Temp da bronz

Il temp da bronz è la perioda en l’istorgia da l’umanitad, en la quala objects da metal èn vegnids fatgs per gronda part da bronz. En l’Europa Centrala cumpiglia quest’epoca il temp da ca. 2200 fin 800 a.C. Il temp da bronz furma l’epoca d’amez entaifer la tripartiziun (temp da crap – temp da bronz – temp da fier) che Christian Jürgensen Thomsen ha sviluppà vers la mesadad dal 19avel tschientaner per sutdivider la preistorgia europeica e mediterrana. Questa divisiun tenor il material da fabricaziun (ch’è da cumplettar localmain tras in curt temp d’arom situà tranter il temp da crap e quel da bronz) sa lascha be applitgar sin l’Europa, l’Asia dal Vest e l’Africa dal Nord. Ultra da quai na di il material da fabricaziun da princip nagut davart il svilup cultural d’ina singula regiun u epoca. Las culturas autas da l’Asia Anteriura e da l’Egipta han per exempel cuntanschì lur zenit en il temp da transiziun tranter il neoliticum ed il temp da bronz.

Vaschella da bronz egipziana dal temp enturn 2700 a.C.

Derasaziun da las culturas europeicas dal temp da bronz tardiv (fin ca. 800 a.C.)

Survista

Furn da luar da la Cultura minoica

L’‹invenziun› dal bronz croda en il terz millenni a.C. Gia en il temp neolitic eran ils umans per part buns d’elavurar metals, però be tals che cumparan a moda pli u main pura gia en la natira sco aur, argient u arom. Tut tenor regiun vegn il temp da transiziun vers l’elavuraziun da bronz perquai er numnà temp d’arom (latin: chalcolithicum). Il bronz sez è in liament metallic che consista per 90 % d’arom e per 10 % da zin; cumpareglià cun l’arom è il bronz bler pli dir.

La ‹chadaina metallurgica› ch’era necessaria per producir il bronz ha effectuà midadas fundamentalas entaifer la structura sociala; questas pon valair sco tratg communabel da tut las culturas dal temp da bronz en il territori pertutgà. En rom da la controlla da las resursas (access als metals, metallurgia, vias da communicaziun e da commerzi) è sa sviluppada ina classa superiura (ch’ins vesa per exempel bain en la Cultura minoica); quest svilup è probablamain stà collià cun ina differenziaziun sociala ed ha manà a posiziuns da manader ereditaras. Il bronz ha pussibilità d’accumular per l’emprima giada ritgezzas en ina furma che sa laschava transportar bain. Barras da bronz han ins alura er duvrà sco med da pajament. Il svilup d’abitadis fortifitgads fitg ferm e l’invenziun da la spada vegnan savens valitads sco indizis per in augment dals conflicts guerrils resp. dals assagls da rapinament.

La derasaziun ineguala dals giaschaments da metal – surtut dal zin ch’è fitg rar – ha manà ad ina rait da commerzi ‹globala›. Sper la distribuziun da raubas ha quella er gidà a derasar ideas culturalas. Il chat d’in bastiment da commerzi dal temp da bronz tardiv (Bastiment da Uluburun) cumprova a moda impressiunanta co che rauba fitg multifara vegniva martgadada sur lungas distanzas.

Differenzas regiunals durant il temp da bronz

L’Asia Anteriura vala sco punct da partenza per il svilup da la tecnologia da bronz europeica. Da questa regiun è il nov material ed er la savida davart si’elavuraziun vegnida derasada pass per pass. En la Palestina sa lascha l’elavuraziun da bronz gia cumprovar per 3300 a.C., en l’Egipta ca. 2700 a.C., en l’Europa Centrala vers 2200 a.C. ed en l’Europa dal Nord enturn 1800 a.C. Il temp da bronz furma uschia in process da svilup che s’extenda en il spazi entaifer intervals che sa laschan distinguer relativamain cler sin l’axa cronologica (ins discurra perquai d’ina cronologia relativa). Da quai resulta in grond dumber da culturas archeologicas en ina sutdivisiun ch’è liada a la regiun. Per regla vegn l’epoca dividida en in temp da bronz tempriv, mesaun e tardiv. La dataziun absoluta da l’epoca e sia sutdivisiun varieschan da regiun a regiun tenor il process da derasaziun da l’elavuraziun dal bronz.

