Tudestg dal Grischun

Tudestg dal Grischun Bündnertütsch
Pajais	Svizra
Regiun	Chantun Grischun
Classificaziun
- Indogerman 0- German 00- German occidental 000- Tudestg 0000- Aut tudestg 00000- Aleman 000000- Aut aleman 0000000- Tudestg dal Grischun

Il term tudestg dal Grischun (Bündnerdeutsch, en il dialect local Bündnertütsch) designescha ils dialects aut alemans che vegnan discurrids en il chantun Grischun.

Noziun e caracterisaziun

Panorama da la Val dal Rain da Cuira

En il Grischun da lingua tudestga existan trais gruppas da dialects:

1. Ils dialects da la Val dal Rain da Cuira
2. Ils dialects gualsers (cf. Gualsers)
3. Il dialect tirolais da Samignun (cf. Samignun)

Savens vegnan subsummads sut la noziun ‹tudestg dal Grischun› a moda nundifferenziada tut ils dialects tudestgs che vegnan discurrids en il Grischun. Per ordinari èn però manegiadas las variantas dals dialects che vegnan discurrids en la Val dal Rain da Cuira tranter Bad Ragaz / Maiavilla e Tusaun. I sa tracta da dialects aut alemans, tut tenor influenzads da l’aleman dal Lai da Constanza. Savens vegn er subsummada sut la noziun il dialect ch’ils Rumantschs discurran cura ch’els fan diever dal tudestg.

Duvrà en quest senn pli stretg sco dialect da la Val dal Rain da Cuira, sa differenziescha il tudestg dal Grischun dal tudestg gualser (ch’appartegna a l’autischem aleman) tras sia pronunzia pli ‹loma›. Sco spezialmain tipica – cumpareglià cun l’ulteriur tudestg svizzer – vegn resguardada la pronunzia dal sun inizial ch [χ] sco k [k^h] e da ch sco sun intern [h] (p.ex. na vegn Küchenkasten betg pronunzià sco en la gronda part da la Svizra tudestga ‹Chuchichäschtli› [ˈχʊχɪˌχæʃtlɪ], mabain Gghuhigghäschtli [ˈk^hʊhɪˌk^hɛʃtlɪ]). Oriundamain valeva quest’atgnadad be per singulas vischnancas cun dialect tudestg dal Grischun, numnadamain Tusaun, Cuira, Malans, Maiavilla e Fläsch; en il decurs dals ultims decennis è questa caracteristica però s’extendida sin l’ulteriur territori da la Val dal Rain da Cuira.

In’ulteriura differenza envers la maioritad dals dialects da la Svizra tudestga furma en la Val dal Rain da Cuira la pronunzia da silbas betg accentuadas sco schwa a [ɐ] enstagl da schwa e [ə] u [æ] (p.ex. suacha ‹suchen›).

Sin il champ da la morfologia dat en egl ch’il tudestg aut aleman da la Svizra Orientala enconuscha be in plural verbal (mir mahend/machend ‹wir machen›, ir mahend/machend ‹ihr macht›, si mahend/machend ‹sie machen›), entant ch’il plural autischem aleman dals dialects gualsers enconuscha duas furmas (mier/wier machen[d], ier mached, schi machen[d]).

La pronunzia ch’è tipica per il tudestg da la Val dal Rain da Cuira deriva probablamain per ina buna part da la germanisaziun da la populaziun rumantscha che viveva oriundamain là; per part vegnan er supponidas en quests lieus influenzas nà da l’aleman dal Lai da Constanza.

I suondan infurmaziuns approfundantas davart il dialect da Cuira – che valan pli e pli per l’entira Val dal Rain da Cuira – e davart il dialect da Tusaun ch’è ì istoricamain in pau in’atgna via.

Tudestg da Cuira

Chasa da lain a Cuira ch’è vegnida erigida pauc temp suenter il grond brischament dal 1464

Il dialect da la citad da Cuira (Churerdeutsch) furma in dialect relativamain giuven. Fin la mesadad dal 15avel tschientaner vegniva discurrì rumantsch a Cuira; silsuenter – surtut cura ch’èn arrivads suenter il brischament da la citad (1464) lavurants da lingua tudestga ch’han gidà a reconstruir quella – è la citad vegnida germanisada successivamain. Che tschertas parts da la citad èn anc restadas ditg sut influenza rumantscha mussa per exempel il num da quartier ‹Welschdörfli›. Ils linguists partan dal fatg ch’il substrat rumantsch haja influenzà vaira ferm il superstrat aleman, e quai surtut en la pronunzia ed intunaziun. Sco dialect ch’è sa furmà relativamain tard è il tudestg da Cuira er segnà da tratgs che derivan da la lingua da standard.

Caracteristicas

Sco gia menziunà survart vegn k- sco sun inizial realisà sco kh- (Khuchi per ‹Küche›), pia sco en la lingua da standard. Sco sun intern udiv’ins fin avant intgins decennis anc cleramain furmas sco mahha per ‹machen›. Er -nk- sa mantegna en il dialect da Cuira (tengga per ‹denken›). – En tut questas furmas sa differenziescha il dialect da Cuira/dal Grischun da la gronda part dals dialects da la svizra tudestga che realisassan en ils cas numnads midadas dals suns (Chuchi, mache, dänkche).

En silbas secundaras cumparan en il tudestg da Cuira savens finiziuns sin -a; tut tenor l’emfasa e la persuna che discurra po quest fenomen esser exprimì pli fitg u pli pauc. Exempels: suacha per ‹suchen›; hemmar per ‹haben wir›. Medemamain po quest a cumparair en il segund element d’in diftong: viar per ‹vier›; Diar gibi khai Piar! per ‹Dir gebe ich kein Bier›, prüafa per ‹prüfen›.

