Chantun Grischun
Chantun
Cuira, la chapitala dal Grischun

Vopna

Bandiera
Administraziun
Stadi Svizra
Chapitala Cuira
Lingua uffiziala tudestg (75,2 %)
rumantsch (14,7 %)
talian (13,2 %)
Regenza Regierungsrat, Regenza, Governo (5)
Parlament Grosser Rat, Cussegl Grond, Gran Consiglio (120)
Territori
Autezza 585 m s.m.
Surfatscha 7105,30 km²
Populaziun 200 096 abitants
(31 da december 2020[1])
Spessezza 28 ab./km²
Regiuns 11
Vischnancas 125
Cunfina cun Chantun Glaruna, Chantun Son Gagl, Chantun Tessin, Liechtenstein (FL), Lombardia (I), Tirol (A), Trentino-Tirol dal Sid (I), Vorarlberg (A)
Numer da l'auto GR
Abitants Grischun, -a
(Grischunais, -a)
Internet
Pagina-web uffiziala
Lexicon istoric retic

Il Grischun (sutsilvan: Grischùn; tudestg: Graubünden; talian: Grigioni; franzos: Grisons; latin: Grisonia) è in chantun da la Confederaziun svizra. El è situà il pli a l’ost dal pajais e cumpiglia la pli gronda surfatscha da tut ils chantuns. Topograficamain è il Grischun ordvart sparpaglià; el dumbra radund 150 vals, 615 lais e 937 pizs. Plinavant è il Grischun l’unic chantun da la Svizra ch’è uffizialmain triling (cun las trais linguas tudestg, rumantsch e talian).[2]

Num e vopna modifitgar

Il chantun Grischun porta il num da l’anteriura Lia Grischa. Entaifer la Republica da las Trais Lias furmava quella la lia cun la pli gronda paisa politica. Sco num per l’entir territori cumpara il term ‹Grischun› a partir dal 15avel tschientaner (da quel temp però parallel sper diversas autras denominaziuns).

En il 16avel tschientaner han ils umanists er transferì il num antic ‹Rezia› sin il territori dal Grischun. Quest term fa allusiun als Rets, il pievel preistoric sesent en la part orientala dal Chantun odiern, ed al num ‹Raetia› da l’anteriura provinza romana. Il 1799 è il Grischun vegnì integrà sco ‹Chantun Rezia› en la Republica helvetica ed er oz datti anc divers nums che regordan a questa denominaziun: la Viafier retica, il Museum retic e.a. Cun l’acta da mediaziun dal 1803 è ‹Grischun› daventà il num uffizial.[3]

La vopna dal chantun Grischun sa cumpona da las vopnas da las anteriuras trais lias: Lia Grischa (sisum a sanestra), Lia da las Diesch Dretgiras (sisum a dretga) e Lia da la Chadé (capricorn).

Geografia modifitgar

 
Piz Bernina

Il chantun Grischun cuvra l’entir sidost da la Svizra ed è caracterisà topograficamain da muntognas e vals. La surfatscha dal Chantun munta a 7105 km², uschia ch’il Grischun è il pli grond chantun svizzer. Pervia da las cundiziuns geograficas/topograficas è el dentant be pauc populà. Ordinà tenor abitants sa chatta il Grischun sin la 14avla plazza. Guauds cuvran 20 % da sia surfatscha. Il Chantun è alpin e cumpiglia las muntognas da las vals dal Rain e da l’En. En il Grischun sa chattan 462 pizs che surpassan 3000 meters sur mar ed in che surpassa 4000 meters: il Piz Bernina (4049 m s.m.; cun il piz lateral La Spedla 4020 m s.m.). Il punct il pli bass furma il cunfin cun il chantun Tessin (260 m s.m.).

Il Grischun cunfinescha cun quatter auters chantuns svizzers: en il sidvest cun il chantun Tessin, en il vest cun il chantun Uri, en il nord cun il chantun Glaruna e cun il chantun Son Gagl. Il Grischun ha cunfins naziunals cun trais pajais: cun il Liechtenstein e cun l’Austria (pajais federativs Vorarlberg e Tirol) en il nord, cun l’Italia en l’ost (Tirol dal Sid) ed en il sid (Lumbardia). Sper il Grischun cunfinescha da tut ils chantuns svizzers be anc il chantun Son Gagl cun trais differents pajais vischins.

