Plinius il Giuven

Gaius Plinius Caecilius Secundus, er Plinius il Giuven, latin Plinius minor (* tranter ils 25 d’avust 61 ed ils 24 d’avust 62 a Novum Comum, uss Como, Italia Superiura; † ca. 113 u 115 probablamain en la provinza Bithynia et Pontus), è stà in advocat e senatur roman ch’è stà activ dal temp dals imperaturs Domitian, Nerva e Trajan. Sco ses aug, il perscrutader da la natira Plinius il Vegl, è el restà en memoria a la posteriuritad surtut en connex cun si’ovra litterara, en spezial pervi da las Brevs da Plinius.

Restanzas d’ina inscripziun antica deditgada a Plinius il Giuven en la Basilica di Sant’Ambrogio a Milaun

Las brevs, las qualas Plinius il Giuven ha edì anc da ses temp da vita, furman in’impurtanta perditga areguard il pensar e la moda da viver entaifer ils circuls dals regents romans a l’entschatta dal principat. Spezialmain enconuschenta – sper sia descripziun da l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 – è daventada sia correspundenza cun l’imperatur Trajan (cumparida postum). Questas brevs ch’el ha scrit sco administratur da la provinza Bithynia et Pontus furman ina funtauna istorica d’emprima qualitad areguard l’administraziun da las provinzas romanas.

Nev da Plinius il Vegl

Statua da Plinius il Giuven vi da la fatschada dal dom da Como (vers il 1500)

Gaius Caecilius Plinius è probablamain naschì l’onn 61 u 62 a Novum Comum, la citad da Como odierna. Dal temp da Gaius Iulius Caesar era l’Italia Superiura vegnida auzada en il rang d’ina colonia da burgais romans (colonia civium Romanorum). Sia mamma era la sora da Plinius il Vegl, ses bab probablamain Lucius Caecilius Secundus che vegn menziunà en in’inscripziun a Como. La famiglia appartegneva al stan dals chavaliers e possedeva enturn il Lai da Como plirs bains rurals e villas.

Suenter avair pers probablamain vaira baud ses bab, ha l’aug prendì il figl da sia sora en sia protecziun. La grond’impressiun che quest parent ha fatg sin l’adolescent resorta cleramain da las brevs publitgadas. Plinius il Vegl era gia vegnì da giuven a Roma ed en contact cun las famiglias dominantas da la chapitala. El era surtut s’occupà cun la filosofia stoica ed aveva sviluppà, visitond regularmain l’iert botanic d’in medi grec, in grond interess per las scienzas natiralas. Suenter l’onn 52 è el sa deditgà a studis extendids ed ha publitgà pliras ovras, tranter auter ina scienza natirala che collectescha en 37 cudeschs la savida accessibla da ses temp. Davart l’activitad da ses aug rapporta Plinius il Giuven a moda detagliada e plain admiraziun:

«A partir da la festa da Vulcanus [22 d’avust] cumenzava el a lavurar cun illuminaziun, [...] e quai ditg avant l’alva dal di. L’enviern però lavurava el a partir da l’ina u las duas da la notg, savens gia a partir da mesanotg. El era però bun da durmir da tut temp e fitg bain – magari amez la lavur – per cuntinuar silsuenter ladinamain cun si’activitad. Avant il far di gieva el tar l’imperatur Vespasian – pertge che er lez duvrava la notg per lavurar – e procurava silsuenter la fatschenta ch’al era vegnida adossada. Returnà a chasa sa deditgava el il rest dal di a ses studis.»

Plinius il Giuven attesta a ses aug in spiert viv ed attent e gronda diligenza. Per midar lieu a Roma ha Plinius il Vegl cusseglià a ses nev da far diever d’ina purtantina enstagl d’ir a pe, perquai ch’i giaja uschiglio a perder custaivel temp da studi. E sin viadi aveva il perscrutader da la natira adina a disposiziun in stenograf cun cudesch e tavla da scriver.

«Perquai», uschia s’exprima Plinius il Giuven, «stoss jau rir sche tscherta glieud ma numna in scienzià diligent – jau che sun en congual cun el il pli grond smarschun. Ma sun forsa be jau distratg tras obligaziuns publicas e talas envers mes amis? Tgi da quels che deditgeschan lur entira vita a la scienza na stuess betg avair l’impressiun sper el d’esser quasi in siemiader e valanagut?»

La vischinanza da Plinius il Vegl tar l’imperatur Vespasian è stada colliada cun surpigliar dapi l’entschatta dals onns 70 divers auts posts en l’administraziun da las provinzas. Il davos è el daventà l’onn 77 prefect da la flotta imperiala en la part occidentala da la Mar Mediterrana. En il quartier principal da questa flotta a Misenum al han er accumpagnà sia sora e ses nev.

Perditga da l’erupziun catastrofala dal Vesuv

L’erupziun dal Vesuv l’onn 79 ha muntà per Plinius il Giuven, il qual ha vis l’eveniment cun agens egls, ina vieuta en sia biografia. En il decurs da questa disgrazia ch’ha durà plirs dis è ses aug vegnì per la vita, empruvond quel d’evacuar sur la mar persunas che tschertgavan agid. Damai che Plinius il Vegl aveva adoptà ses nev tras testament, ha quel surpiglià a partir da quel mument sut il num Gaius Plinius Caecilius Secundus la facultad dal defunct, sia clientella e l’access da ses aug als circuls regents en l’Imperi.

Anc en in auter reguard era Plinius tuttavia conscient pli tard da la muntada da quest eveniment e da l’atgna rolla sco perditga. A l’istoriograf Tacitus, cun il qual Plinius tgirava contacts amicabels, ha el scrit:

«Ti ma supplitgeschas da ta scriver davart la mort da mes aug, sinaquai che ti possias far palais quella a moda tant pli vardaivla a la posteritad. Jau t’engraziel persuenter; pertge che jau sai che sia mort vegn a cuntanscher gloria immortala, sch’ella vegn descritta da tai. (...). Jau consideresch quels sco beads, als quals ils Dieus concedan ubain da far quai ch’è degn da vegnir scrit ubain da scriver si quai ch’è degn da vegnir legì; sco ils pli beads consideresch jau però quels che vegnan da far tant l’in sco l’auter. Tar quests ultims vegn a tutgar mes aug grazia a sias e tias scrittiras. Tant pli gugent ademplesch jau quai che ti giavischas, gea ta supplitgesch schizunt persuenter.»

Plinius il Vegl dumonda ses nev da navigar cun el en direcziun dal Vesuv (tenor in maletg dad Angelika Kauffmann)

La descripziun dals eveniments cumenza cun l’avantmezdi dals 24 d’avust, cura ch’il perscrutader da la natira e sia sora èn vegnids rendids attents ad in nivel d’ina furma e grondezza tut speziala. El decida – per motivs da perscrutaziun – da s’avischinar a quel cun agid d’ina nav a vela rapida ed envida ses nev d’al accumpagnar; quel però preferescha da cuntinuar cun ses studis. Cura ch’ina enconuschenta che viva al pe dal Vesuv al dumonda en scrit da la vegnir a spendrar sur la mar, mida Plinius il Vegl ses plan e sa volva cun in bastiment a quatter rembladers directamain vers il territori da catastrofa. Sias observaziuns dal fenomen da la natira che sa preschenta a moda adina pli smanatschanta dictescha el a ses scrivant.