Cuntrari a las culturas da bronz europeicas han quellas en l’Asia Anteriura gia sviluppà emprimas scrittiras. Exempels furman las ieroglifas en l’Egipta, la scrittira a cugn en l’Orient Anteriur e la scrittira lineara B da la Cultura micenica. Quai lubescha da cumplettar, curreger e valitar per l’emprima giada ils chats archeologics cun agid da funtaunas scrittas. En la scienza remplazzan ils nums dals regents e da las dinastias ch’èn cuntegnids en questas funtaunas successivamain il term ‹temp da bronz› sco med da classificaziun cronologic.

Origins dal temp da bronz en il Proxim Orient ed emprima derasaziun vers l’Europa

Egipta

En l’istorgia da l’Egipta vegn il term ‹temp da bronz› quasi adina substituì tras las differentas epocas istoricas e dinastias ch’èn documentadas en las numerusas funtaunas scrittas. L’arom è gia documentà vers 4000 a.C. en la Cultura da Badari. En il proxim millenni è l’Egipta Sura vegnida dominada da la Cultura da Naqada e l’Egipta Sut da la Cultura da Maadi; omaduas culturas èn d’attribuir al temp d’arom. Il temp da bronz cumenza curt suenter la fundaziun dal stadi egipzian, vers 2700 a.C. Il Vegl Imperi (ca. 3000–2200 a.C.) sa lascha attribuir al temp da bronz tempriv; l’Imperi mesaun (ca. 2000–1650 a.C.) al temp da bronz mesaun ed il Nov Imperi (ca. 1550–1070 a.C.) al temp da bronz tardiv. Pir durant l’Imperi mesaun cumpara il bronz en quantitads pli grondas, entant ch’avant dominava l’arom u auters liaments d’arom ch’il bronz. Pervi da la mancanza da materias primas en l’Egipta vegnivan quasi tut ils products da bronz importads. Durant l’entira epoca han ins er duvrà vinavant utensils da crap.

Mesopotamia

Scrittira a cugn da 2041/2040 a.C.

Sco en l’Egipta era er gia sa sviluppada en la Mesopotamia ina cultura auta – dapi ca. 3500 a.C. – cun agricultura, scrittira, construcziun urbana ed organisaziun statala anc avant che l’arom – ch’era gia fitg derasà – è vegnì cumplettà tras il bronz. Il zin ch’era necessari per pudair elavurar bronz vegniva probablamain importà da las regiuns vischinas en il vest da l’Iran ed en l’Usbekistan. En il decurs dal segund millenni a.C. è la producziun da bronz sa derasada vastamain. Fin il pli tard enturn 1000 a.C. è lura il bronz vegnì substituì en l’entir Orient Anteriur tras il fier.

Arabia dal Sid

Enfin ca. 3200 a.C. para d’avair existì en l’Arabia dal Sid ina moda da viver nomada. Silsuenter cumparan emprims abitadis stabels, la cheramica e la cultivaziun dad ers. Ins po distinguer differentas culturas localas cun abitadis ch’avevan per part ina grondezza da pliras hectaras. Cur ch’il bronz è vegnì introducì è grev da dir, l’arom u liaments d’arom èn cumprovads cun segirtad a partir da ca. 2500 a.C. Ins suppona che la tecnologia da metal saja vegnida importada da la Palestina. Il temp da fier cumenza qua enturn 1000 a.C., dal temp ch’è sa sviluppada l’emprima cultura auta.

Palestina

En la Palestina cumenza il temp da bronz ca. 3300 a.C. Gia en il temp d’arom precedent era sa sviluppada qua in’elavuraziun da metal sin in fitg aut standard tecnic (en spezial en la regiun da Nachal Mischmar). Il temp da bronz palestinais è segnà da la fundaziun da citads-stadis. La Palestina giascheva da quel temp tranter trais culturas autas (Egipta, Siria e Mesopotamia) ed è vegnida influenzada fermamain da quellas.

Durant il temp da bronz tempriv (ca. 3300–2000 a.C.) èn blers vitgs vegnids abandunads a favur da novs abitads ch’avevan in caracter urban. Blers dad els eran fortifitgads fitg ferm, quai che lascha sminar temps guerrils. La vaschlaria aveva gia cuntanschì in aut stan tecnic; la cheramica era per part ornada cun maletgs. Objects en metal èn sa mantegnids be paucs da questa perioda, ma els laschan percorscher bunas enconuschientschas da la tecnica da liaments (cumbain ch’i na vegniva betg anc agiuntà da quel temp zin a l’arom). Ils morts vegnivan sepulids en fossas communablas stgalpradas directamain en il grip. Ins suppona ch’il pajais era organisà en furma d’in stadi-citad. Igl èn vegnidas a la glisch numerusas cumprovas d’in commerzi fitg vast. Dal temp tranter 2400 e 2000 a.C. datti fitg paucs chats archeologics en la Palestina.

