Wikipedia

Stgaudament global

Sco stgaudament global definesch’ins l’augment successiv da la temperatura media da l’atmosfera en vischinanza da la terra e da las mars. Il term vegn duvrà tant per descriver l’augment observà durant ils decennis passads sco er per tematisar l’ulteriur stgaudament spetgà en il futur. Il motiv principal dal stgaudament global è tenor l’enclegientscha scientifica ‹fitg probablamain›[1] in rinforzament da l’effect da serra entras l’uman.[2][3] Cun brischar combustibels fossils e cun runcar ils guauds sin l’entir mund sa concentrescha dioxid carbonic (CO2) en l’aria. Midadas en la moda d’utilisar il terren (sco per exempel en l’agricultura ed en l’allevament dal muvel) èn in’ulteriura raschun per quest effect, oravant tut pervia da svapurs da gas da serra impurtants sco metan.

Ovra d’energia da charvun a Scholven, Germania
L’augment dal livel da la mar periclitescha numerusas inslas tropicas
Temperaturas medias globalas tranter il 1880 ed il 2020 sin la surfatscha da la Terra tenor mesiraziuns dal Goddard Institute for Space Studies
Il svilup da la temperatura media globala durant ils ultims 1000 onns, reconstruì tenor diversas funtaunas e mesirà directamain dapi il 19avel tschientaner

La denominaziun ‹stgaudament global› è vegnida creada durant ils onns 1980 e 1990 e vegn savens duvrada sco sinonim per il term pli general ‹midada dal clima›. La midada dal clima descriva dentant il midament natiral dal clima sin la Terra sur ina perioda pli lunga e cumpiglia uschia l’istorgia dal clima en general. Il stgaudament global sa referescha percunter al midament dal clima preschent che vegn chaschunà da l’uman. Quest auzament da la temperatura media sin la Terra è collià cun consequenzas globalas, regiunalas e localas.

La perscrutaziun scientifica areguard il stgaudament global vegn resumada en intervals da plirs onns entras la ‹Gruppa d’experts interguvernamentala davart midaments dal clima› (Intergovernmental Panel on Climat Change, IPCC). Las analisas da l’IPCC furman la savida actuala davart l’influenza umana sin il sistem climatic e valan sco basa per las discussiuns politicas e scientificas. A l’ultim e quart rapport d’evaluaziun da l’IPCC èn passa 2500 scienziads da 130 differents pajais sa participads.[4] Quest rapport conferma che la probabilitad ch’il stgaudament climatic saja d’origin uman importa passa 90 %.[5] Las analisas da l’IPCC furman ina basa essenziala da quest artitgel.

Causas

modifitgar

Basas da l’effect da serra

modifitgar
 
Schema da l’effect da serra: radiaziun d’undas curtas dal sulegl (mellen) cuntanscha l’atmosfera e la surfatscha da la Terra. Radiaziun d’undas lungas (cotschen) vegn emessa da la surfatscha da la Terra ed absorbada quasi cumplettamain en l’atmosfera. En in equiliber termic vegn quest’energia radiada per la mesadad en direcziun da la Terra ed en l’univers

L’effect da serra pon ins manar enavos sin ils gas da serra sco vapur d’aua (H2O), dioxid carbonic (CO2), metan (CH4), monoxid dinitrogenic (N2O, er enconuschent sco gas ilarant) e cumbinaziuns da fluor (CFC – clorofluorocarbons e FC – fluorocarbons, per tudestg: FCKW/FKW). La radiaziun d’undas curtas nà dal sulegl laschan quests gas penetrar quasi senza impediments. Undas lungas (infracotschen) ch’arrivan da la surfatscha da la Terra vegnan percunter absorbadas dals gas da serra. Tras quai sa stgaudan ils gas ed emettan undas lungas tant en direcziun da l’univers sco da la Terra. Uschia survegn la surfatscha da la Terra dapli radiaziun ch’entras il sulegl persul e sa stgauda pli fitg. La radiaziun or dals gas da serra che va vers la Terra vegn era numnada ‹cunterradiaziun atmosferica›, cunquai ch’ella è cunterdrizzada a l’eradiaziun termica da la Terra. Quest process da stgaudament ed augment da radiaziun cuntinuescha fin che tut las bilantschas d’energia èn equilibradas. Sin in nivel da temperatura pli aut regna lura sin la Terra in equiliber tranter radiaziun absorbada e perdita d’energia.

 
Trend dals gas da serra antropogens impurtants dal 1970 al 2010. Dioxid carbonic e gas ilarant creschan cuntinuadamain, metan e clorofluorocarbons (CFC) restan per gronda part constants dapi il 1999

Gas da serra na furman betg dentant en mintga cas in problem. Il cuntrari: tals gas datti da natira anora en l’atmosfera, oravant tut en furma da vapur d’aua, dioxid carbonic, metan e gas ilarant. L’augment da temperatura chaschunà da quels gas vegn numnà effect da serra natiral. Senza quel sa chattass la temperatura globala da la Terra en media sin ca. -18 °C (e cunquai per var 33 °C sut la temperatura d’oz che munta approximativamain +15 °C). Tras quai fiss la Terra inabitabla per la gronda part dals organissems superiurs. Las cumponentas principalas da l’atmosfera terrestra furman nitrogen, oxigen ed argon (ensemen passa 99,9 %). Questas cumponentas na chaschunan praticamain nagin effect da serra. Sulettamain las pitschnas concentraziuns dals gas da serra numnads pussibiliteschan ensemen cun la vapur d’aua la vita umana sin la Terra.

Retroacziuns

modifitgar

L’effect dals singuls facturs entaifer il sistem climatic vegn cumplitgà entras divers process da retroacziun (engl. feedback, tud. Rückkopplung). In da quels furma l’evapuraziun da l’aua. In stgaudament entras in auzament dals gas da serra lascha evapurar dapli aua en l’atmosfera. Cunquai ch’era vapur d’aua agescha sco gas da serra, sa stgauda l’atmosfera supplementarmain; quest stgaudament lascha evapurar anc dapli aua (ina retroacziun positiva) ed uschia vinavant fin ch’auters process ferman questa circulaziun. La consequenza è in effect da serra bler pli grond che quel ch’ils gas da serra chaschunan. Malgrà che quest process da retroacziun effectuescha in auzament da l’umiditad absoluta da l’aria, resta l’umiditad relativa quasi constanta u sa sbassa perfin levamain, perquai che l’aria è pli chauda.[6] Quest effect da retroacziun po be vegnir vulvì plaunsieu, damai ch’ils gas da serra han ina lunga vita atmosferica.

Er effects da retroacziun en connex cun nivels èn in champ da retschertgas permanentas. Vesì da sutensi emettan nivels enavos radiaziun infracotschna sin la surfatscha e mettan uschia en moviment in effect da stgaudament. Vesì da surengiu reflecteschan nivels la glisch dal sulegl. Tras quai emettan els radiaziun infracotschna enavos en l’univers e chaschunan in effect sfradentant. Schebain l’effect netto è stgaudant u sfradentant, dependa dal tip e da l’autezza dal nivel. Da represchentar quests detagls en models da clima è difficil, per part era perquai che nivels èn bler pli pitschens ch’il raster dals models da clima.[6]

In’autra retroacziun impurtanta è quella da glatsch e d’albedo.[7] Sche las temperaturas globalas s’augmentan, lieua il glatsch als pols pli fitg. Cura ch’il glatsch lieua, prendan la terra u l’aua averta en ses plaz. Terren ed aua (omadus pli stgirs ch’il glatsch) reflecteschan main ch’il glatsch ed absorbeschan uschia dapli radiaziun solara. Quai stgauda anc pli fitg, anc dapli glatsch lieua ed il ciclus cuntinuescha.

Ina retroacziun chaschunada entras l’emissiun da CO2 e CH4 or da la schelira permanenta che sdreglia, per exempel or da las palids da turba en Sibiria, è in ulteriur mecanissem che po contribuir al stgaudament.[8] Sumegliantamain po in’emissiun massiva da CH4 or da metanidrat (era metanclatrat u glatsch da metan; metan enserrà en moleculs d’aua schelada) en las mars causar in stgaudament rapid. Ins suppona en pli che l’abilitad dals oceans da secretar carbon sa reduceschia cura ch’els sa stgaudan. En la zona mesopelagica (en ina profunditad da ca. 200 fin 1000 m) limitescha quai numnadamain la creschientscha da diatoms (bacillariophyta che furman ina basa da la piramida da nutriment) a favur dal fitoplancton ch’ha in pli pitschen effect da pumpa biologica da carbon.[9]

Effect da serra antropogen

modifitgar
 
Svilup da la concentraziun da CO2 durant ils 420 000 onns passads. Retschertgas pli novas han extendì il temp da perscrutaziun sin passa 650 000 onns, il maletg da basa n’è dentant betg sa midà

Dapi la Revoluziun industriala rinforza l’uman l’effect da serra natiral cun chaschunar las svapurs da gas da serra.[10][11] Tenor mesiraziuns or da nuschegls da sondagi da glatsch n’era la concentraziun da CO2 en ils ultims 800 000 onns mai pli auta che 300 ppmV (parts per million, parts per milliun dal volumen).[12][13] Surtut cun brischar materias primas fossilas, ma era – en pli pitschnas dimensiuns – pervia da l’industria da cement e d’ina gronda deforestaziun a partir da l’industrialisaziun, è la concentraziun da CO2 creschida sin passa 385 ppmV. Quai è probablamain la pli auta cifra dapi 20 milliuns onns.[14] L’onn 2006 èn arrivads en l’atmosfera 36,3 Gt CO2 producì supplementarmain da l’uman u ca. 9,9 Gt carbon da l’entir mund.[15] La part per volumen dal metan munta oz enstagl da 730 ppbV a 1783 ppbV (parts per billion, parts per milliarda dal volumen). Quai è il pli aut nivel dapi almain 800 000 onns.[16] Sco causa principala per quai è d’enumerar la tratga d’animals intensiva (factory farming)[17] ed ulteriuras activitads agriculas sco la cultivaziun da ris. La part per volumen dal gas ilarant è creschida da 270 ppbV sin 319 ppbV.[18]