La plazza d’atterrament previsa è gia nunaccessibla. Enstagl da returnar a Misenum, sco che quai era vegnì tratg en consideraziun, debartgescha l’expediziun da salvament en in auter lieu. Là emprova Plinius il Vegl da quietar ils preschents, fa bogn e mangia insatge. E spetgond sin vent favuraivel sa metta el demonstrativamain a durmir; ma pli tard, giond els vers la mar, stenscha el. Tenor Bütler haja Plinius il Giuven descrit ses aug tenor l’ideal dal sabi stoic: el sa lascha guidar da la sauna raschun e s’avischina al privel cun sang fraid; ses agir e segnà da la prontadad da gidar e da fidaivladad a ses duair fin la mort.

Plinius il Giuven era restà suenter la partenza da ses aug vi da ses studis, aveva fatg bogn, mangià insatge ed era sa mess a ruaus. Ma bainbaud vegn el sveglià da squass da la terra che surpassavan per lunschor quai ch’ins era uschiglio disà en la Campania. Ensemen cun sia mamma inquietada è el sa mess davant chasa en direcziun da la mar ed ha reprendì la saira ses studis cun in cudesch da Livius. La proxima damaun marvegl, tar ina glisch dal di be fustga, èn ins s’accurschì il privel da sbuvada dals edifizis ed è perquai sa resolvì da bandunar Misenum. Entamez il chatschim privlus d’in’entira fulla da glieud e tirond la mamma cun sai ha Plinius observà fenomens nunenconuschents, sco la mar ch’era quasi vegnida chatschada enavos e traguttida dal terratrembel ed in grond dumber d’animals da la mar ch’eran restads enavos sin la riva. Malgrà las supplicas da la mamma da la bandunar e da fugir persul il pli spert pussaivel, è Plinius restà tar ella; e vegnind il tschiel adina pli stgir, èn els s’allontanads in pau da la massa e da la via per betg vegnir zappitschads en la stgirezza da la fulla en panica.

«Strusch che nus eran ans mess giu, èsi vegnì stgirenta notg – betg sco d’ina notg senza glina e nivlusa, mabain sco sch’ins stizza la glisch en stanzas serradas. Uss udiv’ins a cridar dunnas, a plirar uffants ed a sbragir umens; ils ins clamavan lur geniturs, auters lur uffants u lur consort; intgins han enconuschì in l’auter vi da las vuschs, quels han deplorà lur atgna disfortuna, ils auters quella da lur confamigliars e per spir tema da la mort desideravan intgins la mort. Blers auzavan ils mauns vers ils Dieus, auters pretendevan ch’i na dettia nagins Dieus pli e che la davosa e perpetna notg dal mund haja cumenzà.»

Cura che fieu lontan ha sclerì in pau la cuntrada e la plievgia da tschendra e la fimera han laschà suenter, èn ins puspè returnà a Misenum. Là era en il fratemp tut sepulì sut ina grossa stresa da tschendra ch’ha fatg sin Plinius l’impressiun sco sche tut fiss cuvert cun naiv. «La tema ha però dominà, pertge ch’il terratrembel ha cuntinuà ed intgins mez nars han sgiamià lur atgna disfortuna e quella dals auters cun terriblas profezias.» Malgrà tut il succedì ed il fatg ch’il privel n’era anc betg passà, han Plinius e sia mamma decidì da restar a Misenum fin ch’els vegnian a savair novas davart l’aug resp. frar.

Advocat e derschader

Cun 18 onns (ca. l’onn 80) è Plinius gia passà si davant dretgira sco oratur. Sia scolaziun aveva el frequentà a Roma. Tranter ses magisters sa chattava il famus retoricher Quintilian. Suenter avair terminà sia furmaziun sco giurist ha el maridà si’emprima dunna, da la quala il num n’è betg enconuschent. Sia segunda dunna è stada la figlia dal ritg Pompeia Celerina, ma gia sut Nerva (96–98) era el puspè vaiv. La terza lètg ha Plinius serrà ca. l’onn 100 cun Calpurnia, a la quala èn drizzadas pliras da sias brevs. Circa dal medem temp sco ch’ha cumenzà si’activitad sco oratur davant dretgira, ha Plinius surpiglià ses emprim uffizi public. Sco decemvir stlitibus iudicandis s’occupava el da cas da dretg civil. Tuttina sco ils auters uffizis dal cussegl dals vigintivir steva quel per ordinari a l’entschatta d’ina carriera da senatur da pli tard.

Las experientschas ch’el ha pudì rimnar sin il sectur da la giurisdicziun tematisescha Plinius repetidamain en las brevs publitgadas. Tar ils agens pledoyers sa stentava el surtut da persvader cun tractar la materia minuziusamain ed en detagl. «Per pudair plaschair e persvader dovra l’oratur temp e peda; ma laschar enavos in guegl en il cor da l’auditori po be quel che na sgrifla betg be, mabain fora profund.»

Fitg malcuntent sa mussa Plinius cun la tendenza da reducir adina pli fitg il temp da discurrer davant dretgira:

«Pertge che quels che discurran vulan pli gugent avair defendì che defender e quels che taidlan vulan pli gugent esser a fin che da sa far in’opiniun. Uschè gronda è la negligientscha, uschè gronda è la marschadetgna ed uschè grond è il spretsch envers la lavur ed ils ristgs dals advocats. U essan nus forsa pli sabis che noss perdavants, pli gists schizunt che las leschas che laschan tiers tantas uras, tantas sesidas, tantas suspensiuns? Eran quels apatics e terriblamain plauns, e discurrin nus pli cler, chapin nus pli spert, truain nus pli conscienziusamain che nus chatschain tras entaifer paucas uras d’aua cas, per ils quals i vegniva duvrà pli baud pliras sesidas?»

Collià cun l’infurmaziun ch’el sez saja pli savens en funcziun sco derschader che sco advocat, accentuescha Plinius ch’el admettia adina il temp da discurrer maximal che vegnia giavischà. Ins na possia gea gnanc giuditgar las dimensiuns d’in cas avant l’audiziun. Pazienza saja la pli impurtanta qualitad dal derschader ed ina premissa essenziala per giustia.

La moda da processar da quel temp crititgescha Plinius cun pleds clers. Blers da ses collegas pli giuvens numna el «giuvenots obscurs» (adulescentuli obscuri) che na vegnian betg introducids cun tut respect en la sfera da dretgira sco pli baud ils giuvens ils pli adattads, mabain che penetreschian en quella senza nagin respect. In’atmosfera correspundenta regia er en la sala da dretgira, nua che vegnian cumprads claqueurs che giajan vinavant da debatta tar debatta.