Enturn 2000 a.C. cumenza alura il temp da bronz mesaun, il qual po valair sco temp da fluriziun. A l’entschatta da questa perioda viveva la populaziun a moda nomadica. A partir da 1800 a.C. han ins lura danovamain erigì abitadis urbans. Il commerzi cun l’Egipta fluriva. A Jericho han ins chattà numerusas fossas bain mantegnidas, las qualas cuntegnan surtut objects en lain sco mobiglias u cuppas. Dad auters lieus è sa mantegnì cliniez dad aur; e chats dad armas da bronz cumprovan ch’i vegniva uss er producì bronz per propi.

A partir da 1550 a.C. ha l’Egipta conquistà la Palestina; cun questa cesura cumenza en la Palestina il temp da bronz tardiv. Ils stadis-citad han percunter existì vinavant; medemamain è sa sviluppà da quel temp il diever da la scrittira en la regiun.

Cipra

Sin l’insla Cipra è il temp da bronz sa sviluppà enturn il 2600 a.C. d’ina perioda dal temp d’arom (il qual ha cumenzà ca. 3900 a.C.). La Cipra posseda gronds giaschaments d’arom ed era perquai da gronda muntada entaifer il commerzi internaziunal. (Il num latin cuprum per ‹arom› è vegnì deducì dad aes cyprium, ‹metal da la Cipra›; da cuprum deriva er il term tudestg Kupfer.)

Sco ch’i para ha il temp da bronz tempriv chaschunà vieutas politicas pli grondas sin l’insla. Ils lieus da chat archeologics da quel temp giaschan surtut en il nord da l’insla; eventualmain hai er dà immigraziuns nà da l’Anatolia. Abitadis èn vegnids a la glisch be paucs; la perioda è surtut enconuschenta tras chats da fossas.

A partir dal temp da bronz mesaun (ca. 1900–1650 a.C.) sa laschan cumprovar vasts contacts tar autras costas da la Mar Mediterrana. Uschia vegn la Cipra per exempel er menziunada en texts da scrittira a cugn (sut il num Alaschia). La fin da questa perioda è stada segnada dad acts guerrils. Ins ha chattà bleras armas ed ils abitadis da quel temp èn fortifitgads fermamain. Sco ch’i para stattan questas tensiuns en connex cun disturbis politics en la Siria ed en l’Asia Minura. Percunter è il commerzi cun l’Egipta e la Palestina creschì fermamain. L’insla è daventada exportadra d’arom e da pitschnas buttiglias che cuntegnevan eventualmain pomadas luxuriusas. Durant il temp da bronz tardiv (ca. 1650–1050 a.C.) èn vegnidas construidas citads ed introducida la scrittira.

Temp tempriv grec

En il decurs dal terz millenni a.C. èn pliras colonias sin l’insla Creta sa sviluppadas ad impurtants centers d’artisanat e commerzi. La Cultura minoica che dueva sa sviluppar qua furma l’emprima cultura auta da l’Europa insumma. Entaifer questa cultura è sa fatga valair ina classa sociala che dominava ils affars economics e ch’ha surpiglià cun il temp la pussanza politica sviluppond tratgs monarchics. Il segn caracteristic da quest svilup ha furmà la cultura da palaz minoica che dueva bainbaud er sa derasar sin la terra franca. Là cumenza il temp da bronz cun la perioda helladica resp. cun la Cultura da las Cicladas en il sid da la Mar Egeica. L’irradiaziun da la cultura da palaz minoica ha manà en il pajais d’origin a la furmaziun da centers da pussanza, tranter ils quals Micene dueva sa distinguer spezialmain. La Cultura micena è segnada en il temp da bronz tardiv da la dinastia da fossas da chava.

En il vest da l’Asia Minura vegn il temp da bronz tempriv attribuì a la fasa Troja I (ca. 2800 a.C.).

Il temp da bronz en l’Europa Centrala e dal Nord

Survista

Rudella da tschiel da Nebra (Saxonia-Anhalt)

Il temp da bronz ha cuntanschì pir tard l’Europa Centrala (ca. 2200 a.C.) e l’Europa dal Nord. Per il temp da bronz da l’Europa Centrala èn cumprovads contacts da commerzi cun l’Europa dal Nord (ambra) ed en la regiun da l’Egeis. Sco cumprova per ils vasts contacts commerzials valan tranter auter ils dissegns sin grip a Carschenna a la via da sauma tras la Viamala. A basa da las differentas furmas da sepultura vegn il temp da bronz dividì en l’Europa Centrala en il temp da la Cultura da tiembel (u da crests-fossa) ed en la Cultura da santeris cun urnas. Il pli impurtant chat dal temp da bronz en l’Europa Centrala furma la Rudella da tschiel da Nebra (Saxonia-Anhalt). In object d’art specific da quel temp furman plinavant ils chapels dad aur.