 
Malans

Las auas dal Grischun sbuccan en trais differentas mars: il Rain cun ses flums da funtauna (il Rain Anteriur ed il Rain Posteriur) curra vers la Mar dal Nord. Or da l’Engiadina en l’ost dal Chantun sburfla l’En che terminescha ses viadi en la Mar Naira. Las vals italofonas dal Grischun dal Sid (la Val Mesauc cun la Val Calanca, la Val Bregaglia e la Val Puschlav) mainan lur aua vers il Po e cun quel en l’Adria. La part la pli orientala dal Chantun, la Val Müstair, maina si’aua en l’Etsch che va medemamain a finir en l’Adria. Ils trais intschess idrografics da la Mar dal Nord, da la Mar Mediterrana e da la Mar Naira sa scuntran betg lunsch davent da la funtauna da l’En datiers dal Pass Lunghin sur Malögia. Da là davent curra en direcziun nord la Gelgia che maina si’aua via il Rain en la Mar dal Nord, vers sid la Maira che maina si’aua sur il Po en la Mar Mediterrana e vers ost l’En che sbucca en il Danubi che finescha en la Mar Naira.

Demografia modifitgar

Populaziun modifitgar

Per la fin da l’onn 2016 dumbrava il chantun Grischun 197 529 abitantas ed abitants permanents. 18,3 % da tut las abitantas e da tut ils abitants permanents en il Grischun han ina naziunalitad estra.

Linguas modifitgar

 
Territoris linguistics tradiziunals

Sco unic chantun da la Svizra ha il Grischun trais linguas uffizialas: il tudestg, il rumantsch ed il talian. Medemamain è el l’unic chantun, en il qual il rumantsch è ina lingua uffiziala. Pervi da quai e pervi da la diversitad culturala, ma era pervia da sia furma e ses caracter, vegn il Chantun era descrit sco pitschna Svizra entaifer la Svizra.

Las vischnancas e las regiuns pon decider autonomamain davart lur lingua uffiziala e la lingua da scola; il Chantun relascha dentant directivas, spezialmain per sustegnair las linguas minoritaras, il rumantsch ed il talian.[4]

Abitantas ed abitants tenor lingua principala (dumbraziun dal pievel da l’onn 2000):

tudestg: 127 755 (68 %)
rumantsch: 27 038 (14 %)
talian: 19 106 (10 %)
auters: 13 159 (8 %)[5]

Ils dialects germans dal Grischun appartegnan a duas gruppas dialectalas dal tudestg svizzer:

  • al tudestg svizzer da la Svizra Orientala che vegn discurrì a Cuira, en il Signuradi, en ils Tschintg Vitgs ed en la Tumleastga; quests dialects èn sa derasads durant il temp autmedieval ed il temp modern tempriv nà dal nord (Lai da Constanza e Val dal Rain) respectivamain nordvest (Lai Rivaun-Seeztal) ed han prendì possess d’anteriur territori da lingua rumantscha.
  • al tudestg gualser che vegn discurrì en vitgs gualsers colonisads durant il temp autmedieval nà dal chantun Vallais, spezialmain en il Partenz, en il circul da Tavau ed en il Scanvetg sco er en differentas enclavas u inslas linguisticas (Avras, Mut, Sursaissa, Valragn, Stussavgia-Tschappina, Val S. Pieder). En consequenza da la regressiun dal rumantsch èn quests territoris per part creschids ensemen cun l’intschess dal tudestg svizzer da la Svizra Orientala.
  • il dialect da Samignun fa, sco unic dialect da la Svizra, part dals dialects tirolais (bavarais-austriacs).

Il rumantsch che vegn discurrì en differents territoris dal Chantun (oravant tut en la Surselva, en parts dal Grischun Central, en l’Engiadina ed en la Val Müstair) sa cumpona da tschintg idioms scrits, numnadamain dal sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader. En pli exista il rumantsch grischun sco lingua da scrittira communabla stgaffida a l’entschatta dals onns 1980.

→ Artitgel principal: Rumantsch dal Grischun

Ils dialects lumbards da la Val Mesauc, da la Val Calanca, da la Bregaglia, da Beiva e da la Val Puschlav èn varietads dal lumbard alpin.

En connex cun la realisaziun d’ina lescha davart la mancanza dal dretg da burgais ha la Confederaziun repartì al chantun Grischun enturn l’onn 1850 in grond dumber da Jenics. Dapi lura ha il Grischun era ina populaziun (betg registrada statisticamain, ma stimada sin var 35 000 persunas en tut la Confederaziun) da lingua materna jenica.