«Sche ti vas ina giada a spassegiond tras la basilica e vuls savair quant bain u mal ch’ils singuls oraturs discurran, na dovras ti betg l’emprim ascender il tribunal e na dovras betg tadlar tiers. Ti engiavinas quai tgunschamain; il mender oratur è quel, al qual vegn applaudì il pli dad aut.»

Senatur en temps segnads d’ina vieuta politica

Denar dal temp da Domitian

Ils uffizis che Plinius il Giuven ha percurrì en rom da ses cursus honorum avant e durant si’appartegnientscha al Senat roman, lur successiun e durada sa laschan per part reconstruir or d’indicaziuns che Plinius ha sez fatg en sias publicaziuns sco er or d’ina inscripziun ch’è sa mantegnida en sia citad natala Como. Tenor quai è el stà suenter il decemvirat ca. l’onn 82 – dal temp da regenza da Domitian (81–96) – tribun militar en Siria, ca. l’onn 88 questor, ca l’onn 92 tribun dal pievel e l’onn suenter pretor. Dal temp da la midada da regenza da Domitian a Nerva (96–98) era el, sco praefectus aerarii militaris, responsabel per l’administraziun da la cassa, or da la quala vegnivan pajadas las contribuziuns als legiunaris pensiunads. Sut Trajan (98–117) è Plinius stà responsabel ils onns 98–100 sco praefectus aerarii Saturni per l’aerarium, la cassa statala che vegniva tegnida en salv en il tempel da Saturn. L’onn 100 è el stà consul suffectus, parallel al terz consulat successiv da l’imperatur Trajan. L’onn 103 è Plinius stà en uffizi sco augur e dal 104 al 107 responsabel per la cura alvei Tiberis et cloacarum urbis, vul dir per la surveglianza dal letg dal flum e per il livel da l’aua dal Tiber sco er per la chanalisaziun da la citad da Roma.

La muntada e la multifariadad dals divers uffizis mussan ch’igl era reussì a Plinius d’occupar la posiziun da ses aug e da tgirar las bunas relaziuns tar la dinastia flaviana. E la confidenza dals imperaturs en sia persuna è er sa mantegnida suenter la midada da la pussanza da Domitian tar ils imperaturs adoptivs Nerva e Trajan. La carriera armonica da Plinius ha per part manà entaifer l’istoriografia a critica envers sia persuna, damai ch’el na saja betg sa distanzià dal reschim despotic dals ultims onns da regenza da Domitian. Da vart da Plinius sez resorta en las brevs il maletg d’ina resistenza fitg secreta, la quala vegniva er pronunziada en la sfera privata be cun gronda precauziun. Ina da las brevs tracta la memoria a la malsogna e mort da ses bun ami Corellius Rufus. Rufus suffriva d’ina greva gutta ch’è sa derasada davent dals pes sur tut ils members. «Jau al hai visità ina giada dal temp da Domitian, cura ch’el giascheva malsaun en sia chasa da champagna. Ils sclavs èn sa retratgs da la chombra; quai era usità tar el cura ch’arrivava in da ses amis intims. E schizunt sia dunna ans ha bandunà, cumbain ch’el la confidava tut. El ha guardà enturn ed ha ditg: ‹Pertge crais ti che jau supportia uschè ditg questas terriblas dolurs? – Be perquai che jau vuless viver almain in di pli ditg che quest scroc.›»

Da refusar explicitamain il terror che Domitian haja exequì dapi l’onn 92, uschia Plinius, saja stà pussaivel ad el ed a ses collegas en il Senat pir suenter che quest regent saja vegnì allontanà. Ils onns precedents saja il Senat stà in’assamblea tementada e daventada mitta, la quala l’imperatur haja convocà per banalitads ubain per commetter gronds malfatgs e la quala haja gì ina sort tant ridicula sco trista. Sasez e l’adressat da sia brev Aristo enserra Plinius explicitamain cura ch’el scriva da las incunvegnientschas ch’ins haja observà sur blers onns, «quai ch’ha fatg daventar noss spiert indifferent, al ha rut e demoralisà»:

«Il giuf dals onns passads ha, sco sur autras bellas tradiziuns, er rasà ora sur ils dretgs dal Senat il vel da l’emblidanza. Quants paucs han numnadamain la pazienza da vulair emprender insatge ch’els na pon tuttina betg duvrar pli tard! E vitiers vegn anc ch’i n’è betg simpel da mantegnair quai ch’ins ha emprendì sch’i manca l’exercizi. Perquai essan nus stads mal preparads e senza experientscha cura che la libertad è returnada, e fascinads da sia dultschezza essan nus sfurzads da far baininqual chaussa avant che nus savain endretg co l’applitgar.»

En in’autra brev accentuescha Plinius però er in’atgna rolla activa en l’opposiziun cunter in dals acts arbitraris da Domitian, numnadamain cura che quel ha bandegià tranter il 88/89 ed il 93/94 ils filosofs da Roma. Cumbain che gia set da ses agens amis sajan vegnids executads u exiliads saja el, Plinius, stà fidaivel a ses ami expulsà Artemidoros, il schender dal stoic Musonius ch’el admirava fitg. Schizunt da ses temp ch’el era exponì spezialmain en sia funcziun da pretor, haja el rendì a quel ina visita en sia chasa ordaifer Roma ed al haja gidà cun in emprest senza tschains or d’ina stretga finanziala, entant che auters amis bainstants hajan esità.

Sco consul suffectus ha Plinius pretendì l’onn 100 d’avair interrut sia carriera, cura che Domitian haja confessà sia «gritta envers ils buns» (odium bonorum). En la perscrutaziun vegn quai per part resguardà sco mesa vardad e per part sco spira manzegna rendend attent al fatg che Plinius taschentia en las publicaziuns ch’èn sa mantegnidas ses davos uffizi sut Domitian, numnadamain la praefectura aeraris militaris ch’è documentada en inscripziuns. Sin quai sa basa il suspect che Plinius haja vulì zuppentar sapientivamain d’esser stà en la favur da Domitian fin l’ultim onn da ses principiat. A moda pli moderada giuditgescha Beutel che na vesa en Plinius il Giuven bain nagin um da la resistenza averta, ma tuttina insatgi che steva datiers a l’opposiziun. Resguardond ses cumportament opportunistic or da questa posiziun dal ‹cumbattant da la resistenza› na saja quella betg stada uschè malonesta ch’el avess prendì donn da quai.