En l’Europa dal Nord ed en la Scandinavia vegn il temp correspundent numnà temp da bronz nordic. Pervi da la derasaziun successiva da l’elavuraziun dal bronz cumenza quella in pau pli tard (enturn ca. 1800 a.C.). Surtut l’ambra è sa sviluppada ad in impurtant bain d’export che vegniva perquai er numnà l’‹aur dal nord›. Ils objects da metal dal circul nordic tutgan tar ils pli bels products dal temp da bronz ch’èn sa mantegnids fin oz. En furma da cliniez è il bronz stà en diever qua pli ditg, per part fin la midada dal temp.

Sutdivisiun cronologica

En l’Europa Centrala vegn il temp da bronz per regla sutdividì en las suandantas epocas:

• Temp da bronz tempriv
• Temp da bronz mesaun u Cultura da tiembel (Cultura da crests-fossa)
• Temp da bronz tardiv u Cultura da santeris cun urnas

Il perscrutader Paul Reinecke (1872–1958) ha sutdividì il temp da bronz en ils stgalims Bz A–D e Ha A–B. Questa structuraziun vegn surtut applitgada en la Germania dal Sid.

Temp da bronz tempriv

Il temp da bronz tempriv cumenza vers la fin dal terz millenni ed è sa sviluppà da la Cultura da cups en furma da zains resp. da la Cheramica da cordas tardiva. En la fasa pli veglia (2200 a.C. fin 2000 a.C.) èn anc da chattar relaziuns culturalas cumparegliablas a quellas da la fin dal temp neolitic. Las armas ed utensils ‹da bronz› èn a l’entschatta per ina buna part anc d’arom u da legas d’arom cun auters metals (sco antimon u arsen) che mussan caracteristicas cumparegliablas a quellas dal bronz. La vieuta a l’utilisaziun dal bronz n’è en quest senn betg da vesair sco ina ruptura profunda ch’avess midà d’in mument a l’auter las relaziuns da viver, mabain sa lascha plitost caracterisar sco ina seria d’innovaziuns.

Il bronz per propi sa fa valair en ina segunda fasa dal temp da bronz tempriv (2000 a.C. fin 1650 a.C.). Regiuns ch’eran fin uss autarcas èn per part vegnidas dependentas da l’import da metals, damai ch’ellas na possedevan betg agens giaschoms. Quai ha manà a raits da commerzi adina pli vastas e cumplexas e promovì la spezialisaziun artisanala. Da questas innovaziuns tecnologicas e vieutas economicas èn er resultadas midadas entaifer la societad: per l’ina èn stirpas che vivevan en pitschens territoris sa colliadas pli ferm a culturas surregiunalas; per l’autra è er la structura sociala dals singuls abitadis sa sviluppada a furmas pli ierarchicas.

En la proxima fasa, che fa gia part dal temp da bronz mesaun, vegnan las societads dal temp tempriv remplazzadas a partir da ca. 1650 a.C. da gruppas da cultura ch’èn structuradas cumplettamain auter. Questas differenzas sa mussan en lur moda da sepultura, ma er areguard la moda da deponer ils objects da bronz (chats da refugi resp. chats da deposit).

La pli impurtanta gruppa dal temp da bronz tempriv furma la Cultura d’Aunjetitz. Quella cumpara tant en la Germania Centrala sco er en la Boemia, en la Moravia, en l’Austria Bassa (al nord dal Danubi), en il sidvest da la Slovachia ed en la Pologna dal Vest. Chats extraordinaris da questa cultura furman ils crests-fossa da Leubingen e Helmsdorf ch’èn enconuschents sco fossas da prinzis.

Sper la Cultura d’Aunjetitz e la Cultura da Wessex en il sid da l’Engalterra (ch’ha duvrà sco davosa il monument da megalits da Stonehenge) n’èn enconuschentas naginas autras gruppas culturalas da muntada surregiunala. Percunter datti bleras gruppas regiunalas u localas sco per exempel:

• la Cultura dad Arbon en la regiun dal Lai da Constanza
• la Cultura da Straubing en las Prealps Bavaraisas
• la Gruppa da Singen al Lai da Constanza ed al Rain Aut
• la Gruppa da l’Adlerberg en il sidvest da la Germania

Temp da bronz mesaun

Crest-fossa dal temp da bronz (Baviera)

Gia vers la fin dal temp da bronz tempriv sa fa valair en tschertas regiuns ina midada da la sepultura en simplas fossas planivas als crests-fossa. A l’entschatta dal temp da bronz mesaun (ca. 1600 a.C.) è questa nova furma da sepulir sa messa tras en general. Per quel motiv vegnan las differentas gruppas regiunalas da quel temp er numnadas Cultura da crests-fossa (u Cultura da tiembels); ses intschess tanscha da la Frantscha da l’Ost enfin en l’Ungaria.

