l’arma chattada saja per propi l’arma ch’ha chaschunà il mazzament ni ch’il delinquent saja stà Ray.
L’onn 1999 èn ils giuraders vegnids perina en in process civil che l’attentat sin King saja stà in cumplot tranter commembers da la mafia e la regenza americana. In’ulteriura retschertga manada tras dal Ministeri da giustia sur in onn e mez ha dentant refusà l’onn 2000 ils resultats dal process civil, damai ch’els sa basian be sin ils rapports da perditgas cun pregiudizis. I sajan bain avant maun nagins mussaments concrets per in cumplot, ma i na sajan er betg scleridas tut las irregularitads.
Cun il FBI, l’autoritad principala dal Ministeri da giustia da l’America, ha King gì ina relaziun ostila vicendaivla. Oravant tut il schef dal FBI da quel temp, J. Edgar Hoover, aveva fermas antipatias cunter il defensur dals dretgs da burgais. A partir da l’onn 1961 ha il FBI cumenzà ad observar King ed auters funcziunaris da la SCLC. Las examinaziuns èn stadas plitost superfizialas fin ch’ins ha eruì l’onn 1962 che l’advocat da New YorkStanley Levison saja in dals pli impurtants cussegliaders da King. Levison vegniva suspectà dal FBI d’avair colliaziuns cun la Partida Communista dals Stadis Unids da l’America, quai ch’era da quel temp da l’anticommunissem in signal d’alarm per il FBI. Sinaquai ha il FBI installà registraturs zuppads a chasa tar Levison e King, vi da lur telefons en biro sco er en tut ils hotels nua che King ha abità durant ses viadi tras l’USA. Ins aveva era infurmà il president Kennedy ed il procuratur public federal Robert Kennedy ch’han omadus empruvà da persvader King da sa distatgar da Levison, ma senza success. Il manader dals nairs ha adina refusà energicamain las reproschas ch’el haja contact cun ils communists. King ha ina giada ditg davart questa tematica: «I dat uschè blers communists en quest moviment per la pasch sco quai ch’i dat eskimos a Florida.» Sinaquai al ha Hoover numnà «il manzaser il pli notoric dal pajais».
Per stigmatisar King publicamain sco communist han ins fatg diever da l’opiniun che blers segregaziunists avevan, numnadamain che la populaziun da pel naira saja en vardad cuntenta cun sia sort en la societad, ma ch’ella vegnia animada da communists e dad auters instigaturs da protestar. Manaders d’intginas organisaziuns da nairs han ditg sinaquai che la raschun per il moviment dals dretgs da burgais saja savens la mancanza da scolaziun e plazzas da lavur, la discriminaziun e la violenza e ch’ils nairs hajan tuttavia l’intelligenza e la motivaziun da s’organisar autonomamain.
Pli tard ha il FBI pruvà da discreditar King cun scuvertas da sia vita privata. Documents da surveglianza dal FBI davart King (tschertins èn entant publitgads) demussan ch’el ha gì numerusas afferas senza che sia dunna saveva novas. Rapports davart tals eveniments èn er vegnids mess a disposiziun da cumpogns da cumbat da King (inclusivamain ses stretg ami Ralph Abernathy). Il FBI ha distribuì ils resultats da las retschertgas a l’executiva, a schurnalists bainvulents, a partenaris da coaliziun potenzials, a funtaunas da daners da la SCLC ed a la famiglia da King. Ins ha era tramess brevs anonimas a King, en las qualas i vegniva smanatschà ch’ins fetschia diever d’infurmaziuns privatas, sch’el na chalia betg cun ses engaschament per ils dretgs da burgais. Questas activitads èn succedidas en rom dal program secret dal FBI COINTELPRO. Quel aveva la finamira d’offender profundamain persunas che valevan sco politicamain privlusas cun agid da metodas sco la discreditaziun anonima.[10]
A la fin han ins laschà en paus la vita privata da King ed è sa restrenschì sin il material ch’ils servetschs d’infurmaziuns rimnavan en connex cun la SCLC ed il rest dal moviment dals dretgs da burgais. La gronda part da las registraziuns ch’èn vegnidas fatgas zuppadamain restan serradas per la publicitad fin l’onn 2027.