Suenter che Domitian è vegnì assassinà, ha il Senat rut demonstrativamain cun quest regent cun bandegiar ses num (damnatio memoriae). Plinius il Giuven ha ultra da quai mess agens accents areguard la ruptura cun il passà sco ch’el suttastritga en las brevs publitgadas. Pertge ch’ad el è sa purschida la buna chaschun da «persequitar culpants, da prender vendetga per lur unfrendas e da trair uschia l’attenziun sin quellas». Cun descriver si’interpellaziun correspundenta en il Senat metta Plinius accents dramatics e suttastritga sia prontadad da prender sin sai ristgas a favur da la giustia. Pertge che l’onn 97 na vulevan blers da ses collegas en il Senat betg pli vegnir confruntads cun il passà ch’ins aveva gist surmuntà ed han reagì a moda negativa cura che Plinius ha dumandà da midar l’urden dal di per pudair accusar in senatur. Ins al ha tranter auter admonì da tegnair en egl la situaziun politica generala che na saja betg anc sclerida dal tuttafatg e da betg sponder la broda cun candidats pussaivels per l’onur d’imperatur. Tant pli gronda sto alura esser stada l’impressiun cura che Plinius ha, suenter ch’il Senat aveva tractà en il fratemp autra materia, formulà si’accusaziun cunter Publius Certus, il qual el ha demascrà sco instigader principal tar la condemnaziun dal senatur Helvidius Priscus l’onn 93. La sentenzia da mort cunter el ed auters manaders da l’opposiziun vegniva tenor Plinius resguardada sco il crim il pli orribel da l’èra da Domitian insumma. Anc avant ch’il num Publius Certus era insumma crudà, al ha ina retscha da commembers dal Senat defendì a moda preventiva. Dus auters percunter han sustegnì il plant a favur dals commembers da famiglia da Helvidius, ils quals eran uss returnads da l’exiliaziun e dals quals Plinius aveva procurà per sai in ulteriur mandat.

«Cura che jau sun stà en retscha da discurrer, sun jau stà en pe, hai cumenzà (...), hai respundì a las dumondas da mintga singul. Remartgabel cun tge tensiun, cun tge applaus ch’els han quità tut, els ch’avevan anc protestà avant curt; ina tala vieuta è stada pussaivla pervi da la muntada dal cas, pervi dal success da l’oratur u pervi da la resolutezza da l’accusader. Cura che jau sun a fin, emprova Veiento da respunder. Ma nagin n’al lascha vegnir a pled; ins al interrumpa, sbragia dad aut...»

Il passà sut Domitian vegn bain tematisà be en singulas da sias brevs; quel è però restà actual per Plinius, pertge ch’el è adina puspè revegnì ad in u l’auter aspect durant l’entira perioda da publicaziun da sias brevs. En quest connex è el sa servì da la collecziun da brevs tant sco med da stilisaziun autobiografica sco er per far politica en atgna chaussa. E cun far la punt tranter referiments al passà e dumondas politicas actualas ha el adina er empruvà d’influenzar ils contemporans en in senn politic e moral.

Panegiricher ed aderent d’in nov princip da pussanza

L’imperatur Trajan

La posiziun politica da Plinius suenter la fin da Domitian ed a l’entschatta dal temp da regenza da Trajan intendeva da restaurar il Senat sco organ da decisiun central da la politica romana. L’ideal che Plinius aveva avant egl n’è betg da tschertgar en ina fasa tempriva dal principat, sco che Beutel mussa, ed er betg tar Augustus, mabain en il Senat da la Roma republicana. En il ‹Panegyricus› beneventa Plinius l’imperatur Trajan tranter auter sco quel ch’ha reinstituì la libertad e la segirezza politica. Suenter il referat en il Senat ha Plinius anc extendì ses pled da laud sin Trajan en furma scritta ed al ha alura declamà avant amis en ina prelecziun da trais dis. Quai rapporta Plinius en ina brev, en la quala el introducescha en il senn e la muntada da ses ‹Panegyricus›:

«Mes consulat m’ha adossà l’incumbensa d’engraziar al princeps en num dal Senat. Suenter avair fatg quai en il Senat tenor las isanzas dal lieu e dal temp, sun jau stà da l’avis ch’in bun burgais stoppia sa sentir obligà da nudar tut quai a moda pli detagliada e ritga en ina scrittira, per l’ina per preschentar a l’imperatur sias virtids en furma d’in laud sincer, per l’autra per clamar en memoria a prinzis futurs – betg gist en il tun da magister, ma tuttina cun als tegnair avant l’exempel – en tge moda ch’els possian aspirar il medem renum. Pertge che da vulair dar instrucziuns co ch’in princeps avess dad esser fiss bain in bel pensum, ma er in stentus e forsa in pau prepotent. Ma da ludar il meglier princeps e da mussar uschia a ses successurs sco d’ina tur ina glisch, la quala els pon suandar, ademplescha il medem intent e quai senza nagina impertinenza.»

Il fatg che Nerva ha adoptà Trajan, ha Plinius stilisà ad in’elecziun dal princeps tras il pievel ed il senat sco er – e surtut – tras ils dieus. I sa tractia d’ina elecziun dal meglier tranter tut quels che sajan insumma qualifitgads per quest uffizi. Tranter las qualitads che Plinius lauda vi da Trajan e las qualas duain suttastritgar che quel saja adattà spezialmain sco regent, tutgan il sentiment per giustia, la conscienziusitad, la tempranza, la prudenza e la dominaziun da sasez (iustitia, pietas, modestia, moderatio, disciplina). Munì cun questas qualitads saja Trajan abel d’ademplir sia rolla en rom da las leschas ed en concordanza cun il Senat. Cun preschentar Trajan sco imperatur exemplaric emprova el a medem temp d’al liar a la rolla definida en quest senn e d’al statuir sco ideal per regents futurs. Uschia daventa Plinius, tenor Beutel, il mentor d’in principat che saja da furmar da nov:

«L’adopziun e l’interpretaziun da quella sco elecziun d’in princeps or da las retschas dals senaturs tras ils senaturs sa mussa uschia sco impurtant element da la concepziun dal stadi tenor Plinius. Uschia (...) al reusseschi da revalitar il pais politic dal Senat e da limitar – almain apparentamain – la pussanza dal princeps. Sin basa da l’adopziun po Plinius fundar teoreticamain ses concept dal principat sco uffizi statal e la posiziun dal princeps sco primus inter pares.»

Tar las expectoraziuns da Plinius en il ‹Panegyricus› sa tracti però main d’ina descripziun da la realitad che da desiderats programmatics; quels duain servir al Senat a reconquistar la cumpetenza da decisiun giavischada. Enstagl da la libertad republicana respectiv da la libertas senatus propagada da Plinius regiva en vardad la libertas Augusti, vul dir la libertad che l’imperatur concediva a ses pievel. Che las atgnas pussaivladads d’agir sajan limitadas conceda lura tuttavia er Plinius sez:

«Er nossas brevs duain avair in cuntegn che surpassa l’ordinari, nunimpurtant e privat! Bain dependa tut da la voluntad d’in sulet [vul dir da l’imperatur], il qual ha prendì sulet ed en l’interess da tuts sin sai noss quitads. Ma da questa funtauna benedida culan er tar nus in pèr fils d’aua, ils quals nus pudain trair a niz ed offrir a noss amis en il lontan en furma da brev.»