En Svizra ha la Cultura da crests-fossa remplazza la Cultura dal Rodan (Svizra franzosa) resp. la Cultura dad Arbon (Svizra Bassa). En grondas parts dal Grischun è il temp tranter 1600–1300/1200 a.C. segnà da la Cultura da bronz interalpina.

Cuntrari a las relaziuns dal temp da bronz tempriv datti en il temp da bronz mesaun paucs indizis per structuras ierarchicas entaifer la societad da l’Europa Centrala. Ils objects agiuntads a las fossas mussan che las dunnas vegnivan sepulidas tuttina ritgamain sco ils umens. In ulteriur fenomen dals crests-fossa èn sepulturas da pliras persunas u agiuntas posteriuras da stresas che cuntegnan ulteriuras fossas. Quai sa lascha interpretar sco fossas da stirpas u da famiglias; ins suppona che la gronda muntada da structuras famigliaras haja dà da quel temp in cunterpais a l’ierarchisaziun da la societad. Igl è dentant er pussaivel che las culturas dal temp da bronz mesaun han exprimì lur structura ierarchica en ina moda e maniera la quala l’archeologia n’è anc betg stada buna da leger a basa dals chats ch’èn avant maun.

Sper la Cultura da crests-fossa en il senn pli stretg dal pled, che cumpiglia las cuntradas tranter il cunfin nord da las Alps ed il sid da las Muntognas Mesaunas, è sa furmada en il territori da l’anteriura Cultura d’Aunjetitz la Cultura da Lausitz. Pli vers nord (Germania dal Nord e Scandinavia dal Sid) han ils umans dal temp da bronz nordic cumenzà a medem temp a sepulir lur morts sut crests-fossa, per regla cun agiuntar objects da fossa.

Temp da bronz tardiv

Il temp da bronz tardiv (ca. 1300–800 a.C.) mussa en l’Europa Centrala medemamain in’unificaziun culturala en furma da santeris d’urnas. Perquai vegn quest temp er numnà temp da la Cultura da santeris cun urnas. Er la Cultura da Lausitz (en la Germana Centrala e da l’Ost sco er en Pologna) ha sepulì ils morts sin santeris cun urnas. En l’Europa dal Nord e dal Vest è percunter sa mantegnida la tradiziun dals crests-fossa.

En la Cultura da santeris cun urnas vegnivan ils morts brischads sin il stgandler. Silsuenter vegnivan las restanzas dad ossa e la tschendra mess en urnas che vegnivan sepulidas en la terra. Damai ch’er autras culturas brischavan da quel temp lur morts e faschevan diever dad urnas, vegn la Cultura da santeris cun urnas definida supplementarmain sur atgnadads en l’elavuraziun da bronz e sur las furmas tipicas dals chats da cheramicas.

La Cultura da santeris cun urnas era derasada sur vastas parts da l’Europa Centrala (da la regiun da Paris fin en l’Austria Bassa e da la Catalugna fin en l’Italia dal Nord). Sco lieu d’origin vegnan en dumonda las Prealps al nord, ost e sidost e là surtut la Cultura da Laugen-Melaun. Da questa regiun è la Cultura da santeris cun urnas sa derasada en tuttas direcziuns. En l’Italia ed en il Siebenbürgen è ella gia vegnida remplazzada suenter paucs tschientaners da culturas successuras, entant ch’en la Frantscha dal Sid e la Spagna dal Nordost è la Cultura da santeris cun urnas penetrada pir vers la fin dal temp da bronz (ca. 9avel tschientaner a.C.).

Il territori da tschep da la Cultura da santeris cun urnas vegn plinavant spartì en ina part dal vest ed ina da l’ost. Il vest vegn sutdividì en trais gruppas regiunalas: Rain – Svizra; Main Sut – Svevia; Baviera Superiura – Salzburg – Austria Auta. En quest center cultural al nord da las Alps è sa furmà a partir da 800 a.C. la Cultura da Hallstatt ch’appartegna gia al temp da fier.