En la climatologia regia consentiment che questas concentraziuns creschidas da gas da serra emess da l’uman furman la causa principala dal stgaudament global.[19][20] Pertge senza quella na fissan las temperaturas mesiradas betg explitgablas.[21][22][23] Il grad d’enclegientscha scientifica davart l’effect da gas da serra taxescha l’IPCC sco ‹aut›.[2]

Tenor in’enquista internaziunala da l’onn 2007 èn 45–50 % dals scienziads da clima dal madem avis scol’IPCC. Mintgamai 15–20 % considereschan ils rapports da l’IPCC sco memia exagerads u memia precauts. Almain 97 % dals scienziads participads conferman la tesa che las emissiuns antropogenas da dioxid carbonic furmian ina part impurtanta dal sistem climatic e sajan almain parzialmain responsablas per il stgaudament dals decennis passads.[24] En ina retschertga fatga il 2006 tar scienziads da clima tudestgs inditgeschan 38 % che la tesa da la causa antropogena da l’auzament da la temperatura en il 20avel tschientaner valia sco cumprovada. 56 % mettan parzialmain en dumonda questa tesa e 5 % mettan ella fermamain en dumonda. 46 % dals scienziads dumandads inditgeschan ch’il svilup dal clima dals ultims 50 onns saja influenzà per gronda part dal depurtament da l’uman, 27 % inditgeschan facturs antropogens e natirals sco motiv probabel e 11 % accentueschan predominantamain motivs natirals.[25]

Activitad solara e radiaziun cosmica

modifitgar
 
Il graf da l’activitad solara dapi il 1975 na mussa nagin auzament durant ils ultims 30 onns

Sper ils gas da serra contribueschan anc auters facturs main impurtants al stgaudament global. Da menziunar è qua l’intensitad da radiaziun dal sulegl – era sche quest factur vegn valità differentamain. L’enclegientscha scientifica davart l’influenza da l’activitad solara oscillanta sin il clima vegn stimada da l’IPCC sco ‹pitschna›.[2]

Ina cifra fitg auta areguard questa tesa chatt’ins tar Stott et al. (2003). Quels stiman la cumpart solara al stgaudament global observà tranter il 1950 ed il 1999 en in interval da 16 % fin 36 %.[26] Tenor in studi da Scafetta e West (2007) pudess il sulegl perfin avair contribuì tranter 8 % e 42 % al stgaudament global dapi il 1950.[27] Sami Solanki, directur a l’Institut da Max Planck per perscrutaziun dal sistem solar, argumentescha ch’il sulegl sa chattia dapi 70 onns en in maximum d’activitad. Quai saja visibel vi dal dumber dals flatgs solars ch’effectueschian ina traglischur uschè ferma sco dapi 8000 onns betg pli.[28] Malgrà quest’activitad extraordinaria vegn Solanki tar la conclusiun ch’il sulegl na possia betg esser stà il factur dominant e che sia cumpart al stgaudament dapi il 1970 cumpiglia maximalmain 30 %.[29][30] Natalie Krivova, ina collega da Solanki, scriva medemamain ch’i saja fitg probabel ch’il sulegl n’haja betg contribuì a moda signifitganta suenter il 1980 al stgaudament global.[31] L’analisa da Solanki vegn però era crititgada, oravant tut pervia da sia metoda da reconstruir ils millennis passads.[32] Autras reconstrucziuns na mussan strusch in connex tranter ils flatgs solars e la temperatura mesirada sin la Terra dapi il 17avel tschientaner.[33]

Henrik Svensmark, in fisicher danais e scienzià dal clima, ha formulà l’ipotesa d’in connex tranter il clima e la radiaziun cosmica.[34] Pervia da l’activitad solara augmentada vegnia la radiaziun cosmica deviada pli fitg davent da l’atmosfera e perdia uschia si’intensitad. Quai haja per consequenza ch’i sa furmian damain nivels sin la Terra. Questa teoria defenda era l’astrofisicher Nir Shaviv.[35] Il connex static tranter radiaziun cosmica e cuvrida da nivels presupponì da Svensmark è vegnì demascrà pli tard sco artefact scientific.[36][37] Tenor in ulteriur studi dal 2008 datti fin ussa nagins mussaments per ina colliaziun tranter la radiaziun cosmica ed il stgaudament global.[38]

Er auters scienziads èn unanimamain da l’avis che la cumpart da l’activitad solara al stgaudament observà saja pitschna. Fin il 1970 devi anc ina correlaziun tranter l’augment d’intensitad dal sulegl ed il stgaudament global mesirà. Ma il pli tard a partir da lura hajan cleramain ils gas da serra mess en moviment il svilup da la temperatura.[39] L’IPCC stima ch’il sulegl haja contribuì dapi l’industrialisaziun cun 0,12 watt per meter quadrat al stgaudament global (cun in spazi d’intschertezza da 0,06 fin 0,30 w/m2). Quai è be ina pitschna part en cumparegliaziun cun ils gas da serra antropogens e lur cumpart da 2,63 (± 0,26) w/m2.[2]

Dapi il 1978 vegnan las midadas da l’activitad solara mesiradas directamain or da l’orbit. Ma era las midadas mesiradas en quella maniera èn memia pitschnas per esser la causa principala dal stgaudament accelerà dals ultims 30 onns.[40] Sche quest’activitad avess insumma in effect sin il clima – uschia argumenteschan Lockwood e Fröhlich (2007) –, lura fiss la Terra plitost sa sfradentada durant ils ultims onns, damai che l’activitad solara è plitost ida enavos.[41]

Aerosols

modifitgar
 
Ils stimulants dal stgaudament global dapi il 1750 e lur effect netto sin la bilantscha termica da la Terra
 
Ils stimulants fisicals e lur cumpart al stgaudament global en il model da clima

Ina rolla betg nunimpurtanta en il sistem dal clima giogan finas particlas en l’atmosfera, ils uschenumnads aerosols. Quels reflecteschan per part la radiaziun e contribueschan uschia al sfradentar da las stresas d’aria pli bassas. Tge effects ch’els han exactamain sin il clima, san ins da preschent be descriver cun ina gronda intschertezza. L’IPCC taxescha il grad da l’enclegientscha scientifica davart ils aerosols sco ‹mesaun› e ‹pitschen›.[2] L’influenza d’in aerosol sin la temperatura da l’aria dependa da l’autezza nua ch’el sgola. En la stresa da l’atmosfera la pli bassa, la troposfera, procuran particlas da fulin per in auzament da la temperatura, cunquai ch’ellas absorbeschan la glisch dal sulegl e la dattan giu sco radiaziun termica. En la regiun enturn l’Ocean Indic han ins per exempel savì declerar che la cumpart d’in uschenumnà ‹nivel brin› al stgaudament regiunal saja circa la medema sco quella da gas da serra.[42] L’effect che surfatschas da naiv e glatsch reflecteschan l’energia vegn numnà ‹albedo›. Quel vegn reducì entras particlas da fulin ch’èn sa tschentadas sin surfatschas da naiv e glatsch, quai che maina ad in ulteriur stgaudament. Situadas en stresas d’aria pli autas procuran questas particlas dentant ch’i vegn pli frestg sin la surfatscha da la Terra, cunquai ch’ellas impedeschan l’energia da penetrar tras las stresas d’aria. Sper il fulin furman oravant tut particlas da minerals tals aerosols en l’atmosfera. Questas particlas vegnan principalmain emessas da l’agricultura e d’indrizs industrials, ma er dals deserts.[43] Lur surfatscha clera e reflectanta procura probablamain per ina sfradentada da l’atmosfera pli bassa.

In grond factur d’intschertezza tar la calculaziun da l’effect dals aerosols sin il clima furma era lur influenza sin ils nivels. Malgrà tut las intschertezzas vegn l’effect netto da tut las particlas sgulantas taxà sco cleramain sfradentant. L’economia creschenta suenter la Segunda Guerra mundiala e la polluziun da l’aria chaschunada tras quai han l’emprim procurà per in ferm effect sfradentant dals aerosols. Fin en ils onns 1970 ha quel mascrà il stgaudament che fiss stà da spetgar. Dal 1950 al 1975 è la svapur da sulfats sa duplitgada davent da 35 sin passa 70 milliuns tonnas l’onn. Lura è questa cifra restada sin il medem nivel e davent la fin dals onns 1980 è ella puspè sa sbassada. L’onn 2000 muntava la svapur da sulfat a 55 milliuns tonnas.[44] Davent dal 1960 è la svapur da gas da serra sa rinforzada considerablamain, uschia che la polluziun da l’aria causada dals sulfats na pudeva betg pli equilibrar l’effect stgaudant dals gas.[21] La ferma preschientscha da sulfats en l’atmosfera è ultra da quai accumpagnada da consequenzas negativas sco plievgia ascha e da problems da sanadad sco asma.