Il nov ideal dal principat sco ch’el s’exprima tant en il ‹Panegyricus› da Plinius il Giuven sco er en las ‹Historiae› da Tacitus n’ha betg rinforzà politicamain il Senat, mabain ha plitost gì in effect en la direcziun cuntraria: «L’ultima consequenza da l’ideologia da l’adopziun n’è stà nagut auter che da sclauder il Senat dal tuttafatg da la dumonda da la successiun. Ad el è be pli restada ina funcziun d’acclamaziun.» Plinius il Giuven e Tacitus han pia empruvà sco ultims e senza success da preservar entaifer la politica romana la muntada dal Senat sco forza che cooperescha activamain a furmar la politica. Cun Tacitus finescha entaifer l’Imperi roman la fasa d’elavurar il passà en furma istoriografica. Suenter ses temp vegn la biografia dal regent a dominar entaifer la cronistica.

Ambiziuns persunalas e moda da viver privata

Tant en ses operar public sco er en sia vita privata sa spruvava Plinius da tegnair en egl l’atgna reputaziun (posteriura). Quai tematisescha el per part directamain en sias brevs e lascha magari er resortir en furma da motiv. Uschia scriva el per exempel:

«Tgi resguarda quel e tgi l’auter sco l’uman il pli ventiraivel. Jau da mia vart consideresch quel sco il pli fortunà che po gia s’allegrar durant ses temp da vita d’in bun num e che viva vinavant en la posteriuritad en furma da ses renum futur.»

Da premissas optimalas per questa furma da fortuna disponiva tenor ses avis tgi che sa distingueva tant tras ovras a favur da la communitad sco er tras sia lavur publicistica. Surtut tar Cicero al pareva quai mess en vigur a moda exemplarica; per ses agen temp na sa laschava quai però betg pli realisar uschè tgunsch, e quai pervi dal princeps suveran:

«Sche quest curt spazi da temp passager ch’ans è dà na po betg vegnir impundì per prestaziuns gloriusas – la chaschun da prestar quellas na giascha gea betg en noss mauns – sche la vulain nus almain prolungar cun prestaziuns spiertalas; damai ch’i n’ans è betg concedì da manar ina lunga vita, sche vulain nus almain laschar enavos insatge che dat perditga che nus avain insumma vivì.»

Visualisaziun d’ina da las villas da Plinius

Pli pitschnas che las schanzas per il singul eran da prestar grondas ovras politicas e pli fitg ch’il singul «sa sentiva bittà enavos en la stanza da studi empruvond da cuntanscher l’‹immortalitas› giavischada» (Butler). En quest reguard sa chattava Plinius però en ina situaziun ordvart confortabla, possedeva el gea en plirs lieus bains nua ch’el pudeva sa retrair. En in lieu rapporta el detagliadamain d’in bain situà en la Toscana al pe da las Apenninas:

«Sin la vart davos da la chasa ves’ins las Apenninas, ma vaira lunsch davent. Da quellas arriva dis clers e ruassaivels in ventin frestg, il qual n’è però betg memia ferm, mabain flaivlentà gist pervi dal lung viadi. La vart davant guarda vers sid ed envida il sulegl – la stad a partir da mezdi, l’enviern gia in pau pli baud – da vegnir sut in lad portic che guarda ora in pau. Davent da quel arriv’ins en bleras stanzas e schizunt en in atrium tenor la moda veglia. (...) Da l’autra vart dal portic, visavi la stanza da mangiar, sa chatta ina gronda chombra; ina part da las fanestras guardan vers la terrassa, l’autra sin la prada. Ma avant anc sin il lajet da peschs situà sut las fanestras che serva a delectar ureglia ed egl; pertge che l’aua che croda da l’autezza fa ina stgima alventa cura ch’ella vegn tschiffada en il batschigl da marmel. Questa stanza è fitg chauda l’enviern, damai ch’ella è exponida al sulegl. In local da stgaudar è er avant maun e cura ch’il tschiel è cuvert po la chalur che vegn manada natiers remplazzar il sulegl. Alura suonda ina gronda ed empernaivla gardaroba per il bogn, silsuenter il bogn cun aua fraida cun in grond batschigl sumbrivaun. Sch’ins vul dapli plazza u aua pli chauda per nudar, alura sa chatta in batschigl en la curt e daspera ina cisterna, cun l’aua da la quala ins po puspè sa sfradentar cura ch’ins ha avunda dal chaud. (...) Ti sas uss ils motivs, daco che jau preferesch mes bain en la Toscana a las villas a Tusculum, Tivoli e Praeneste. Pertge che sper tut quai che jau hai rapportà qua vegn anc il profund ruaus senza disturbi e senza quitads. Nagin squitsch da stuair trair en la toga, nagins uman mulestus en vischinanza; tut è paschaivel e quiet, quai ch’attribuescha gist uschè a la sanadad da la cuntrada sco il clima pli miaivel, l’aria pli pura. Là sa chattan mes spiert e mes corp en il meglier stadi. Pertge che cun lavur scientifica tegn jau alert mes spiert e cun la chatscha mes corp.»

Sco champ il pli avantagius per studis e per laschar enavos scrittiras las pli gloriusas giuditgava Plinius l’istoriografia, «perquai ch’i ma para inditgà sur tut ora da betg laschar ir en emblidanza quels ch’han merità l’immortalitad e da derasar il renum d’auters cun l’agen. (...) Pertge che la retorica e la poesia valan be pauc, sch’ellas n’èn betg formuladas a moda perfetga; l’istorgia però delectescha en mintga furma.»

L’exempel da l’aug ch’aveva scrit duas ovras istoricas da plirs toms al ha stimulà supplementarmain. Ma la finala possia el tuttina far be ina chaussa: ubain elavurar per la posteriuritad ses blers impurtants cas da dretgira en tala moda che ses pledoyers na giajan betg en emblidanza cun sia mort, ubain sa deditgar a l’istorgia. La retorica e l’istoriografia sajan bain segnadas da tratgs cuminaivels, ma tuttavia er da tscherts cuntrasts. Entant ch’i vegnian savens debattadas avant dretgira chaussas indegnas, s’occupia l’istoriograf dal custaivel e sublim. E quai vegnia mintgamai fatg en in auter tun, structurà autramain e cun duvrar auters pleds. En il senn da Thukydides saja quai tuttina insatge auter, sch’in fatg u in schabetg vegnia mess ora sco possess cuntinuant en furma da l’experientscha istorica ubain sco prestaziun giuridica orientada al mument. Plinius ha sinaquai animà Capito, l’adressat da sia brev, d’al proponer ina materia istorica adattada, damai ch’el sez aveva dubis areguard questa dumonda. La finala na dueva Plinius però betg realisar quest project.