En detagl sa preschenta la successiun dals singuls stgalims dal temp da bronz tardiv sco suonda:

Cronologia relativa	Cronologia absoluta
Bz D	ca. 1300–1200 a.C.
Ha A1	ca. 1200–1100 a.C.
Ha A2	ca. 1100–1050 a.C.
Ha B1	ca. 1050–950 a.C.
Ha B2	ca. 950–880 a.C.
Ha B3	ca. 880–800 a.C.

Vita da mintgadi dal temp da bronz en l’Europa Centrala

Vestgadira da l’um da Trindhøj (Danemarc)

Structura sociala

La differenziaziun sociala ch’è sa fatga valair en il decurs dal temp da bronz sa mussa surtut en ils rituals da sepultura (p.ex. fossa da prinzi da Leubingen). En la fasa tardiva da la Cultura d’Aunjetitz cumpara la societad en ina furma ch’è cleramain ierarchisada. Ins suppona ch’igl haja gì lieu a l’entschatta dal temp da bronz tempriv ina vieuta da simplas structuras da chaus da la stirpa a posiziuns da cumond ertavlas. Questas persunas decisivas controllavan tant las resursas sco er las raits da commerzi e da communicaziun.

Nutriment

Las culturas dal temp da bronz vivevan per gronda part da l’agricultura. La cultivaziun da terren e l’allevament da muvel eran gia sa fatgs valair en il temp da crap tardiv (‹revoluziun neolitica›). Sco en l’epoca precedenta vegniva cultivà surtut furment dubel e furment d’in graun; daspera er – surtut en la Germania dal Nord – ierdi, entant che la Germania dal Sid enconuscheva la cultivaziun da tredi. Ultra da quai è cumprovada la cultivaziun d’avaina. Vers la fin dal temp da bronz è plinavant vegnida cultivada la panitscha. Quella è bain pli sensibla al fraid, ma ella crescha er sin terrens sablunus. D’impurtanza è ultra da quai stada vers la fin da l’epoca la cultivaziun da la favatscha.

A la derasaziun da questas novas plantas da niz vegn attribuì l’augment marcant dal dumber da la populaziun ch’ha gì lieu da quel temp. Cun products da plantas sa laschan numnadamain nutrir considerablamain dapli persunas che cun products animalics. Er la farcla da bronz ha gidà ad augmentar la productivitad; experiments han mussà ch’ins po lavurar cun quella per radund 40 % pli spert ed effizient che cun la farcla da crap da fieu (silex). Entant ch’il furment e l’ierdi èn adattads per producir paun, è la panitscha adattada per far buglias. Per il temp da bronz tardiv è er cumprovada l’elavuraziun da latg-vatga a chaschiel.

Sco ulteriur animal da chasa è vegnì vitiers vers la fin da l’epoca il chaval. En l’agricultura han ins fatg diever – sco en il temp neolitic tardiv – d’in arader che vegniva tratg d’ina manadira da bovs. La modernisaziun da l’iseglia vegn probablamain medemamain ad avair attribuì vers la fin dal temp da bronz ad in augment da la racolta.

Abitadis

Tipic per il temp da bronz èn abitadis averts da differenta grondezza (dal bain singul a vitgets da fin a 30 chasas). En media abitavan ca. 50–80 persunas en ina tala culegna. Damai che famiglias grondas furmavan la regla, correspundeva quest dumber a ca. 5–8 famiglias. Daspera hai dentant er dà ils emprims abitadis fortifitgads. Questas ‹fortezzas› furman il pli savens in’unitad d’abitar ensemen cun ils abitadis averts. Probablamain sa tractavi pia da la sedia dals manaders privilegiads. In svilup particular furman ils vitgs da palissadas ch’èn vegnids erigids surtut il 16avel ed il 11avel–9avel tschientaner a.C. als lais da las Prealps.

Chasas erigidas be da crap n’èn betg enconuschentas en l’Europa Centrala; percunter èn tschertas chasas gia vegnidas erigidas sin in fundament da crappa. La chasa d’abitar vegniva accumpagnada da chasas chavadas en in foss che servivan ad intents economics e da conservaziun. Vers la fin dal temp da bronz cumpara en la Baviera dal Sid ina nova furma d’abitadi, numnadamain il bain singul fortifitgà. Quel po valair sco precursur dals bains signurils dal temp da fier.