Il diftong final da la lingua da standard -ei [-ai] cumpara en il tudestg da Cuira pli vegl sco -ei e betg sco -ai: Polizei, Metzgerei, drei, Blei.

Verbs

La posiziun speziala dal dialect da Cuira entaifer ils dialects svizzers sa mussa er en las furmas verbalas. Fin avant paucs onns eran per part usitads qua verbs da duas silbas, nua ch’igl èn uschiglio derasadas furmas d’ina silba, sco per exempel zücha per zie (‹ziehen›), schlaaga per schloo (‹schlagen›). En egl dattan er las coluraziuns dal vocal a a l’intern dal pled ch’èn savens pli cleras (en cumparegliaziun cun las variantas pli serradas u surdas dals ulteriurs dialects da la Svizra tudestga) sco er la finiziun da l’infinitiv sin -a enstagl dad -ä u Schwa.

Exempels

I suondan intgins exempels or da la glista dals pleds che n’èn oz strusch pli en diever (messa ensemen dad Oscar Eckhardt). Gia quest pitschen extract mussa che numerus pleds dal tudestg da Cuira èn vegnids surpigliadas directamain dal rumantsch:

räägga – bragir

rätscha – tgisar

Rätschbääsa, dr – tgisader

Riissplei, ds – rispli

Ritscha, d – retscha

rooba – far midada

Roobi, d – il far midada; la rauba

Il tudestg da Cuira sco dialect directiv

Sco che Oscar Eckhardt ha mussà en sia publicaziun ‹Alemannisch im Churer Rheintal›, è sa sviluppà dapi il 1950 en la Val dal Rain da Cuira in nov dialect regiunal. Quel è bain influenzà vaira ferm dal Tudestg da Cuira, sa differenziescha però tuttina marcantamain dal dialect da Cuira da quel temp. Il nov dialect, che Eckhardt numna ‹tudestg da la Val dal Rain da Cuira›, mussa numerus tratgs dal vegl tudestg da Cuira; ils relicts rumantschs che valevan sco spezialmain tipics èn però svanids per gronda part. Er l’influenza dals dialects gualsers è sa reducida. Divers emprests da la lingua da standard èn percunter vegnids surpigliads en il nov dialect regiunal, cumbain cun adattaziuns foneticas.

Tudestg da Tusaun

Maletg istoric da la regiun da Tusaun (ca. 1832)

Derivanza dal dialect

Fin lunsch viaden en il 18avel tschientaner vegniva discurrì en las regiuns situadas enturn Tusaun be rumantsch: en la Tumleastga e Mantogna, en la Val d'Alvra ed en la Val Schons. A Tusaun era però arrivada gia a l’entschatta dal 13avel tschientaner ina gruppa da persunas da lingua tudestga, sco che menziunescha in document da quel temp («Colonia Alamannorum ze Tusens»).

Per l’ina ha quest’insla tudestga surpiglià dal conturn rumantsch differentas expressiuns (cf. ils exempels sutvart). Per l’autra èn sa mantegnids suns caracteristics dal dialect d’origin resp. èn quels forsa anc sa rinforzads en il decurs dal temp: In lung e cler a (sco en tudestg ‹Staat›), medemamain in lung ä che stat pli datiers dal a che dal e e surtut las finiziuns particularas sin -an, cun lung a (gan = ‹gehen›), -ann, cun a curt sco tudestg ‹Kanne› (i kann = ‹ich kann›; i hann = ‹ich habe›), -in, cun lung e cler i (durin = ‹einwärts›) ed -in, cun in curt i sco tudestg ‹Sinn› (gsin = ‹gewesen›).

Davart l’origin da la ‹Colonia Alamannorum› sa lascha be specular. En il Vorarlberg, en las regiuns ruralas enturn Feldkirch, vegn anc oz discurrì in dialect cumparegliabel (areguard la furmaziun dals suns). Eventualmain eran quests fulasters vegnids clamads da l’uvestg per trategnair la punt che manava vers Segl.

Exempels

Las atgnadads linguisticas la laschan tranter auter scuvrir en las poesias dad Alma Marguth-Gyger (1908–1999) ch’ha scrit en dialect da Tusaun («Gan und stan und blibalan, wer das nit kann darf nit ga Thusis gan»).

Tar ella èn er documentads numerus pleds dialectals da derivanza rumantscha, sco per exempel:

Puccaraia (buccaria)

Furca (furtga)

Paloga

Schcarnutz (stgarnuz)

Schpusa (spusa)

curaschi

Clutscha

Fazzalet (fazialet)

Schtrucha (strucca)

Litteratura

• Oscar Eckhardt: Alemannisch im Churer Rheintal. Von der lokalen Variante zum Regionaldialekt. Franz Steiner, Stuttgart 2016 (Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik, carnet accumpagnant 162), ISBN 978-3-515-11264-2.
• Oscar Eckhardt: Tschent. Churer Dialekt. 2. ediziun repassada ed extendida. Verlag Desertina, Chur 2007.
• Oscar Eckhardt: Die Mundart der Stadt Chur. Ed. dal Phonogrammarchiv der Universität Zürich. Turitg 1991.
• Kurt Danuser: Thusnerdeutsch. Ediziun da l’autur, Tusaun 1982.
• Paul Meinherz: Die Mundart der Bündner Herrschaft. Huber, Frauenfeld 1920 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik, XIII).

Colliaziuns

• Oscar Eckhardt: Churerdeutsch – caracteristicas, exempels e.a.
• «Bündnergschnorr». Bündner Dialekt/Bündnerdeutsch – banca da datas linguistica