Curt avant la mort da King, ils 28 da mars 1968, è ina demonstraziun manada dad el ida per l’emprima giada a la fin cun tumults, enguladitschs e brischaments. Ozendi san ins ch’il FBI ha incaricà nairs sco agents provocaturs. Da l’autra vart è er attestà il suandant: ils emprims ch’èn currids tar King suenter l’attentat e ch’han empruvà inutilamain d’al porscher emprim agid èn stads agents dal FBI ch’al observavan.
Intschertezza davart l’autur da la dissertaziun da King
Il cumenzament dals onns 80 èn cumparidas reproschas da plagiat en connex cun la dissertaziun da King. Quellas han la finala manà tar ina retschertga uffiziala da l’Universitad da Boston. Lezza ha constatà che King aveva copià parts da sia dissertaziun d’auters auturs senza citar ed inditgar quai correctamain tenor las convenziuns academicas. L’Universitad da Boston n’è tuttina betg sa decidida d’annullar la dissertaziun da King posteriuramain, damai che sia lavur cuntegna sper las passaschas copiadas er ina part elavurada dad el che furma in’atgna contribuziun a la scienza. Sia dissertaziun è dentant vegnida segnada cun in’agiunta ch’inditgescha che parts da la dissertaziun na cuntegnian betg indicaziuns correctas davart l’autur.
Ina tala «appropriaziun dal text», sco l’expert da King Clayborn Carson l’ha definì, è sco ch’i para ina disa da l’anteriura carriera academica da King. Uschia emprestava el grondas parts da ses pleds dad auters preditgants u da protestants alvs che pregiavan al radio. Entant che tscherts inimis politics al han crititgà pervi da questas scuvertas, han ils blers scienziads ch’eran sa fatschentads cun King empruvà da metter questa «appropriaziun dal text» en in connex pli vast. Keith Miller per exempel, pli probabel il pli excellent expert en la domena dals plagiats da King, argumentescha: «Talas praticas correspundan a la tradiziun da las pregias popularas afroamericanas è n’èn betg en scadin cas da numnar plagiarissem.»
Dapi sia mort è King sa sviluppà ad ina da las persunalitads las pli onuradas da l’istorgia dals Stadis Unids da l’America. Savens vegn el cumpareglià cun Abraham Lincoln: omadus umens èn stads manaders ch’èn s’engaschads fermamain per ils dretgs umans e per l’egualitad per tuts – ed omadus èn vegnids mazzads tranter auter pervi da quest engaschament. Er la vardad davart ils plagiats da King en parts da sia dissertaziun e la pretensiun d’esser stà malfidaivel a sia dunna èn fatgs che n’han betg pudì cumprometter seriusamain ses renum. Il cuntrari, questas flaivlezzas han plitost anc consolidà il maletg d’in erox e manader fitg uman. Tar in’elecziun dals ‹pli gronds Americans› fatga dal program da televisiun Discovery Channel ha King occupà il terz plaz.
Il 1980 è vegnida agiuntada la chasa paterna da King ed intgins auters bajetgs en la vischinanza a la National Historic Site, ina glista cun lieus da muntada naziunala istorica. Betg il davos pervi da l’engaschament dal musicist Stevie Wonder è alura vegnì introducì l’onn 1986 in di da festa naziunal en onur da King, il Martin Luther King Day, che vegn celebrà mintg’onn il terz glindesdi dal mais da schaner. Ils 18 da schaner 1993 han per l’emprima giada festivà tut las regenzas dals 50 stadis da l’US¨A uffizialmain quest di da festa. Ultra da quai ha la Martin Luther King Jr. Memorial Foundation cumprà il 1987 il Lorraine Motel ed al transfurmà en il National Civil Rights Museum. Bleras citads da l’USA han dà num ad ina da lur vias tenor il defensur dals dretgs da burgais. A Harrisburg, Pennsylvania, porta la chasa-cumin il num da King.