Stgaudament mesirà e prognostitgà

modifitgar

Auzament da la temperatura fin uss

modifitgar

Sco cumprova principala per il stgaudament global actual valan las mesiraziuns da temperatura ch’existan dapi ca. il 1860 sco era las evaluaziuns da divers archivs da clima. Per l’interval tranter il 1906 ed il 2005 mussan quellas en media in augment da la temperatura globala dal terren da 0,74 °C (± 0,18 °C toleranza d’errur). Il pli marcant è il stgaudament ch’è vegnì mesirà dal 1976 enfin oz. Il 2010 ed il 2005 èn stads ils onns ils pli chauds dapi l’entschatta da las registraziuns l’onn 1880.[45] Ina segunda fasa da stgaudament marcanta ha gì lieu tranter il 1910 ed il 1945. Quella è dentant vegnida chaschunada d’oscillaziuns natiralas. La fasa tranteren senza stgaudament è stada influenzada da particlas da merda e da fulin en l’aria (ils uschenumnads aerosols) che han l’emprim gì in effect sfradentant. L’influenza totala da quest fenomen sin il clima n’è dentant betg perscrutada avunda.[46] Durant ils 30 onns passads è la temperatura globala creschida per ca. 0,17 °C per decenni (tenor mesiraziuns dal terren).[47] Quai vegn confirmà da mesiraziuns da satellit che mussan sumegliants trends da stgaudament. Questas datas da satellit èn vegnidas evaluadas da diversas gruppas da perscrutaziun ch’èn vegnidas a resultats levamain differents. Tenor RSS (Remote Sensing Systems) emporta il stgaudament dals ultims 30 onns 0,175 °C[48], tenor l’UAH (University of Alabama a Huntsville) 0,14 °C per decenni.[49] Sper l’aria èn era ils oceans sa stgaudads. Pervia da l’enorm volumen da las mars e lur grond’inerzia da temperatura è lur temperatura media bain s’augmentada dapi il 1955 be per 0,04 °C.[50] La temperatura da la surfatscha dals oceans è percunter s’auzada en il medem temp per 0,6 °C.[51]

En cumparegliaziun cun las divergenzas da las stagiuns e da la midada da di e notg paran las cifras numnadas d’esser pitschnas. Sco midament global dal clima èn ellas dentant fitg autas – spezialmain, sch’ins considerescha che la temperatura media durant l’ultima epoca glaziala era per be ca. 6 °C pli bassa che oz.[52] Scienziads dal National Research Council dals Stadis Unids da l’America considereschan las temperaturas actualas sco las pli autas dapi almain 400 onns, probablamain perfin dapi 1000 onns.[53] Cun excepziun da paucas regiuns han ins pudì registrar in stgaudament sin l’entir mund dapi il 1979.[54] L’aria sur surfatschas da terren sa stgauda en general pli fitg che sur surfatschas d’aua.[55] En ils ultims 100 onns èn las temperaturas consequentamain s’auzadas pli fitg sur l’emisfera dal nord che sur l’emisfera dal sid[56], cunquai che la gronda part dal terren sa chatta en il nord. Las temperaturas da la notg e da l’enviern èn s’auzadas in zic pli fitg che quellas dal di e da la stad.[57][58] Repartì sin las stagiuns è il pli grond stgaudament vegnì mesirà durant ils mais d’enviern sur il vest da l’America dal Nord, la Scandinavia e la Sibiria.[59] La primavaira èn las temperaturas s’auzadas il pli fitg en l’Europa ed en l’Asia dal Nord e da l’Ost. La stad èn l’Europa e l’Africa dal Nord stadas pertutgadas il pli fitg e l’atun è la temperatura s’auzada il pli fitg en il nord da l’America dal Nord, en Grönlanda ed en l’Asia da l’Ost.[54] Particularmain remartgabel è il stgaudament stà en l’Arctica, nua che l’augment annual è duas giadas uschè aut sco la media globala.[60][61]

Medemamain pon ins constatar ch’igl ha dà ils davos decennis pli paucs eveniments extrems da fradaglia, ma dapli undas da chalira.[54][62] Tranter il 1950 ed il 1980 èn las temperaturas minimalas sa reducidas pli fitg che quai che las temperaturas maximalas èn creschidas (per 0,204 °C resp. 0,141 °C per decenni).[57] Dapi il 1980 n’è questa tendenza betg pli vesaivla, dapi lura sa sviluppan omaduas valurs praticamain tuttina (0,295 °C resp. 0,287 °C per decenni).[57]

 
Las singulas stresas da l’atmosfera en survista

Per las singulas stresas d’aria da l’atmosfera sa laschan teoreticamain spetgar differentas consequenzas dal stgaudament global. Entant che la surfatscha da la Terra e la troposfera bassa enfin media duessan sa stgaudar, laschan ils models supponer ina sfradentada per la stratosfera pli auta.[63] Las mesiraziuns fatgas conferman quest muster. Las datas da satellit mussan ina reducziun da la temperatura da la stratosfera auta da ca. 0,314 °C per decenni durant ils ultims 30 onns.[64] Questa sfradentada vegn effectuada per l’ina entras l’effect da serra augmentà e per l’autra pervia da la reducziun d’ozon entras ils CFCs che sa chattan en la stratosfera.[65][66] Sch’il sulegl fiss la causa principala, avessan tut las stresas stuì sa stgaudar tuttina ferm.[63] Tenor l’enclegientscha actuala munta quai che la gronda part dal stgaudament observà sto derivar da l’activitad umana. En in studi da model cumparì il 2007 ha la cumpart natirala al stgaudament global dal 20avel tschientaner pudì vegnir calculada a sut 0,2 °C.[67]

Stgaudament prognostitgà

modifitgar
 
Intginas projecziuns dal svilup da la temperatura enfin il 2100

Sche la concentraziun da CO2 en l’atmosfera avess da sa dublegiar, suppona la perscrutaziun dal clima che l’augment da la temperatura media muntass tranter 1,5 °C e 4,5 °C.[68] Questa valur è er enconuschenta sco sensitivitad climatica. Sa basond sin la rata da creschientscha da tut ils gas da serra e dal model applitgà, quinta l’IPCC cun in augment da la temperatura media globala da 1,1 °C fin 6,4 °C fin l’onn 2100.[2]

In parameter decisiv, dentant era fitg nuncler, è la prognosa davart il svilup futur da l’economia mundiala. En il passà è la creschientscha economica stada correlada fermamain cun il diever d’energias fossilas[69]; tut tenor scenari èsi da quintar che quest trend cuntinueschia en il proxim futur. Supposiziuns divergentas davart quest svilup explitgan las dimensiuns e variaziuns relativamain grondas dal stgaudament global prognostitgà dals climatologs.

 
Carta dal stgaudament global calculà per la fin dal 21avel tschientaner. En quest model da clima HadCM3 cumporta il stgaudament en media 3 °C

Plinavant po il sistem dal clima anc porscher intginas ‹surpraisas› en furma da retroacziuns ch’èn grevas da modellar (mira survart). Tuttina calculescha ina contribuziun da Barrie Pittock en Eos, la publicaziun da l’American Geophysical Union, ch’il stgaudament futur pudess eventualmain surpassar las dimensiuns numnadas da l’IPCC. Tranter ils otg motivs per sia supposiziun sa chattan il regress da la stgiradetgna globala, il grond regress dal glatsch arctic e la cumpariziun d’effects da retroacziun en connex cun biomassa.[70]

Scienziads da l’University of California, Berkeley, han empruvà da resguardar talas retroacziuns disfavuraivlas en lur calculaziuns. Els han presupponì ch’il dioxid carbonic en l’atmosfera vegnia a s’auzar dals actuals 380 ppmV sin ca. 550 ppmV fin l’onn 2100. Quai saja sulettamain la creschientscha che derivia da l’uman. Ils scienziads rendan attent che la temperatura augmentada sezza inciteschia u rinforzia puspè process ecologics e chemics. Quels process pon manar ad in’emissiun supplementara da gas da serra, oravant tut da dioxid carbonic e da metan. Tar temperaturas pli autas laschan las mars liber dioxid carbonic e la biomassa smarschescha pli svelt. E quai ha l’effect che dapli metan e dioxid carbonic vegn emess. A la fin vegnan ils scienziads a la conclusiun ch’il stgaudament global po esser per anc 2 °C pli aut che quai ch’el è en la simulaziun da clima senza resguardar questa retroacziun.[71]

Prognosas globals vegnan anc engrevgiadas entras process da retroacziun separats e locals ch’èn fitg grevs da modellar. Quai èn per exempel retroacziuns en l’Arctica, en la vischinanza da glatschers en regress u en la schelira permanenta da la Sibiria dal Vest. Entras talas midadas dal clima localas (p.ex. +3 °C entaifer 40 onns en la Sibiria dal Vest) pon limitas criticas vegnir cuntanschidas localmain gia tar in pitschen stgaudament global.[72] Tals fenomens locals èn d’impurtanza centrala en la vischinanza da grondas massas da metan. L’attenziun speziala è focusada sin la schelira permanenta en Sibiria cun 70 milliardas tonnas da metan[73] ed anc ina bler pli gronda massa d’idrat da metan (u metanclatrat) en la mar profunda.[74][75]

Consequenzas

modifitgar
 
L’auzament dal livel da la mar mesirà tranter il 1993 ed il 2014 è per 50 % pli aut che la media da l’entir 20avel tschientaner

Pervia da las consequenzas per la segirtad dals umans, la sanadad, l’economia e l’ambient è il stgaudament global ina gronda ristga. Gia oz pon ins observar insaquantas midadas da l’ambient ch’han in connex cun il stgaudament. Questas midadas sco pli pauca naiv, il livel da la mar s’auzond, la retratga dals glatschers e midaments da l’aura valan sper las mesiraziuns da la temperatura sco confirmaziuns per la midada dal clima. Quests fenomens èn exempels per consequenzas che n’influenzeschan betg mo las activitads dals umans, mabain er ils ecosistems. Ils effects da la midada dal clima pon esser uschè multifars e vasts che be ina pitschna part da quels po vegnir enumerada qua:

  • I dat ristgas per la sanadad pervia da las temperaturas d’aria creschentas. I vegn a dar dapli undas da chalira, entant ch’eveniments da fradaglia extrems vegnan probablamain a sa reducir. In studi da l’Institut per economia mundiala a Kiel, incumbensà dal WWF, mussa ch’il dumber da morts da chalira vegn a s’augmentar: fin l’onn 2100 po il dumber s’auzar per 5000 morts senza resguardar il svilup demografic respectivamain per 12 000 morts, sch’ins resguarda las structuras da vegliadetgna midadas. A medem temp sa reducissan ils morts da fradaglia per 3000 respectivamain per 5000.[76] In auter studi prevesa per la Gronda Britannia 2000 morts da chalira supplementars e 20 000 morts da fradaglia pli pauc (tar in stgaudament da 2 °C).[77]
  • Parasits ch’han gugent il chaud (p.ex. il raischen u il scorset) e scherms infectus (p.ex. malaria[78]) pon sa derasar en regiuns ch’èn fin oz anc memia frestgas per els.[79][80] Cunquai che la derasaziun da malaria è primarmain dependenta dal standard medicinal ed igienic d’in pajais, èn en emprima lingia pajais en svilup pertutgads da quest privel. Il privel d’ina nova derasaziun da malaria en Europa è fitg pitschen.[81]
  • En il decurs dal stgaudament global s’auza il livel da la mar. En ils ultims decennis è quel creschì mintgamai per 1 fin 2 cm ed actualmain per 3 cm per decenni.[82] Quai periclitescha spezialmain regiuns da riva ed inslas en quels pajais che na pon betg sa prestar mesiras per la protecziun da la riva. Tenor divers scenaris da l’IPCC èn auzaments dal livel da la mar tranter 0,19 m e 0,58 m pussaivels fin l’onn 2100. Intschertezzas da las valitaziuns datti pervi da la reacziun umana (politica da clima) sco er pervi da la stimaziun davart il glatsch che lieua en Grönlanda. Il motiv per l’auzament da fin uss è l’expansiun termica da l’aua sco era l’aua supplementara dals glatschers luads. Entras in livel da la mar auzà creschan en regiuns da riva ils donns potenzials entras mars burascusas.[83]
  • Ils oceans na daventan betg mo pli chauds, mabain absorbeschan era dapli dioxid carbonic or da l’atmosfera e daventan aschs.[84] Las consequenzas per las mars e per ils curals pon esser considerablas, cunquai ch’ils curals na pon betg pli furmar lur vetta da chaltschina protegenta. Da questas vettas dependan blers organissems pitschens che sa chattan a l’entschatta da la chadaina da nutriment oceanica. Sche la chaltschina manca, èn las consequenzas per l’ecosistem oceanic probablamain considerablas.[51]
  • Entras las temperaturas da l’aria creschentas sa midan la repartiziun e la dimensiun da las precipitaziuns sin l’entir mund. Perquai ch’aria pli chauda po absorbar dapli aua, s’auza la rata da svapuraziun. Quai po manar a setgiras pli frequentas e pli gravantas. Entras l’Ocean Indic pli chaud hai per exempel dà periodas setgas pli e pli gravantas en l’ost da l’Africa[85], entant ch’igl ha pluvì dapli en las regiuns setgas dal Pakistan.[86] La svapuraziun augmentada maina a medem temp ad ina pli gronda ristga da plievgias grondas e cun quai er ad inundaziuns en furma d’auas grondas.[87][88]
 
Benambra, ina regiun en Victoria, Australia, ch’è pertutgada da setgira
  • Tenor la World Meteorological Organization datti fin uss indizis per e cunter in segn antropogen en las registraziuns davart ciclons tropics, ma fin qua n’han ins betg pudì trair conclusiuns segiras.[83] Tscherts studis inditgeschan che l’intensitad da huricans saja s’augmentada en ils decennis passads[89][90] e stettia en correlaziun cun las temperaturas augmentadas da la mar.[91] Sco quai che la WMO punctuescha, èn las consequenzas da huricans primarmain da manar enavos sin la concentraziun creschenta da la populaziun e l’infrastructura en regiuns da riva.[83] Tenor in studi da Pielke et al. (2008) avess per exempel il Great Miami Hurricane dal 1926 – cun ina populaziun a la riva sco oz – chaschunà in donn da 140–157 milliardas dollars (il dubel dal hurican Katrina da l’onn 2005).[92] Ad in sumegliant resultat vegn in studi da Brooks e Doswell (2001) ch’ha intercurì l’intensitad da tornados.[93] In studi da Knutson et al. (2008) prognostitgescha a lunga vista ina reducziun da l’intensitad da huricans tar in stgaudament global cuntinuant.[94]
  • Las consequenzas economicas èn tenor valitaziuns actualas considerablas. L’Institut tudestg per la perscrutaziun d’economia (Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung) stima ch’ina midada dal clima cuntinuanta fin l’onn 2050 possia chaschunar a l’economia publica custs da fin 200 billiuns US-dollars (ma questa stimaziun cumpiglia grondas intschertezzas).[95] Il 2006 ha la regenza britannica publitgà il rapport da Stern. Quel inditgescha ils donns spetgads entras la midada dal clima fin l’onn 2100 cun cifras tranter 5 % e 20 % da la prestaziun economica globala. Mesiras da prevenziun efficazias (oravant tut la reducziun da CO2) custassan percunter strusch 1 % dal PNB (product naziunal brut) mundial ed èn evidentamain pli economicas che da reparar donns da malauras. (Ins sto dentant considerar ch’i po era dar auras extremas sco huricans ch’effectueschan ina reducziun da CO2.) Dus onns suenter la publicaziun ha Stern manegià che las indicaziuns davart la concentraziun tolerabla da gas da serra sajan stadas memia optimisticas e ch’ina reducziun massiva da quellas saja necessaria. Consequentamain sajan ils custs da prevenziun ca. duas giadas uschè auts sco calculads dad el.[96] Tenor l’opiniun d’auters economs èn las valitaziuns da Stern davart ils donns spetgads entras la midada dal clima memia pessimistas.[97][98][99] Fitg gravant saja che Stern haja calculà ils custs da prevenziun be fin l’onn 2050, la summa dals donns dentant fin il 2100.[100] Auters economs sustegnan però ils resultats dal rapport da Stern[101][102] e rinfatschan tranter auter als critichers da guardar las funtaunas be en moda selectiva e defurmanta.[103]

Las ristgas per ils ecosistems sin la Terra creschan considerablamain cun il grad da la temperatura auzada. Tenor in studi da William Hare da l’Institut da Potsdam per perscrutaziun da consequenzas dal clima èn las ristgas relativamain pitschnas tar in stgaudament da sut 1 °C, per sistems ecologics sensibels dentant gia betg da negliger. Tranter 1 °C e 2 °C stgaudament datti ristgas signifitgantas e sin plaun regiunal bainduras substanzialas. In stgaudament sur 2 °C cuntegna ristgas elevadas per l’extincziun da bleras spezias d’animals e da plantas, dals quals ils abitadis na correspundan betg pli a lur pretensiuns. Questas spezias vegnan stgatschadas u pon perfin murir or, sch’ellas na pon betg suandar las zonas ecologicas che sa spostan geograficamain.[104] Autras spezias pon percunter sa derasar meglier sche la temperatura crescha. Tar in stgaudament da sur 3 °C spetga Hare perfin in collaps total da sistems ecologics, crisas da fom e d’aua pli frequentas e gravantas sco er ulteriurs donns socioeconomics, oravant tut en ils pajais en svilup.[105] Segund in studi da la York University pudess l’auzament da la temperatura globala spetgà effectuar la mort da massas; passa 50 % da las spezias d’animals e da plantas fissan victimas.[106]

Il stgaudament global na sto betg sfurzadamain sa sviluppar en moda successiva, mabain po era progredir andetgamain. Era sche quest scenari vegn valità sco fitg nunprobabel, po la midada dal clima midar ils currents da la mar ed uschia tschessentar il current da l’Atlantic dal Nord che furma in bratsch dal Current dal Golf. La consequenza fiss ina fradaglia massiva en l’entira Europa dal Vest e dal Nord. Sch’il clima sa stgauda vinavant, pudessan er auters currents oceanics sa midar cun il temp, cun consequenzas vastas per la bilantscha d’energia globala. Questa supposiziun da worst-case è stada in tema d’in studi dal ministeri da defensiun dals Stadis Unids dal 2003. Quest studi è partì da midadas politicas massivas en consequenza d’in tal svilup.[107] Tenor in studi publitgà l’entschatta dal 2008 ha il stgaudament percunter effectuà dapi l’ultima epoca glaziala in rinforzament da la circulaziun oceanica. In ulteriur stgaudament da las stresas da mez da l’atmosfera en connex cun il stgaudament global manass ad in rinforzament supplementar dals currents da la mar.[108]

Protecziun dal clima

modifitgar

Mesiras politicas

modifitgar

La dimensiun da las consequenzas pussaivlas dal stgaudament global maina a la dumonda, co che quellas pon vegnir evitadas u almain mitigiadas. Il cunfin tranter ina midada dal clima ‹tolerabla› ed ina ‹privlusa› vegn per exempel inditgà da l’Uniun europeica cun in stgaudament da maximalmain 2 °C. Er il Cussegl consultativ scientific da la regenza federala tudestga per midadas da l’ambient globalas (WBGU – Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen) cusseglia da limitar il stgaudament a maximalmain 2 °C.[109] Fin la mesadad dal 21avel tschientaner stuess la svapur da CO2 vegnir reducida per ca. 80 fin 90 % visavi las valurs dal 2005 per che la concentraziun da CO2 na creschia betg sur 450ppm.[110] Fin ussa creschan dentant las emissiuns globalas da gas da serra vinavant enstagl da sa sbassar.