Cun la publicaziun da sias brevs ha Plinius chattà in’autra via da segirar l’atgna survivenza en la posteriuritad. El vala numnadamain sco emprim represchentant da la litteratura europeica ch’ha publitgà brevs privatas – ed en quest senn sco emprim autur d’ina autobiografia en il vair senn dal pled. En quest connex resorta a moda evidenta la finamira da Plinius da preschentar sasez en la dretga glisch. Per part descriva el extendidamain si’atgna generusadad e giustifitgescha las reflexiuns en scrit ch’el fa davart quai:

«Pertge che tras quai hai jau cuntanschì primo che jau restia tar patratgs onuraivels, alura che l’occupaziun cun quels manifesteschia lur entira bellezza e la finala che jau ma preparia cunter la ricla, l’accumpagnadra da mintga regal spontan, ed or da tut quai è naschì in tschert exercizi en il spretschar ils daners. Tut ils umans sa sentan gea da natira ennà obligads da tegnair ensemen lur daners; mai percunter ha l’amur per la generusadad, davart la quala jau hai ponderà ditg ed intensivamain, liberà dals lioms da la ranvaria. E mia generusadad stueva cumparair sco tant pli ludaivla tras quai ch’ella na derivava betg d’ina luna, mabain da reflexiun profunda.»

Sia generusadad ha tranter auter cumpiglià aliments d’uffants basegnus, la confinanziaziun da magisters da retorica, la construcziun ed il mantegniment d’ina biblioteca publica, la restauraziun d’in sanctuari da Ceres e la construcziun d’in tempel; plinavant ha el gidà en ses ambient privat cun mesiras da sdebitaziun e cun stipendis da promoziun. Sco premissa per la generusadad che vegnia demussada envers auters, ha Plinius inditgà il tegnair mesira ed il manar l’agen tegnairchasa tenor criteris economics. Per las immensas summas ch’el ha regalà, al stevan però – sper diversas iertas – be a disposiziun las entradas dals agens bains. Correspundentamain ston quels esser stads da fitg gronda dimensiun.

Ses decurs dal di durant in segiurn da stad sin ses bain rural en la Toscana ha Plinius descrit sco suonda: Cun l’alva dal di ha el l’emprim reflectà en tut ruaus e nundisturbà davart las lavurs da scriver che spetgavan. Alura ha el clamà ses scrivant ed al ha dictà. A la medema occupaziun è el sa deditgà en il decurs da l’avantmezdi al liber e sin excursiuns en il char. Ed el cuntinuescha:

«La tensiun sa mantegna, e quai gist er grazia a las midadas che vivifitgeschan. In pau dorm jau puspè, vom alura a spass, pli tard legel jau dad aut in pled grec u latin, betg tant per la vusch sco per la digestiun; ma er quella vegn rinforzada a medem temp. Alura vom jau puspè a spass, ma unsch en, fatsch gimnastica e vom en il bogn. Sche jau sun durant la tschavera ensemen cun mia dunna ed intgins paucs amis, vegn prelegì in cudesch; suenter avair mangià sa preschenta in actur u in sunader da la lira e pli tard fatsch jau ina spassegiada cun mia glieud, tranter ils quals sa chattan er erudits. Uschia vegn la saira passentada cun divers discurs e cumbain ch’il di è stà fitg lung, è el svelt a fin.»

Busta en regurdientscha da Tacitus

En sias stentas publicisticas da metter sasez en scena a moda positiva fa Plinius magari diever da la varianta da laschar dar insatgi auter ina sentenzia bainvulenta davart sia persuna. Là nua ch’el fa resortir l’anteriur consul Corellius Rufus sco il pli onuraivel, incontestabel e fin da tut ils contemporans, agiunta el a medem temp che quel al haja gia tractà sco um giuven sin il medem nivel, gea cun auta stima. Tacitus percunter dumonda el senza far grondas da pudair vegnir perpetnisà en sias ovras:

«Mes char Tacitus. Jau smin, e mes presentiment na ma engiona betg, che tias ovras istoricas vegnian ad esser immortalas; tant pli – jau confess quai avertamain – giavisch jau da chattar ina plazza lien. Pertge che sche nus giavischain che noss tratgs vegnian reproducids mo dals megliers artists, na stuain nus alura betg giavischar che nossas ovras vegnian affidadas ad in scriptur e laudatur che sumeglia tai?»

Tge ch’el giavischa da Tacitus da vegnir resguardà sco ovra onurifica, è il sustegn che Plinius ha concedì a ses collega en il Senat Herennius Senecio davant ils consuls en quel mument che quel è vegnì attatgà da Baebius Massa en ina moda e maniera ch’avess er pudì daventar privlusa per Plinius. «Schizunt Nerva ch’è vegnì auzà tranter ils dieus», fa Plinius a savair a Tacitus, «ha gratulà en in scriver ordvart onuraivel betg be a mai, mabain a noss entir tschientaner per in tal exempel degn dals temps vegls.»

En l’entira publicaziun da brevs è Tacitus l’adressat che vegn pledentà il pli savens. Sias abilitads admirava Plinius, al empruvond d’imitar gia sco giuvenil, e quai d’ina vart sco «il proxim en lunga distanza», ma da l’autra vart er mettend sasez sin il medem stgalim sco quel:

«Tant pli ma legrel jau che nus vegnin numnads ensemen, cura ch’ins discurra da litteratura, che mes num vegn immediat endament a quels che discurran sur da tai. (...) Gea, ti stos avair remartgà che nus survegnin schizunt en testaments – danor sch’insatgi fiss stà collià casualmain tut spezial cun in da nus dus – ils medems legats, e quai adina ensemen. Tut quai èn indizis che nus ans duessan charezzar anc pli fitg, sche l’activitad scientifica, il caracter, il renum e la finala la davosa voluntad da la glieud ans unescha cun tants lioms.»

Er sco cussegliader divertent sa porscha el a Tacitus:

«Ti vegns a rir e ti dastgas rir: Jau – ti m’enconuschas gea – hai tschiffà trais vers, e quai animals da vaglia. […] Jau seseva sper las raits; en vischinanza na giascheva nagina lantscha da chatscha, mabain griffel e tavla da notizias; jau hai reflectà davart insatge e nudà quai – sche jau returnava gia cun mauns vids, vuleva jau almain purtar enavos paginas plainas. Questa moda da lavurar n’è betg da spretschar. Igl è remartgabel, co ch’il spiert vegn animà tras activitad corporala e moviment; be gia ils guauds, la solitariadad e gist quest ruaus che tutga tar la chatscha envidan ordvart a pensar. Pia, sche ti vas a chatscha, sche prenda tenor mes exempel chanaster da paun e buttiglia, ma prenda er ina tavla da notizias! Ti vegns a far l’experientscha che betg be Diana gira enturn en la muntogna, mabain er Minerva.»

Cura che Plinius na scriveva però betg a Tacitus, mabain davart el, fa el quai en in tun dal qual resorta main intimitad famigliara e gronda stima. Ludolph constatescha en quest connex che Plinius haja agì cun bler calcul envers ses concurrent il pli impurtant.