L’onn 1998 è l’uniun Alpha-Phi-Alpha vegnida autorisada dal Congress american da stgaffir ina fundaziun per coordinar e procurar per daners e per il design dal monument Martin Luther King, Jr. National Memorial a Washington D.C. King è stà in commember prominent da quest’uniun academica per afroamericans. Il monument duai vegnir erigì tar la National Mall en la vischinanza d’in monument dad Abraham Lincoln.
Dapi la mort da King è era sia consorta Coretta Scott King s’engaschada per la gistadad sociala e per ils dretgs da burgais. Anc il medem onn che King è vegnì mazzà ha ella fundà ad Atlanta il King Center. La finamira dal center è da mantegnair l’ierta spiertala da King e da regurdar sin l’entir mund a l’engaschament per schliar conflicts a moda paschaivla e toleranta. Il figl da King, Dexter, è actualmain il president e directur general dal center. Er scolas e baselgias èn vegnidas numnadas tenor King.
L’onn 2010 èn ins danovamain sa stentà da laschar squitschar il purtret da King sin munaida americana. Defensurs dals dretgs da burgais avevan gia empruvà l’onn 2000 senza success d’eternisar King sin la munaida da 50 cents u sin las bancnotas da 20 dollars.
La gruppa U2 ha scrit il 1984 las chanzuns Pride (In the Name of Love) e MLK (cumparidas sin l’album The Unforgettable Fire) en onur da King e da si’ovra da vita. Pride cuntegna dentant in sbagl istoric. King n’è numnadamain betg vegnì, sco implitgà en la chanzun, sajettà la damaun, mabain la saira. Tar concerts chanta ussa Bono, il chantadur da la gruppa U2, la chanzun en ina versiun curregida.
L’impurtanza da King entaifer il moviment dals dretgs da burgais en l’USA
Avant che King è s’engaschà cumplainamain per ils dretgs dals burgais era oravant tut la NAACP stada activa per ils dretgs da la minoritad d’umans da pel naira. Cun il success dal Montgomery Bus Boycott l’onn 1956 èn l’influenza da King sin il moviment dals dretgs da burgais e l’effect da sia persuna sin la populaziun naira s’engrondids fermamain. Entant ch’el era fin alura stà principalmain activ sco plevon, è el viagià ils proxims onns tras l’entir pajais ed ha tegnì numerus pleds. Ils success a Birmingham, la realisaziun dal Civil Rights Act l’onn 1964 e l’onuraziun cun il Premi Nobel han fatg da King il pli grond manader dals protests per l’egualitad per la populaziun naira senza violenza. Quai sa lascha era mesirar vi dals 250 000 participants al Marsch a Washington. Durant quests onns ha la NAACP pers grondas parts da si’influenza.
King ha dentant era stuì acceptar blera critica, saja quai en connex cun sia rolla da manader u cun ses princip da protestar be a moda nunviolenta. Uschia è vegnì fundà l’onn 1960 il Student Nonviolent Coordinating Committee (SNCC) che crititgava a moda constructiva la funcziun da King en il moviment naziunal. Cur che Stokely Carmichael è daventà il 1965 parsura dal SNCC, è la direcziun politica sa radicalisada en direcziun d’in naziunalissem militant per nairs. Il successur da Carmichael ha la fin finala midà il num da l’uniun en Student National Coordinating Committee. L’onn 1964 ha Malcolm X fundà l’Organization of Afro-American Unity (OAAU). En ses pled dal di da fundaziun ha el appellà avertamain da far ina fin a las strategias senza violenza ed è cun quai sa distanzià cleramain da King. Pli ferm che la OAAU ch’è sa schliada suenter sia mort (1965) han dentant ils pleds da Malcolm X influenzà il moviment dals nairs.