 
Implants d’energia sco qua a la riva danaisa valan sco part impurtanta da la protecziun dal clima cun energias regenerablas

Sin plaun global, regiunal e local èn nundumbraivlas mesiras per la protecziun dal clima pussaivlas e per part gia decididas. A vista globala furman la Convenziun da basa davart ils midaments dal clima (UNFCCC – United Nations Framework Convention on Climate Change) da las Naziuns unidas (UN) ed il Protocol da Kyoto ch’è collià cun quella cunvegnas obligantas tenor il dretg internaziunal public. La Convenziun da basa davart ils midaments dal clima è vegnida deliberada l’onn 1992 a New York City e suttascritta da la gronda part dals stadis en rom da la Conferenza da las Naziuns unidas per ambient e svilup (UNCED – United Nations Conference on Environment and Development) a Rio de Janeiro. Tenor la Convenziun da basa vala da nov il princip che la cuminanza dals stadis stoppia reagir era senza mussaments exacts areguard la dimensiun da la periclitaziun da l’ambient. A la conferenza da Rio è era l’Agenda 21 vegnida deliberada che furma dapi lura la basa per bleras mesiras da protecziun localas.

Ils stadis da contract da la Convenziun generala s’inscuntran annualmain a la conferenza da clima da l’UN. La pli enconuschenta da quellas conferenzas ha gì lieu il 1997 a Kyoto en il Giapun. En il Protocol da Kyoto è la reducziun da las emissiuns da gas da serra da tut ils stadis industrialisads vegnida fixada. Insaquants stadis han perfin survegnì il dretg d’augmentar levamain lur emissiuns. Il Protocol da Kyoto è vegnì ratifitgà da bunamain tut ils stadis cun excepziun dals Stadis Unids da l’America e da l’Australia. Ord vista da la protecziun dal clima cuntegna il Protocol be reducziuns pitschnas ed insuffizientas che tanschan ultra da quai be fin l’onn 2012. In’ulteriura conferenza impurtanta ha gì lieu l’onn 2009 a Kopenhagen. Il medem onn èn ils schefs da las regenzas d’impurtants stadis industrials sa cunvegnids da vulair limitar il stgaudament global a maximalmain 2 °C.

Pussaivladads tecnicas ed individualas

modifitgar

Sper las pussaivladads politicas existan sin plaun tecnic in grond dumber d’opziuns per reducir las emissiuns da gas da serra. Uschia pudess ins gia realisar cun ils meds d’oz ina protecziun dal clima efficazia.[111] Ina rolla impurtanta giogan qua spezialmain las energias regenerablas.[112] Las difficultads existentas ed oravant tut ils custs d’ina tala strategia d’evitaziun frainan fin ussa las investiziuns necessarias. Da l’autra vart han ins stimà ch’ina protecziun dal clima totala custass pli pauc che 1 % dal product social brut mundial (mira survart).[113][114]

Ultra da quai existan pussaivladads da prestar insatge per la protecziun dal clima cun midar il depurtament individual e la moda da consumar. Tar quellas mesiras s’audan per exempel:

  • reducir il consum d’energia cun sa depurtar a moda pli spargnusa u cun utilisar apparats pli efficazis
  • duvrar meds da transport ecologics
  • cumprar products da l’atgna regiun, quai ch’evitescha lungs viadis da transport cun bleras emissiuns
  • scursanir la chadaina da nutriment cun consumar aliments vegetals enstagl d’aliments animalics
  • investir er en il champ privat en purtaders d’energia regenerabels.

Perscrutaziun dal clima

modifitgar

La perscrutaziun dal clima cumpiglia l’observaziun en champagna e l’evaluaziun da datas climatologicas (mesirar temperaturas, datas da precipitaziun, maletgs da satellit, nuschegls da sondagi da glatsch, analisar il depurtament da viandar da diversas spezias d’animals e bler auter). Blers pensan ch’il stgaudament global saja vegnì eruì da models da computer, ma en vardad furman las datas rimnadas en la champagna il coc da la savida davart la midada dal clima.

Istorgia da la scienza davart il stgaudament global

modifitgar
 
Svante Arrhenius, in dals piuniers en l’istorgia da la scienza davart il stgaudament global

Ina descripziun da l’istorgia da la scienza davart il stgaudament global chatt’ins tar Spencer R. Weart, directur dal Center for History of Physics en ils Stadis Unids da l’America.[115] Tenor el ha probablamain Jean Baptiste Joseph Fourier (1768–1830), in matematicher e fisicher franzos, ‹fundà› la perscrutaziun dal stgaudament global. El ha numnadamain scuvert l’onn 1824 l’effect da serra. John Tyndall, in fisicher britannic, ha pudì trair a niz las lavurs da Fourier ed ha identifitgà l’onn 1862 ils gas responsabels per quest effect – oravant tut vapur d’aua e dioxid carbonic. Passa trenta onns pli tard, l’onn 1896, ha il scienzià svedais Svante Arrhenius (1859–1927) publitgà sco emprim la teoria che la concentraziun da dioxid carbonic en l’atmosfera possia augmentar sur lung temp la temperatura sin la Terra.[116]

Ils onns 1930 han intgins scienzads dals Stadis Unids remartgà che las temperaturas en lur regiun eran s’auzadas en ils decennis passads. Cun excepziun da singulas vuschs è quest fatg dentant vegnì taxà sco fenomen natiral. Il climatolog tudestg Hermann Flohn è stà l’emprim scienzià en Germania ch’ha rendì attent a la midada dal clima sin basa da datas empiricas. Flohn ha abilità en la Germania naziunalsocialistica e publitgà il 1941 ses emprim artitgel davart il stgaudament global, ‹L’activitad da l’uman sco factur dal clima› – Die Tätigkeit des Menschen als Klimafaktor en la Zeitschrift für Erdkunde. La fin dals onns 1950 è vegnì demussà per l’emprima giada che dioxid carbonic producì artifizialmain possia sa concentrar en l’atmosfera. En quest reguard ha l’American Roger Revelle prestà lavur da piunier sco directur da la Scripps Institution of Oceanography. Charles David Keeling (1928–2005), medemamain emploià tar quell’instituziun, ha ascendì il 1958 il culm Mauna Loa a Hawai (Big Island) ed ha cumenzà là cun mesiraziuns regularas da la cumpart da CO2 en l’atmosfera. El ha constatà ina cumpart da dioxid carbonic ch’oscillescha per ca. 5ppm CO2 en il decurs d’in onn. Quest fenomen è da manar enavos sin la vegetaziun da las grondas surfatschas da l’emisfera dal nord che crescha la primavaira. Malgrà las fluctuaziuns èsi bain spert stà cler che la cumpart totala dal gas da serra en l’atmosfera crescha cuntinuadamain. Omadus fenomens èn bain visibels en la curva da Keeling, denominada tenor ses inventader. Tipic per la curva è il muster da ziczac regular che mussa ensi.

 
La curva da Keeling cun las valurs mesiradas dal dioxid carbonic en l’atmosfera

Cun l’appariziun dal moviment ecologic ils onns 1970 è il stgaudament global era daventà enconuschent ad in public pli vast. Tranter ils onns 1940 e 1970 era la Terra sa sfradentada, uschia ch’ils meds da massa han per part rapportà davart l’uschenumnada sfradentada globala. En la scienza eran ins dentant gia lura da l’opiniun che la stgirentada globala chaschunada tras la polluziun da l’aria saja responsabla per la sfradentada.

Il proxim pass decisiv è stà collià cun il svilup dal computer. Ins ha scrit emprims programs per furmar models dal clima e quels han cumenzà a simular l’effect d’ina concentraziun da CO2 augmentada en l’atmosfera. Il 1988, fin lura l’onn il pli chaud dapi las registraziuns, ha la cuminanza dals stadis internaziunala la finala endrizzà in gremi scientific che duai analisar sistematicamain ils effects da las activitads umanas sin il clima: l’Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC).

L’‹Intergovernmental Panel on Climate Change›

modifitgar

L’activitad principala da l’IPCC è d’edir rapports scientifics per mauns da las regenzas incumbensadras. Per quests rapports vegnan mintgamai examinadas e resumadas pliras millis contribuziuns scientificas. L’ultima resumaziun, il quart rapport d’evaluaziun da l’IPCC, è vegnida publitgada l’onn 2007. Il proxim rapport è previs per il 2013.

Ils quatter scenaris[117][118] dal Fourth Assessment Report da l’IPCC e l’auzament da la temperatura media globala prognostitgà fin il 2100
AR4
 orientà a l’economia
(orientà economicamain) 		orientà a l’ambient
(orientà ecologicamain)
globalisaziun
(mund omogen) 		A1
(gronda creschientscha)
(gruppas: A1T/A1B/A1Fl)
1,4–6,4 °C 		B1
(durabilitad globala)
 
1,1–2,9 °C
regiunalisaziun
(mund eterogen) 		A2
(svilup economic regiunal)
2,0–5,4 °C 		B2
(durabilitad regiunala)
1,4–3,8 °C

Ils rapports pon vegnir considerads sco ina represchentaziun d’ina posiziun da consens entaifer la climatologia, cunquai ch’els prendan ensemen tut ils resultats e las infurmaziuns relevantas or da publicaziuns dal fatg. Quest consens exemplifitgescha er in essai da Naomi Oreskes, professuressa per istorgia e studis da scienza a San Diego. Tenor ella na chatt’ins en nagin dals 928 abstracts or d’ina banca da datas scientifica cun il chavazzin global climate change in text che cuntraschess fundamentalmain a las tesas da l’IPCC.[19] Il ferm consens è er daventà evident l’onn 2005 en ina posiziun communabla da las academias naziunalas da las scienzas da tut il pajais da G8 sco era da l’India, da la Brasilia e da la China ch’al confirmeschan cleramain.[20]

En il quart rapport da l’IPCC vegn prognostitgà fin il 2100 in auzament da la temperatura d’aria datiers al plaun da 1,1 °C fin 6,4 °C ed in auzament dal livel da la mar da 0,19 m fin 0,58 m. Il motiv principal per il stgaudament da la Terra èn cun ina probabilitad da passa 90 % ‹fitg probablamain› las emissiuns umanas da gas da serra. L’IPCC resguarda era las consequenzas per la civilisaziun chaschunadas da la midada dal clima e cumpareglia ils custs da las consequenzas spetgadas cun ils custs da las mesiras proponidas. Las calculaziuns da l’IPCC dal stgaudament probabel futur sa basan sin divers models da clima. Totalmain èn vegnidas fatgas 400 simulaziun calculadas dal computer. Tut tenor las supposiziuns da basa resultan differentas massas da gas da serra ed aerosols che vegnan producids da l’uman. Las datas resguardan era las prognosas da models economics.