Per si’auta vegliadetgna ha Plinius prendì il consul Vestricius Spurinna sco exempel. Quel aveva el enconuschì en la vegliadetgna da 77 onns sco persuna ordvart activa, tant corporalmain sco er spiertalmain. La damaun fascheva el regularmain ina spassegiada da trais miglias, alura suandavan discurs u lecturas, in gir en il char e la lavur vi da poesias en la stanza da lavur. Al bogn dal suentermezdi procediva in’ulteriura spassegiada sco er ina fasa da moviment intensiv durant il gieu da balla. Fin il past vegniva prelegì e silsuenter stà ensemen da cumpagnia fin la notg. – Ina tala vita giavischia el er per sasez, scriva Plinius, anticipond quella en patratgs, entant ch’el era anc occupà cun nundumbraivlas fatschentas. Ma er en quai al furmia Spurinna in exempel, pertge che quel haja «uschè ditg sco che quai ha pudì succeder a moda onuraivla, ademplì sias obligaziuns, occupà uffizis, administrà provinzas e gudagnà quest temp liber cun blera lavur.»

Administratur da Trajan a Bithynia

En la vegliadetgna da stgars tschuncanta onns è Plinius il Giuven vegnì nominà l’onn 111 da l’imperatur Trajan sco administratur extraordinari da la provinza Bithynia e Pontus (legatus pro praetore provinciae Ponti et Bithyniae consulari potestate) e munì cun plenipotenzas spezialas. Fin qua era questa provinza vegnida administrada dal Senat; tenor il model dal temp republican aveva quel instituì là proconsuls che midavan mintg’onn. Ils ultims onns eran però sa mussads divers abus, surtut en connex cun l’urden da finanzas da las citads. Sco anteriur responsabel per la cassa statala pareva Plinius spezialmain adattà per puspè metter en urden questas relaziuns. Là nua che auters avevan disditg, sa purscheva uss ad el la chaschun da surpigliar sco incumbensà persunal da l’imperatur in impurtant post en la part orientala da l’Imperi roman. Suenter esser arrivà là ils 17 da settember 111 è el viagià davent da sia residenza a Nicaea u Nicomedia en pliras etappas tras la provinza.

Surtut or da questa activitad da Plinius sco administratur da provinza, elegì cun tschertas aspectativas e munì cun plenipotenza extraordinaria, è sa mantegnida ina collecziun da brevs (il cudesch X) da tut auter caracter che quai che represchenta la publicaziun da las brevs en ils cudeschs I fin IX, ils quals Plinius sez ha edì cun tschertas ambiziuns litteraras. Il cudesch X è cumparì pir suenter la mort da Plinius, e quai sut circumstanzas che n’èn betg scleridas. Cuntegnidas n’èn betg be las dumondas da Plinius en furma da brev, mabain per ordinari er las respostas da l’imperatur Trajan.

Posiziun da la provinza Bithynia e Pontus

Qua cumpara Plinius, en congual cun las brevs ch’el ha sez edì, en ina tut autra glisch. Entant ch’el tschenta en sias atgnas ediziuns savens si’atgna persuna en la rolla dal cussegliader sabi, è el qua l’entir temp la persuna che tschertga cussegl e che reassicurescha sasez. Apparentamain sa stenta el da far en questa impurtanta missiun nagins sbagls per betg periclitar tar l’imperatur ses renum e sia reputaziun. Da quai resulta ina «conscienziusadad pedanta» e «flaivlezza da decisiun eclatanta» – quai che n’al vegn betg be reproschà da la perscrutaziun pli nova. Gia or da las respostas da l’imperatur resorta per part in tun admonint areguard il far diever da las atgnas cumpetenzas da decisiun e trair a niz ils meds e las forzas avant maun al lieu.

Plinius rapporta per exempel a l’imperatur da l’erecziun d’in nov teater a Nicaea che custia ordvart bler, ma che n’avanzia betg pervi dal fund dubius e sfessas gravantas en la substanza; en pli d’in gimnasi, tar il qual la statica vegnia messa en dumonda sco er d’in bogn public da grondas dimensiuns a Claudiopolis che vegnia erigì en in lieu discutabel, e quai or da meds da fundaziun imperials. Cura ch’el dumonda da trametter in architect, survegn el per resposta:

«Tge ch’ins duaja far en connex cun il teater ch’ins ha cumenzà a Nicaea vegns ti a savair giuditgar e decider il meglier al lieu. A mai tanschi da vegnir a savair tge decisiun che ti has prendì. (...) Tge ch’ins duaja cussegliar als abitants da Claudiopolis areguard lur bogn ch’els han, sco che ti scrivas, cumenzà en in lieu uschè nunadattà, vegns ti sez a stuair decider. I na ta vegnan gea betg a mancar ils architects; mintga provinza dispona numnadamain da glieud qualifitgada e cun experientscha. Na crai betg ch’i giaja pli spert da trametter tals da Roma; er tar nus vegnan els gea per ordinari or da la Grezia.»

Tar in’autra chaschun survegn Plinius d’udir che ses agir targlinant saja deplazzà, damai ch’el enconuschia gea bain avunda la tenuta da Trajan «da betg vulair sa far respect tar ils umans tras tema ed anguscha u tras process pervi d’offensiun da maiestad.» Anc en ina da las ultimas brevs da Trajan a Plinius ch’èn sa mantegnidas vegn quel bain confermà en sia valitaziun ch’i saja da dar cuntrapais a las memia grondas societads da festa privatas ed als custs che sajan colliads cun quellas; ma a medem temp al vegn clamà en memoria ch’el saja vegnì elegì en questa funcziun pervi da sia sabientscha, «sinaquai che ti prendias sez mesiras per regular il cumportament dals provinzials e relaschias decrets che servian a calmar a lunga vista questa provinza.»

Da l’autra vart datti er brevs cun propostas da Plinius che n’han betg chattà suatientscha e che mussan ch’igl era tuttavia giustifitgà da sa laschar confermar da surengiu la moda da proceder. En in lieu descriva Plinius il problem da plazzar meds da credit statals tar il tschains usità da 12 % e dumonda sch’i saja meglier da sbassar il pertschient dal tschains ubain d’adossar als commembers dal cussegl communal (decurions) emprests sfurzads. Sin quai ha Trajan respundì:

«Jau na ves sez nagin’autra soluziun, mes char Secundus, che da sbassar il tschains, sinaquai ch’ils daners da vischnanca possian vegnir investids pli tgunsch. La dimensiun da questa sbassada vegns ti a fixar resguardond il dumber da quels che tschertgan in emprest. Da sfurzar la glieud da surpigliar cunter lur veglia in emprest, il qual fiss per els forsa be chapital mort, na correspunda betg al senn da giustia da noss temp.»

La pli enconuschenta part da las brevs da Plinius insumma furma bain sia dumonda co proceder cunter ils cristians:

«A debattas giudizialas cunter cristians n’hai jau anc mai assistì; perquai na sai jau betg tge e quant fitg ch’ins chastia u ha la disa d’intercurir. Jau era er vaira malsegir, schebain la vegliadetgna vegnia resguardada, vul dir sche glieud giuvna vegnia tractada tuttina sco creschids; sch’i vegn perdunà a la persuna che s’enricla, ubain sch’i na gida nagut a quel ch’è insumma stà insacura cristian da betg pli esser quai; schebain gia il num ‹cristian› basta per vegnir punì, er sch’igl èn enconuschentas naginas cuntravenziuns, ubain sch’i vegnan be punidas cuntravenziuns ch’èn colliadas cun il num.