Elavuraziun da metal

L’elavuraziun da bronz ha manà ad in augment marcant da la producziun d’arom. Quai è d’attribuir surtut al svilup tecnic da quel temp ch’ha lubì da trair a niz ils giaschoms a moda pli effizienta. En il segund millenni a.C. è sa sviluppada en las Alps da l’Ost in’industria d’arom flurinta ch’ha cuntanschì sia culminaziun en il temp da bronz d’amez e tardiv. La producziun annuala da la mina d’arom Mittenberg (Salzburg) muntava en il temp da bronz d’amez ca. 10 tonnas. Per luar en la fundaria ina tonna metal eran necessaris ca. 300 fin 500 meters cubic charvun da lain, quai che correspunda a ca. 2 ha guaud.

Fabricaziun da chars e commerzi

Chars cun rodas a rudella eran gia vegnids inventads en il temp neolitic. Ils fabritgants da chars dal temp da bronz en l’Europa Centrala han però sviluppà innovaziuns tecnicas sco chars manischabels u rodas cun fis. Er il commerzi a distanza è sa sviluppà vinavant. Per pudair transportar ils metals da lur lieu d’explotaziun (p.ex. arom da la Cipra u zin da la Britannia) èn la construcziun da navs e la navigaziun daventadas adina pli impurtantas.

En il temp da bronz n’existivan anc nagins daners; barras da bronz e d’arom figuravan perquai betg mo sco martganzia, mabain er sco med da pajament.

Vestgadira ed armas

En l’Europa dal Nord – nua ch’ils morts vegnivan sepulids en vaschels fatgs da bists da planta – èn sa mantegnids divers tocs da vestgadira che permettan da reconstruir la cumparsa dal temp da bronz. Medemamain èn ils stilets vegnids fabritgads uss pli e pli da bronz (e betg sco en il temp neolitic da silex); quai ha er pussibilità da fabritgar spadas pli grondas.

Art e cultura

Ina particularitad da la cultura dal temp da bronz furman ils chapels dad aur. Sa mantegnidas èn be las tolas dad aur finas; oriundamain eran quellas probablamain vegnidas surtratgas sin material organic. Igl existan be quatter exemplars, ils quals èn vegnids chattads en differentas parts da la Germania (Berlin – ma oriund da la Germania dal Sid –, Schifferstadt, Ezelsdorf-Buch) ed en Frantscha (Avanton). Quests chapels d’ina autezza tranter 30 e 90 cm valan sco ensainas d’in cult dal sulegl ed avevan probablamain er ina funcziun chalendarica. Ils exemplars avant maun derivan da ca. 1400–1300 a.C. e da ca. 1000–800 a.C.

In sguard a las ulteriuras culturas mundialas dal temp da bronz

Vasa ceremoniala da la Cultura da Harappa (Pakistan)

Europa da l’Ost

Tranter las impurtantas culturas dal temp da bronz en l’Europa da l’Ost tutgan la Cultura d’Andronowo e la Cultura da chombras funebras (Ural), la Cultura da la Pontica dal Nord (Mar Naira), la Cultura da Srubna (Europa dal Sidost, Asia dal Vest) sco er la Gruppa da Turbino (Ural, Russia da l’Ost, Sibiria).

Asia Centrala

Da ca. 2200 fin 1700 a.C. ha existì en il Desert dal Karakum (en il Turkmenistan ed Afghanistan dad oz) la Cultura dad Oxus u d’oasas. Ils chats correspundents sa distinguan tras ina vaschlaria d’aut nivel ed in’elavuraziun da metal avanzada. Ins ha erigì edifizis monumentals; plinavant è er cumprovada la sauaziun. Anc pli baud ch’en China (a partir da ca. 2300 a.C.) para d’esser sa sviluppada qua ina scrittira. Ils motivs per il declin da la Cultura dad Oxus n’èn anc betg enconuschents.

Asia dal Sid e dal Sidost

En l’India è sa sviluppada la Cultura da l’Indus u Civilisaziun da l’Indus (er numnada tenor in dals lieus da chat principals en il Punjab, Pakistan, Harappa u Cultura da Harappa). I sa tracta d’ina civilisaziun antica ch’è sa furmada tranter 2800 a.C. e 1800 a.C. per lung dal flum Indus en il nordvest dal subcontinent indic.

La China dal temp da bronz stat sut l’ensaina da las dinastias Xia (ca. 2200 a.C.–1800 a.C.) e Shang (ca. 1570–1066 a.C., era numnada Yin) ch’elavuravan medemamain bronz. Qua è er sa sviluppada da quel temp – ed independentamain dal Proxim Orient – in’atgna scrittira.