Model da clima

modifitgar
 
Resultats da dus models da clima da test, elavurads per il 20avel tschientaner
 
In model da clima dal project ClimatePrediction.net

Cunquai ch’in mund da reserva ans manca per far experiments reals, vegnan utilisads models da computer fitg raffinads per calcular il clima global dal futur. Quels fan diever da ‹super-computers› ordvart efficazis per modellar il clima en in temp cunvegnent. Auter proceda il project ClimatePrediction.net che recurra al model da la calculaziun distribuida (u calculaziun decentralisada). Quest model dovra la capacitad da calcular betg nizzegiada sin dieschmillis da computers per pussibilitar uschè blers percurs da models da clima sco pussaivel.

Pervia da la cumplexitad dal sistem dal clima è la calculaziun cun agid da models liada a grondas intschertezzas. Ma la modellaziun dal clima sa sviluppa cuntinuadamain.[119] Per cumprovar quai èn differents models da clima vegnids duvrads per reproducir il decurs istoric dal clima en il decurs dal 20avel tschientaner. Damai ch’ils resultats èn stads vaira corrects, pon era las prognosas per il 21avel tschientaner vegnir considerads sco plausiblas.

Sper ils gas da serra en l’atmosfera vegnan resguardads en ils models da clima spezialmain aerosols, nivels, l’ozon ed effects vicendaivels cun ils oceans sco era l’influenza da midadas solaras. En pli vegn prendì resguard sin las stagiuns u la midada da di e notg e sin ulteriurs elements climatics sco per exempel erupziuns da vulcans, undas da chaliras u El Niños (midadas da la temperatura en las mars). En ina retschertga fatga il 2006 tranter 133 perscrutaders dal clima tudestgs han 17 % inditgà che las premissas empiricas e teoreticas per calcular il clima sajan ‹oz gia accumplidas›. 67 % eran da l’avis che las premissas ‹na sajan anc betg accumpliblas, ma realisablas en il futur›. Be 8 % dals perscrutaders eran da l’avis che questa finamira saja ‹da principi betg realisabla› ed ils 8 % restants n’avevan nagin’opiniun en chaussa.[25] Sin l’entir mund vegn retschertgà intensivamain per optimar ils models da clima.