L’onn 1966 è alura sa furmada la Black Panther Party ch’empruvava da parar malgistadads socialas cun servetschs d’agid concrets enstagl da protests da massa. Plinavant sustegneva ella il ‹naziunalissem nair› ed il dretg explicit da sa defender sez ed è uschia sa distanziada dal pensar pacifistic e tolerant da King. Sin iniziativa da Carmichael è alura anc vegnì fundà l’onn 1966 la Black Power separatistica ch’aspirava da stgaffir in’uniun da tut ils nairs e da mantegnair la ‹cultura naira›. Savens è King vegnì a pugn cun il renumà defensur dals dretgs da burgais e da quel temp era manader da la NAACP, Roy Wilkins. Tuttina è Wilkins sa participà a differentas demonstraziuns sco per exempel al Marsch a Washington ed ha crititgà organisaziuns militantas.
Oravant tut pervia da talas gruppaziuns n’han ils ideals e las acziuns da protest da King betg gì simpel en il nord da l’USA. Tiers è vegnì ch’el ha cumenzà ad organisar pir il 1966 demonstraziuns en ina citad dal nord, a Chicago. Tuttina è el restà per blers fin a sia mort il manader incontestà da la resistenza senza violenza.
Pervi da l’attentat sin King, pervi dal grond squitsch davart dal FBI (oravant tut sin il moviment Black Panther) e pervia da concessiuns politicas è la forza dal moviment dals dretgs da burgais en l’USA sa diminuida suenter l’onn 1970. Il SNCC è sa schlià l’onn 1970, ed ils Black Panther n’èn dapi l’onn 1981 betg pli activs publicamain. La NAACP sco era la SCLC existan anc oz.
Stephen B. Oates: Martin Luther King, Kämpfer für Gewaltlosigkeit. Heyne, München 1986, ISBN 3-453-55140-0
Günther Wirth: Martin Luther King. 8. ediziun. Wirth-Verlag, Berlin 1989, ISBN 3-372-00304-7
Valerie Schloredt, Pam Brown: Martin Luther King. Amerikas großer gewaltloser Führer, der im Kampf um die Rechte der Schwarzen ermordet wurde. 2. ediziun Arena-Verlag, Würzburg 1990, ISBN 3-401-04278-5
Clayborne Carson (Hrsg.): The Autobiography of Martin Luther King, jr. Abacus Books, London 2000, ISBN 0-349-11298-3
William F. Pepper: Die Hinrichtung des Martin Luther King. Wie die amerikanische Staatsgewalt ihre Gegner zum Schweigen brachte. Diederichs, Kreuzlingen 2003, ISBN 3-7205-2405-1
Hans-Eckehard Bahr: Martin Luther King. Für ein anderes Amerika. 1. ediziun. Aufbau Taschenbuchverlag, Berlin 2004, ISBN 3-7466-8123-5
Gerd Presler: Martin Luther King jr. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek 2005, ISBN 3-499-50333-6
Martin Luther King, Ich habe einen Traum. Patmos Verlag, Düsseldorf, ISBN 978-3-491-45025-7
Octavia Vivian: Coretta & Martin Luther King, Hänssler Verlag, Holzgerlingen 2007, ISBN 978-3-7751-4762-0
Christian Blees: «Ich bin auf dem Gipfel des Berges gewesen.» Das Attentat auf Martin Luther King.Radio-Feature, 4 d’avrigl 2008, producziun: SWR, RBB, ORF, online, (74,1 kB)
Martin Luther King – Mord auf Staatsbefehl. documentaziun, 2004, 52 min., cudesch e reschia: Claus Bredenbrock e Pagonis Pagonakis, producziun: Arte, ZDF, emprima emissiun: 27 d’october 2004, Cuntegn
Dr. King, Bürgerrechtler. 1. part: «I Have a Dream», (titel original: American Experience. Citizen King), documentaziun, USA, 2004, 55 min., cudesch e reschia: Noland Walker, Orlando Bagwell, producziun: Roja Productions Inc. per PBS, Cuntegn, Website dal film original da PBS
Dr. King, Bürgerrechtler. 2. part: «I Have Seen the Promised Land», documentaziun, USA, 2004, 58 min., cudesch e reschia: Noland Walker, Orlando Bagwell, Cuntegn (il film documentar mussa il purtret politic da King a partir dal 1963 fin tar ses mazzament l’onn 1968.)