Per entant sun jau procedì sco suonda cunter quels che m’èn vegnids denunziads sco cristians. Jau als hai dumandà, schebain els sajan cristians. Tgi ch’ha confessà, hai jau dumandà ina segunda e terza giada sut smanatscha da paina da mort; quel che steva tar ses confess hai jau fatg manar davent. Pertge che stinadadad ed in cumportament chaprizius hai jau en tutta cas vulì punir, independent da quai ch’els allegavan. Auters ch’avevan tschiffà la medem obsessiun, ma ch’èn burgais romans, hai jau prenotà per transferir a Roma.»

Persunas che vegnivan denunziadas a moda anonima sco cristians, citava Plinius avant sai per truar sur dad els suenter avair guardà sch’els sajan pronts d’unfrir al purtret da Trajan ed a las statuas dals dieus romans tradiziunals intschains e vin e da sbittar Cristus. Er tgi ch’inditgava d’avair vieut il dies al cristianissem vegniva schanegià da Plinius, sut la cundiziun che las unfrendas dumandadas vegnivan prestadas. I sa tractia bain, uschia ses giudicat, da betg dapli che d’ina superstiziun senza mesira. Novas observaziuns mussian però ch’i saja tuttavia pussaivel da tegnair pitg en las citads ed ils vitgs a l’auta rata da derasaziun da questa superstiziun contagiusa. En vista al grond dumber d’accusads haja el per il mument suspendì ulteriurs process per dumandar l’imperatur per cussegl. En la famusa resposta da Trajan hai num:

«Ti has, mes Secundus, applitgà la dretga moda d’agir tar l’examinaziun dals cas da quels che t’eran vegnids annunziads sco cristians. Ins na po numnadamain betg determinar in proceder general ch’avess quasi da furmar ina regla fixa. Ir a tschertgar els na duain ins betg; vegnan els denunziads ed è lur culpa cumprovada, als duain ins punir, ma uschia che quel che snega d’esser in cristian e mussa quai cun unfrir a noss dieus (...) duaja retschaiver perdun sin fundament da sia ricla. Scrittiras anonimas na dastgan percunter betg vegnir resguardadas davant dretgira. Pertge che quai è in nausch exempel e betg degn da noss tschientaner.»

Durant il terz onn che Plinius era en uffizi sco prefect, rumpa la correspundenza tuttenina giu. Ins sto perquai supponer ch’el saja mort durant ses temp d’uffizi.

Il publicist e si’ovra

Plinius ha tranter auter scrit cun 14 onns ina tragedia greca ed intginas poesias; da quests texts litterars n’èn però nagins sa mantegnids. Sut l’imperatur Nerva ha el publitgà in dumber da pleds che quel ha tegnì, en atgna versiun repassada ed extendida. Ma er quels èn ids a perder.

Uschia furman ils agens pleds e las brevs la part centrala da la lavur publicistica da Plinius il Giuven ch’è sa mantegnida fin oz. Igl eran quai da ses temp occupaziuns parentadas, «pertge che la brev tutga tar la producziun litterara, fa pia sco tut la litteratura antica part da la retorica.»

Las funtaunas, da las qualas è inspirada la producziun da brevs litterara da Plinius èn multifaras e na sa laschan betg adina identifitgar en il detagl. Tenor Bütler ha Plinius reprendì tant en las brevs sco er en il ‹Panegyricus› «numerus patratgs ed ideas, dals quals l’origin na sa lascha betg pli tschiffar ozendi, ch’èn navigads senza patrun en il current da la tradiziun e che tutgavan da quel temp tar ils bains spiertals generals». Ina rolla tut speziala giugava tranter auter la teoria da la morala tenor la stoa. Ma «d’in autur al qual ils patratgs prevegnan da tuttas varts a moda talmain libra», uschia Bütler, «na dastga betg vegnir spetgà – en in temp dominà sin tut ils champs dal sincretissem – ina concepziun dal mund serrada e concisa: el alleghescha quai ch’el dovra gist, senza dar mintga giada pled e fatg da sia funtauna.» Ina u l’autra cuntradicziun areguard ils puntgs da vista che Plinius fa valair en il decurs da sia correspundenza è bain er d’attribuir a la brev sco gener litterar; la finala na sa tracti betg d’in text coerent, mabain d’ina collecziun da singuls tocs ch’èn segnads da disposiziuns e da circumstanzas mumentanas.

Ediziuns da texts, commentaris e translaziuns

• Helmut Kasten (ed.): Plinius: Briefe. Lateinisch-Deutsch. 7. ed. Artemis & Winkler, Turitg e.a. 1995, ISBN 3-7608-1577-4.
• Mauriz Schuster (ed.): C. Plini Caecili Secundi epistularum libri novem. Teubner, Stuttgart/Lipsia 1992, ISBN 3-8154-1657-4.
• Adrian Nicholas Sherwin-White: The letters of Pliny. A historical and social commentary. Clarendon Press, Oxford 2003, ISBN 0-19-814435-0.

Litteratura

• Michèle Ducos: Plinius Caecilius Secundus (C.). En: Richard Goulet (ed.): Dictionnaire des philosophes antiques. Tom 5, part 1, CNRS Éditions, Paris 2012, ISBN 978-2-271-07335-8, p. 871–876.
• Frank Beutel: Vergangenheit als Politik. Neue Aspekte im Werk des jüngeren Plinius (= Studien zur klassischen Philologie, tom 121). Lang, Francfurt a.M. e.a. 2000, ISBN 3-631-36103-3.
• Hans-Peter Bütler: Die geistige Welt des jüngeren Plinius. Studien zur Thematik seiner Briefe (= Bibliothek der klassischen Altertumswissenschaften, nova seria, retscha 2, tom 38). Winter, Heidelberg 1970.
• Luigi Castagna, Eckard Lefèvre (ed.): Plinius der Jüngere und seine Zeit (= Beiträge zur Altertumskunde, tom 187). Saur, Minca/Lipsia 2003, ISBN 3-598-77739-6.
• Matthias Ludolph: Epistolographie und Selbstdarstellung. Untersuchungen zu den ‹Paradebriefen› Plinius des Jüngeren (= Classica Monacensia, tom 17). Narr, Tübingen 1997, ISBN 3-8233-4876-0.
• Katrin Schwerdtner: Plinius und seine Klassiker. Studien zur literarischen Zitation in den Pliniusbriefen (= Beiträge zur Altertumskunde, tom 340). De Gruyter, Berlin e.a. 2015, ISBN 978-3-11-041740-1.

Colliaziuns

 Commons: Plinius il Giuven – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Ovras da Plinius tar PHI Latin Texts (latin)
• Ovras da Plinius sin thelatinlibrary.com (latin)
• Excerpts da las brevs en versiun tudestga sin die-lateinseite.de
• Las duas brevs da Plinius il Giuven davart l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 s.C., illustrà, sin latein-pagina.de (latin)