Annotaziuns

modifitgar
  1. ↑ La decleraziun suonda la lingua scientifica da l’IPCC, nua che ‹fitg probabel› munta ina probabilitad d’almain 90 pertschient.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Intergovernmental Panel on Climate Change (2007): IPCC Fourth Assessment Report – rapport da la gruppa da lavur 1 davart The Physical Science Basis
  3. ↑ Hansen et al. 2005: Efficacy of climate forcings, en: Journal of Geophysical Research, 110, D18104, al_2.pdf (PDF, 20,5MB)
  4. ↑ Quart rapport d’evaluaziun da l’PCC sorta. In maletg da la midada dal clima, il stadi actual d’enclegientscha Gruppa d’experts interguvernamentala davart midaments dal clima (IPCC en englais), ils 30 da fanadur 2008
  5. ↑ Il rapport 2007 da l’IPCC utilisescha il term very likely (‹fitg probabel›), cfr. p. 17. «Most of the observed increase in global average temperatures since the mid-20th century is ‹very likely› due to the observed increase in anthropogenic greenhouse gas concentrations. This is an advance since the Third Assessment Report’s conclusion (in 2001) that ‹most of the observed warming over the last 50 years is likely to have been due to the increase in greenhouse gas concentrations». Las denominaziun scientificas muntan: virtually certain > 99 %, probability of occurrence, extremely likely> 95 %, very likely > 90 %, likely > 66 %, more likely than not > 50 %, unlikely < 33 %, very unlikely < 10 %, extremely unlikely < 5 %. La rolla probabla da l’uman en la midada dal clima è s’augmentada tranter il 2001 ed il 2007. En il rapport dal 2001 era questa rolla qualifitgada be cun likely, cfr. [1]
  6. ↑ 6,0 6,1 Soden, Brian J., Held, Isacc M.: An Assessment of climate Feedbacks in Coupled Ocean-Atmosphere Models en: Journal of Climate, 1. da november 2005, tom 19, nr. 14, p. 3354–3360. (PDF) data d’access: 21 d’avrigl 2007. «Interestingly, the true feedback is consistently weaker than the constant relative humidity value, implying a small but robust reduction in relative humidity in all models on average», «clouds appear to provide a positive feedback in all models»
  7. ↑ [2] Stocker, Thomas F. et al.: 7.5.2 Sea Ice. Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. 20 da schaner 2001, editur: Intergovernmental Panel on Climate Change. Data d’access: 11 da favrer 2007
  8. ↑ [3] Sample, Ian: Warming Hits Tipping Point, 11 d’avust 2005, editur: The Guardian, data d’access: 18 da schaner 2007
  9. ↑ [4] Buesseler, Ken O. et al.: Revisiting Carbon Flux Through the Ocean’s Twilight Zone, 27 d’avrigl 2007, tom 316, nr. 5824, p. 567–570. Data d’access: 16 da november 2007.
  10. ↑ R. Philipona, B. Dürr, C. Marty, A. Ohmura, M. Wild (2004): Radiative forcing – measured at Earth’s surface – corroborate the increasing greenhouse effect, en: Geophysical Research Letters, tom 31, 6 da favrer, online
  11. ↑ J.E. Harries, H.E. Brindley, P.J. Sagoo, R.J. Bantges (2001): Increases in greenhouse forcing inferred from the outgoing longwave radiation spectra of the Earth in 1970 and 1997, en: Nature, tom 410, p. 355–357, 15 da mars, online
  12. ↑ Siegenthaler, Urs, Thomas F. Stocker, Eric Monnin, Dieter Lüthi, Jakob Schwander, Bernhard Stauffer, Dominique Raynaud, Jean-Marc Barnola, Hubertus Fischer, Valérie Masson-Delmotte e Jean Jouzel (2005): Stable Carbon Cycle–Climate Relationship During the Late Pleistocene, en: Science, tom 310, nr. 5752, p. 1313–1317, 25 da november, guarda er abstract online
  13. ↑ Dieter Lüthi, Martine Le Floch, Bernhard Bereiter, Thomas Blunier, Jean-Marc Barnola, Urs Siegenthaler, Dominique Raynaud, Jean Jouzel, Hubertus Fischer, Kenji Kawamura e Thomas F. Stocker (2008): High-resolution carbon dioxide concentration record 650 000–800 000 years before present, en: Nature, tom 453, p. 379-382, online
  14. ↑ Prentice, I., et al. (2001):The Carbon Cycle and Atmospheric Carbon Dioxide, en IPCC 2001: Climate Change 2001: The Scientific Basis (p. 185), guarda online
  15. ↑ Josep Canadella, Corinne Le Quéré, Michael Raupacha, Christopher Fielde, Erik Buitenhuisc, Philippe Ciaisf, Thomas Conwayg, Nathan Gillettc, R. Houghtonh und Gregg Marland (2007): Contributions to accelerating atmospheric CO2 growth from economic activity, carbon intensity, and efficiency of natural sinks, en: Proceedings of the National Academy of Sciences, online (PDF)
  16. ↑ Laetitia Loulergue, Adrian Schilt, Renato Spahni, Valérie Masson-Delmotte, Thomas Blunier, Bénédicte Lemieux, Jean-Marc Barnola, Dominique Raynaud, Thomas F. Stocker e Jérôme Chappellaz (2008): Orbital and millennial-scale features of atmospheric CH4 over the past 800 000 years, en: Nature, tom 453, p. 383–386, online
  17. ↑ FAO (2006): Livestock’s Long Shadow – Environmental Issues and Options (PDF, 4,8 MB))
  18. ↑ T.J. Blasing e Karmen Smith: Recent Greenhouse Gas Concentrations, CDIAC (Carbon Dioxide Information Analysis Center), 2006
  19. ↑ 19,0 19,1 Naomi Oreskes (2004): The Scientific Consensus on Climate Change, en: Science tom 306 dals 4 da december (curregì: 21 da schaner 2005) (PDF, 81 KB)
  20. ↑ 20,0 20,1 Posiziun cuminaivla da las academias per la scienza naziunalas dals pajais da G8 sco era la Brasilia, l’India e la China (2005): Joint science academies’ statement: Global response to climate change (PDF)
  21. ↑ 21,0 21,1 Meehl, Gerald A., Warren M. Washington, Caspar M Ammann, Julie M. Arblaster, T. M. L. Wigleiy e Claudia Tebaldi (2004): Combinations of Natural and Anthropogenic Forcings in Twentieth-Century Climate, en: Journal of Climate, tom 17, 1. d’october, p. 3721–3727 (PDF)
  22. ↑ Hansen, James et al. (2007): Dangerous human-made interference with climate: a GISS modelE study, en: Atmospheric Chemistry and Physics, tom 7, p. 2287-2312 (PDF, 6 MB)
  23. ↑ Gabriele C. Hegerl, Thomas R. Karl, Myles Allen et al.: Climate Change Detection and Attribution: Beyond Mean Temperature Signals, en: Journal of Climate, tom 19, Special Section, 15 d’october 2006, p. 5058–5077, (PDF)
  24. ↑ Brown, Fergus W.M., Roger A. Pielke, Sr., und James D. Annan (2007): Is there agreement amongst climate scientists on the IPCC AR4 WG1? studi nunpublitgà (PDF)
  25. ↑ 25,0 25,1 Hans M. Kepplinger e S. Post (2008): Klimakatastrophe oder Katastrophenklima? Die Berichterstattung über den Klimawandel aus Sicht der Klimaforscher, Chasa editura R. Fischer Bericht der Welt dazu
  26. ↑ Stott, Peter A., Gareth S. Jones e John F.B. Mitchell (2003): Do Models Underestimate the Solar Contribution to Recent Climate Change? En: Journal of Climate, tom 16, december, p. 4079–4093 (PDF)
  27. ↑ Scafetta, N., e B. J. West (2007), Phenomenological reconstructions of the solar signature in the Northern Hemisphere surface temperature records since 1600, en: Journal of Geophysical Research, 112, D24S03
  28. ↑ Solanki, Sami, I.G. Usoskin, B. kromer, M. Schüssler e J. Beer (2004): Unusual activity of the Sun during recent decades compared to the previous 11 000 years, en: Nature, tom 431, 28 d’october, p. 1084–1087 (PDF)
  29. ↑ Max Planck Society (2004): How Strongly Does the Sun Influence the Global Climate? Press Release, 2 d’avust, guarda online
  30. ↑ Solanki, S.K. e N.A. Krivova (2003): Can solar variability explain global warming since 1970?, en: Journal of Geophysical Research, tom 108, nr. A5, 1200
  31. ↑ Natalie Krivova sin ina pagina web da l’Institut da Max Planck per perscrutaziun dal sulegl: The Sun and Earth’s Climate – Some Results. Citat en original: «It is highly likely, however, that after 1980 the Sun has not contributed in any significant way to global warming.»
  32. ↑ Muscheler, Raimund, Fortunat Joos, Simon A. Müller e Ian Snowball (2005): How unusual is today’s solar activity?, en: Nature, tom 436, 28 da fanadur, p. E3–E4 (PDF)
  33. ↑ Leif Svalgaard: (No?) Century-scale Secular Variation in HMF, EUV, or TSI, Contribuziun per il Fall Meeting der American Geophysical Union 2007, GC31B-0351 (PDF)
  34. ↑ Henrik Svensmark Influence of Cosmic Rays on Earth’s Climate, en: Physical Review Letters, tom 81, p. 5027–5030, 1998 [http://www.dsri.dk/~hsv/prlresup2.pdf(PDF)
  35. ↑ Nir J. Shaviv (2002): Cosmic Ray Diffusion from the Galactic Spiral Arms, Iron Meteorites, and a Possible Climatic Connection, en: Phys. Rev. Lett. 89, 051102,
  36. ↑ Laut, Peter (2003): Solar activity and terrestrial climate: an analysis of some purported correlations, en: Journal of Atmospheric and Solar-Terrestrial Physics, tom 65, p. 801– 812, (PDF)
  37. ↑ Evan, Amato T., Andrew K. Heidinger e Daniel J. Vimont: Arguments against a physical long-term trend in global ISCCP cloud amounts, en: Geophysical Research Letters, tom 34, 2007, L04701,
  38. ↑ Sloan, T. e A.W. Wolfendale (2008): Testing the proposed causal link between cosmic rays and cloud cover, en: Environ. Res. Lett., tom 3, 024001 (PDF, preprint)
  39. ↑ Schmitt, D. e M. Schüssler (2003): Klimaveränderung – Treibhauseffekt oder Sonnenaktivität? Institut da Max Planck per eronomia (PDF)
  40. ↑ Foukal, P., C. Fröhlich, H. Spruit e T. M. L. Wigley (2006): Variations in solar luminosity and their effect on the Earth’s climate, en: Nature, 443, p. 161–166, 14 da settember
  41. ↑ M. Lockwood e C. Fröhlich (2007): Recent oppositely directed trends in solar climate forcings and the global mean surface air temperature, en: Proceedings of the Royal Society A, online (PDF)
  42. ↑ Ramanathan, Veerabhadran, Muvva V. Ramana, Gregory Roberts et al. (2007): Warming trends in Asia amplified by brown cloud solar absorption, en: Nature, tom 448, p. 575–578
  43. ↑ https://web.archive.org/web/20110925040005/http://www.3sat.de/hitec/magazin/98236/index.html Die Wüste schwebt; 3Sat; hitec dals 17 da favrer 2008
  44. ↑ Stern, David I.: (2005): Global sulfur emissions from 1850 to 2000, en: Chemosphere, tom 58, p. 163–175, [hhttp://web.archive.org/web/*/http://www.rpi.edu/~sternd/Chemosphere2005.pdf (PDF en l’archiv web)]
  45. ↑ NASA GISS: Surface Temperature Analysis 2005
  46. ↑ «During the last 30 years, scientist have identified several major aerosol types and they have developed general ideas about the amount of aerosol to be found in different seasons and locations. Still, key details about the amount and properties of aerosols are needed to calculate even their current effect on surface temperatures; so far, it has not been possible to make these measurements on a global scale.» Funtauna: https://web.archive.org/web/20081007050550/http://earthobservatory.nasa.gov/Library/Aerosols/aerosol2.html
  47. ↑ Tenor GISTEMP +0,166 °C/decenni, tenor HadCRUT3v +0,165 °C/decenni e tenor NCDC 0,166 °C/decada
  48. ↑ RSS / MSU and AMSU Data Description
  49. ↑ http://vortex.nsstc.uah.edu/data/msu/t2lt/uahncdc.lt
  50. ↑ Il magazin spezialisà Science explitgescha il matg 2007 (tom 447, nr. 7140, p. 9) ch’il stgaudament dals 3000 meters superiurs dals oceans hajan empurtà 0,03 °C tranter il 1957 ed il 1996 – quai sin basa da recentas correcturas d’inexactadads da mesiraziuns.
  51. ↑ 51,0 51,1 Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen – Cussegl consultativ scientific da la regenza federala tudestga per midadas globalas da l’ambient (2006): Die Zukunft der Meere – zu warm, zu hoch, zu sauer. Parairi spezial, Berlin (PDF, 3,5 MB)
  52. ↑ Schneider, Thomas von, Andrey Deimling, Hermann Held Ganopolski e Stefan Rahmstorf (2006): How cold was the Last Glacial Maximum?, en: Geophysical Research Letters, tom 33, L14709, (PDF)
  53. ↑ National Research Council (2006): Surface Temperature Reconstructions for the Last 2000 Years, guarda online