L’Africa al sid da la Sahara

En l’Africa dal Vest na datti nagin temp da bronz; qua para d’avair gì lieu ina transiziun directa dal temp da crap al temp da fier. Ins ha chattà en las medemas stresas tant segirs da crap mulà sco er segirs da fier. Ins suppona che la nova tecnologia saja arrivada tant dal Maghreb (sur las rutas tras la Sahara) sco er da l’Egipta (sur la Nubia).

Oceania

En l’Australia ed Oceania n’era sa sviluppada nagina cultura ch’elavurava metal avant l’arrivada dals Europeans (en il 16avel e 17avel tschientaner).

America

La sutdivisiun da las epocas preistoricas tenor il material che vegniva elavurà primarmain n’è betg usitada per il continent american. Tuttina pon ins attribuir intginas culturas dal temp avant l’arrivada da Columbus ad in tschert ‹temp da bronz›. Per exempel èsi cumprovà che la Cultura Chimú (ca. 1270 fin 1470 s.C.) ha elavurà bronz avant ch’ella è ida si en l’Imperi dals Incas. La cultura precedenta, la Mochica u Moche (emprim fin 7avel tschientaner), ha elavurà arom ed ina lega dad aur numnada tumbago. Er la Cultura dal Mississipi (ca. 900–1600) sa lascha attribuir ad in chalcolithicum tempriv.

Enconuschentas culturas americanas sco ils Maya, Toltecs ed Aztecs n’han mai cuntanschì ina vasta elavuraziun d’objects da diever da metal. L’excepziun furman objects da cult, ils quals eran però per ordinari fatgs da metals prezius relativamain purs. Utensils per il diever da mintgadi eran percunter fatgs per gronda part da material organic e/u da crap.

Litteratura

• Rolf Hachmann, Henrik Thrane: Bronzezeit. En: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. 2. ed., tom 3, Walter de Gruyter, Berlin/New York 1978, ISBN 3-11-006512-6, p. 506–540.
• Anthony F. Harding: European Societies in the Bronze Age. Cambridge University Press, Cambridge 2000, ISBN 0-521-36477-9.
• Bernhard Hänsel: Gaben an die Götter! Schätze der Bronzezeit Europas. Eine Einführung. En: A. e B. Hänsel (ed.): Gaben an die Götter! Schätze der Bronzezeit. Museum für Vor- und Frühgeschichte Berlin, Berlin 1997, ISBN 3-88609-201-1 (catalog d’exposiziun).
• Albrecht Jockenhövel, Wolf Kubach (ed.): Bronzezeit in Deutschland. Nikol, Hamburg 1994, ISBN 3-933203-38-4.
• Klaus-Rüdiger Mai: Die Bronzehändler. Eine verborgene Hochkultur im Herzen Europas. Campus, Francfurt a.M. 2006, ISBN 3-593-37912-0.
• Harald Meller (ed.): Der geschmiedete Himmel. Die weite Welt im Herzen Europas vor 3600 Jahren. Theiss, Stuttgart 2004, ISBN 3-8062-1907-9 (catalog d’exposiziun).
• Hermann Müller-Karpe: Bronzezeit. (Handbuch der Vorgeschichte, tom 4), Beck, Minca 1980, ISBN 3-406-07941-5.
• Margarita Primas: Bronzezeit zwischen Elbe und Po. Strukturwandel in Zentraleuropa 2200–800 v. Chr. Habelt, Bonn 2008, ISBN 978-3-7749-3543-3.
• Wolfgang Schuller: Das erste Europa. 1000 v. Chr.–500 n. Chr. (Handbuch der Geschichte Europas, tom 1), Ulmer, Stuttgart 2004, ISBN 3-8252-2497-X.
• Louise Steel: Cyprus before History. From the earliest settlers to the end of the Bronzeage. Duckworth, Londra 2004, ISBN 0-7156-3164-0.
• Jonathan N. Tubb: Canaanites. British Museum Press, Londra 1998, ISBN 0-7141-2766-3.
• Günter Wegener (ed.): Leben, Glauben, Sterben vor 3000 Jahren. Bronzezeit in Niedersachsen. Isensee, Oldenburg 1996, ISBN 3-89598-404-3.
• Karl-Heinz Willroth: Siedlungen der älteren Bronzezeit. Beiträge zur Siedlungsarchäologie und Paläoökologie des II. vorchristlichen Jahrtausends in Südskandinavien, Norddeutschland und den Niederlanden. Wachholtz, Hamburg und Neumünster 2013, ISBN 978-3-529-01581-6.

Colliaziuns

 Commons: Temp da bronz – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Bronze- und Urnenfelderzeit in Europa – index ordinà tenor criteris geografics e commentà
• Divers links davart il temp da bronz, sin: archaeologie-online.de