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Intergovernmental Panel on Climate Change (2007): IPCC Fourth Assessment Report – Working Group I Report ‹The Physical Science Basis›, chapitel 3: Observations: Surface and Atmospheric Climate Change (PDF)
  55. ↑ NASA: Land and Ocean Temperature Changes, 1880 fin 2007)
  56. ↑ NASA: Hemispheric Temperature Change, 1880 fin 2007)
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Russell S. Vose et al. (2005): Maximum and minimum temperature trends for the globe: An update through 2004. En: Geophysical Research Letters, tom 32, L23822. (PDF)
  58. ↑ L. V. Alexander et al. (2006): Global observed changes in daily climate extremes of temperature and precipitation. En: Journal of Geophysical Research tom 111, D05109
  59. ↑ NASA: Surface Temperature Analysis: Maps. Sources and parameters: GHCN_GISS_1200km_Anom1203_1900_2008_1951_1980
  60. ↑ Arctic Climate Impact Assessment (2004): Arctic Climate Impact Assessment. Cambridge University Press, ISBN 0-521-61778-2, siehe online
  61. ↑ Intergovernmental Panel on Climate Change (2007): Report of Working Group II, Impacts, Adaptation and Vulnerability, chapitel 15: Polar Regions (PDF, 1 MB) (englais)
  62. ↑ Della-Marta, P. M., M. R. Haylock, J. Luterbacher, H. Wanner (2007): Doubled length of western European summer heat waves since 1880, en: Journal of Geophysical Research, tom 112, D15103
  63. ↑ 63,0 63,1 U.S. Climate Change Science Program (2006): Temperature Trends in the Lower Atmosphere. Steps for Understanding and Reconciling Differences (PDF, 9,4 MB)
  64. ↑ RSS / MSU and AMSU Data Description
  65. ↑ Dr. Elmar Uherek, : Stratosphärische Abkühlung, ESPERE-ENC Klimaenzyklopädie (Institut da Max Planck per chemia, Mainz), 11 da matg 2004
  66. ↑ V. Ramaswamy, M. D. Schwarzkopf, W. J. Randel (1996): Fingerprint of ozone depletion in the spatial and temporal pattern of recent lower-stratospheric cooling, en: Nature, tom 382, p. 616–618, 15 d’avust, guarda abstract online
  67. ↑ Ammann, Caspar M., Fortunat Joos, David S. Schimel, Bette L. Otto-Bliesner e Robert A. Tomas (2007): Solar influence on climate during the past millennium: Results from transient simulations with the NCAR Climate System Model, en: PNAS, tom 104, p. 3713–3718
  68. ↑ Annan, J.D. e J.C. Hargreaves (2006): Using multiple observationally-based constraints to estimate climate sensitivity, sboz dals 30 da schaner (PDF)
  69. ↑ New Economics Foundation (schaner 2006): Growth Isn’t Working (PDF, ca. 890 KB)
  70. ↑ Pittock, Barrie (2006): Are Scientists Underestimating Climate Change?, en: Eos, tom 87, nr. 34, 22 d’avust, p. 340–341 (PDF)
  71. ↑ Berkeley Lab Research News (2006): Feedback Loops in Global Climate Change Point to a Very Hot 21st Century, Online-Version
  72. ↑ Climate warning as Siberia melts – earth – 11 d’avust 2005 – New Scientist
  73. ↑ Climate warning as Siberia melts – earth – 11 d’avust 2005 – New Scientist
  74. ↑ [https://web.archive.org/web/20080828090137/http://pangea.stanford.edu/Oceans/GES205/methaneGeology.pdf Erupziuns oceanics derivantas da metan ed extincziun da massas], Gregory Ryskin, Northwestern University. Geology; settember 2003, tom 31, nr. 9, p. 741–744
  75. ↑ Clathrates – little known components of the global carbon cycle (clatrats – cumponents dal ciclus da carbun global strusch enconuschents)
  76. ↑ WWF & IfW (2007): Kosten des Klimawandels – Die Wirkung steigender Temperaturen auf Gesundheit und Leistungsfähigkeit (PDF, 5,1 MB)
  77. ↑ W. R. Keatinge & G. C. Donaldson: The Impact of Global Warming on Health and Mortality. En: Southern Medical Journal 97 (11), p. 1093-1099, november 2004. online
  78. ↑ Martens P., Kovats R.S., Nijhof S., de Vries P., Livermore M.T.J., Bradley D.J., Cox J., McMichael A.J. (1999): Climate change and future populations at risk of malaria – a review of recent outbreaks, en: Global Environmental Change, tom 9, p. 89–107, online
  79. ↑ Organisaziun mundiala da la sanadad: Climate change and health
  80. ↑ Martens, P., R. S. Kovats, S. Nijhof, P. de Vries, M. T. J. Livermore, D. J. Bradley, J. Cox ed A. J. McMichael (1999): Climate change and future populations at risk of malaria, en: Global Environmental Change, tom 9, supplement 1, october, p. S89–S107
  81. ↑ Reiter P. From Shakespeare to Defoe: Malaria in England in the Little Ice Age, Emerging Infectious Diseases, tom 6, p. 1–11, [5]
  82. ↑ A. Cazenave, R. S. Nerem (2004):Present-day sea level change: observations and causes, en: Reviews of Geophysics, 27 da fanadur, guarda online (PDF)
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 WMO-IWTC: Summary Statement on Tropical Cyclones and Climate Change, 2006. online
  84. ↑ The Royal Society (2005): Ocean acidification due to increasing atmospheric carbon dioxide. Policy Document 12/05 (PDF, 1,1 MB)
  85. ↑ New Economics Foundation und and International Institute for Environment and Development (2005): Africa – Up in Smoke? The Second Report From the Working Group on Climate Change and Development, London (PDF, 1,4 MB)
  86. ↑ Kerstin S. Treydte et al. (2006): The twentieth century was the wettest period in northern Pakistan over the past millennium. En: Nature 440, p. 1179–1182
  87. ↑ P. C. D. Milly, R. T. Wetherald, K. A. Dunne, T. L. Delworth (2002): Increasing risk of great floods in a changing climate, en: Nature, 31 da schaner, p. 514–517, V. 415
  88. ↑ Trenberth, Kevin, Aiguo Dai, Roy M. Rasmussen und David B. Parsons (2003): The Changing Pattern of Precipitation, en: Bulletin of the American Meteorological Society, settember, p. 1205–1217 (PDF)
  89. ↑ Webster, P.J., G. J. Holland, J. A. Curry und H.-R. Chang (2005): Changes in Tropical Cyclone Number, Duration, and Intensity in a Warming Environment, en: Science, tom 309, nr. 5742 dals 16 da settember
  90. ↑ Emanuel, Kerry (2005): Increasing destructiveness of tropical cyclones over the past 30 years, en: Nature, 31 da fanadur
  91. ↑ Hoyos, C.D., P. A. Agudelo, P. J. Webster e J. A. Curry (2006): Deconvolution of the Factors Contributing to the Increase in Global Hurricane Intensity, en: Science, tom 312, p. 94–97 (PDF)
  92. ↑ Roger A. Pielke, Jr. et al. (2008): Normalized Hurricane Damage in the United States: 1900–2005. En: Natural Hazards Review, tom 9, nr. 1, p. 29–42
  93. ↑ Harold E. Brooks und Charles A. Doswell III: Normalized Damage from Major Tornadoes in the United States: 1890–1999. En: Weather and Forecasting, tom 16, nr. 1 (favrer 2001), p. 168–176
  94. ↑ Thomas R. Knutson et al. (2008): Simulated reduction in Atlantic hurricane frequency under twenty-first-century warming conditions. En: Nature Geoscience 1, p. 359–364
  95. ↑ Kaemfert, Claudia und Barbara Praetorius (2005): Die ökonomischen Kosten des Klimawandels und der Klimapolitik, en: DIW, Vierteljahreshefte zur Wirtschaftsforschung 74, 2/2005, p. 133–136 (PDF)
  96. ↑ Juliette Jowit e Patrick Wintour: Cost of tackling global climate change has doubled, warns Stern, The Guardian, 26 zercladur 2008.
  97. ↑ Robert M. Carter, C. R. de Freitas, Indur M. Goklany, David Holland, Richard S. Lindzen, Ian Byatt, Ian Castles, Indur M. Goklany, David Henderson, Nigel Lawson, Ross McKitrick, Julian Morris, Alan Peacock, Colin Robinson, Robert Skidelsky (2006): The Stern Review: A Dual Critique, en: World Economics, tom 7, nr. 4, october–december 2006 (PDF)
  98. ↑ Martin L. Weitzman (2007): A Review of the Stern Review on the Economics of Climate Change. En: Journal of Economic Literature 45 (3), p. 703-724.
  99. ↑ William D. Nordhaus: A Review of the Stern Review on the Economics of Global Warming (02-05-2007), proxim, Journal of Economic Literature online
  100. ↑ Richard S. J. Tol & Gary W. Yohe: World Economics Journal 2006. online
  101. ↑ John Quiggin (2006): Stern and the critics on discounting, 20 da december, online
  102. ↑ Australian Science Media Center: Stern Review on the Economics of Climate Change – Australian climate change experts react dals 31 d’october 2006
  103. ↑ Ian Simmonds und Will Steffen (2007): Response to ‹The Stern Review: A Dual Critique—Part I: The Science›, en: World Economics, tom 8, p. 133–141, online
  104. ↑ Hare, William (2003): Assessment of Knowledge on Impacts of Climate Change – Contribution to the Specification of Art. 2 of the UNFCCC. Expertisa externa per il parairi spezial dal Cussegl consultativ da la regenza federala tudestga per midadas da l’ambient globalas Welt im Wandel: Über Kioto hinausdenken. Klimaschutzstrategien für das 21. Jahrhundert (PDF, 1,7 MB)
  105. ↑ Hare, William (2005): Relationship between increases in global mean temperature and impacts on ecosystems, food production, water and socio-economic systems (PDF)
  106. ↑ Peter J. Mayhew, Gareth B. Jenkins, Timothy G. Benton (2007): A long-term association between global temperature and biodiversity, origination and extinction in the fossil record, en: Proceedings of The Royal Society B
  107. ↑ Schwartz, Peter und Doug Randall (2003): An Abrupt Climate Change Scenario and Its Implications for United States National Security, studi sin incumbensa dal ministeri da defensiun US-american (PDF, 0,9 MB)
  108. ↑ J. R. Toggweiler, Joellen Russell, Ocean circulation in a warming climate, Nature 451, 286-288, 17 da schaner
  109. ↑ WBGU (2003): Über Kyōto hinaus denken – Klimaschutzstrategien für das 21. Jahrhundert., Parairi spezial per la Regenza federala tudestga (PDF, 1,7 MB)
  110. ↑ Weaver, A. J., K. Zickfeld, A. Montenegro, e M. Eby (2007): Long term climate implications of 2050 emission reduction targets, en: Geophysical Research Letters, online
  111. ↑ Pacala, Stephen e Robert Socolow (2004): Stabilization Wedges: Solving the Climate Problem for the Next 50 Years with Current Technologies, en: Science 305, 14 d’avust, p. 968–972 (PDF)
  112. ↑ New Economics Foundation (2005): Mirage and oasis. Energy choices in an age of global warming, London (PDF, 1,2 MB)
  113. ↑ Leggett, Mark (2006): An indicative costed plan for the mitigation of global risks, en: Futures 38, tom 7, p. 778–809
  114. ↑ O. Edenhofer, K. Lessmann, C. Kemfert, M. Grubb, J. Köhler (2006): Induced Technological Change: Exploring its Implications for the Economics of Atmospheric Stabilization. Synthesis Report from the Innovation Modeling Comparison Project, en: The Energy Journal (PDF)
  115. ↑ Weart, Spencer (2003): The Discovery of Global Warming, guarda online
  116. ↑ Arrhenius, Svante (1896): On the Influence of Carbonic Acid in the Air upon the Temperature of the Ground, en: Philosophical Magazine and Journal of Science, tom 41, p. 239–276 (PDF, 8 MB)
  117. ↑ Sa basond sin: Petra Döll, Dagmar Fuhr, Joachim Herfort, Annekathrin Jaeger, Andreas Printz, Susanne Voerkelius: Wasserverfügbarkeit sowie ökologische, klimatische und sozioökonomische Wechselwirkungen im semiariden Nordosten Brasiliens ,Verbundprojekt WAVES, rapport da l’emprima fasa principala, gruppa da scenaris, scenaris dal svilup futur a Piauí e Ceará, 15-2-2000, PDF-Datei (932 kB), pagina 17
  118. ↑ Cumpareglia Grundannahmen der SRES-Szenarien, pagina 106ss., en: WBGU (Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen): Welt im Wandel: Energiewende zur Nachhaltigkeit, 21 da mars 2003 (datoteca PDF, ca. 3,9 MB)
  119. ↑ McGuffie, K. und A. Henderson-Sellers (2001): Forty Years of Numerical Climate Modelling, en: International Journal of Climatology, tom 21 (PDF)

Litteratura

modifitgar

Colliaziuns

modifitgar

Instituziuns da perscrutaziun

modifitgar

Meds da massa

modifitgar
Da "https://rm.wikipedia.org/w/index.php?title=Stgaudament_global&oldid=166651"