Religiuns – confessiuns modifitgar

 
I dat trais claustras en il Grischun: Müstair, Mustér (maletg) e Cazas

En consequenza da l’autonomia communala ha mintga vischnanca pudì decider en il 16avel tschientaner autonomamain davart sia confessiun. Fläsch è stà l’emprima vischnanca refurmada dal Chantun, suenter èn suandads St. Antönien e blers auters vitgs. Il Grischun tutga pia tar ils chantuns paritetics.

Per gronda part catolicas èn la Val dal Rain Anteriur cun la Val Lumnezia (senza Vuorz, la Foppa e la Val Stussavgia), plinavant il Surses (senza Beiva) e la part centrala da la Val Alvra sco er la Val Mesauc e la Val Puschlav. Per gronda part refurmadas èn il Partenz, il Scanvetg ed il Landwassertal, plinavant il Valragn, la Val Schons ed Avras sco era l’Engiadina (senza Tarasp e Samignun), la Bregaglia e la Val Müstair (senza Müstair). Confessiunalmain maschadadas èn las regiuns Tschintg Vitgs, il Plaun e la Tumleastga.

Istorgia modifitgar

L’istorgia dal Grischun sa lascha divider en las suandantas epocas: il temp preistoric e roman, la Currezia medievala, la Republica da las Trais Lias (1524–1798), il Chantun Rezia (1799–1803) ed il chantun Grischun (a partir dal 1803).

→ Artitgel principal: Istorgia dal Grischun

Politica modifitgar

La constituziun chantunala actuala datescha da l’onn 2003. (Access direct a la versiun rumantscha)

Legislativa modifitgar

 
Edifizi dal Cussegl grond a Cuira
 
La Chasa grischa a Cuira (sedia da la regenza chantunala)
 
La Dretgira chantunala a Cuira

L’autoritad legislativa è il Cussegl grond che dumbra 120 commembers. Las deputadas ed ils deputads vegnan elegids tenor procedura da maiorz mintgamai per quatter onns. Il pievel è ultra da quai participà directamain a la legislaziun: 4000 persunas cun dretg da votar u in settavel da las vischnancas pon pretender ina midada da la constituziun, 3000 persunas cun dretg da votar u in otgavel da las vischnancas pon proponer ina lescha u ina midada da lescha (iniziativa dal pievel), 1500 persunas cun dretg da votar u in dieschavel da las vischnancas pon pretender ch’ina lescha statuida dal Cussegl grond u ina midada da tala stoppia vegnir suttamessa a la votaziun dal pievel. Midadas da la constituziun pretendan ina votaziun dal pievel.

Executiva modifitgar

La Regenza (pli baud: Cussegl pitschen) dumbra tschintg commembras e commembers e vegn elegida dal pievel tenor procedura da maiorz. Ina perioda d’uffizi dura quatter onns; il presidi mida mintg’onn en roda. Ils cussegliers guvernativs actuals (perioda d’uffizi 2023–2026) e lur departaments èn:

  • Departament da construcziun, traffic e selvicultura (Carmelia Maissen, AdC)
  • Departament d’economia publica e fatgs socials (Marcus Caduff, AdC)
  • Departament d’educaziun, cultura e protecziun da l’ambient (Jon Domenic Parolini, AdC)
  • Departament da finanzas e vischnancas (Martin Bühler, PLD)
  • Departament da giustia, segirezza e sanadad (Peter Peyer, SP)

President da la Regenza per l’onn 2024 è Jon Domenic Parolini, vicepresident Marcus Caduff. Manader da la Chanzlia chantunala è dapi il 2017 chancelier Daniel Spadin.[6]

Giudicativa modifitgar

Las pli autas dretgiras dal Chantun èn la Dretgira chantunala (responsabla surtut per fatgs civils e penals) e la Dretgira administrativa (surtut responsabla per cas da dretg public). Instanzas subalternas èn las dretgiras regiunalas.

Represchentaziun a nivel naziunal modifitgar

En il parlament federal deleghescha il Grischun sco mintga chantun dus represchentants per il Cussegl dals chantuns. En il Cussegl naziunal po il Grischun trametter tenor sia cumpart a la populaziun svizra tschintg deputadas e deputads.

Regiuns e vischnancas modifitgar

 
Regiuns dal chantun Grischun

Il 2016 è entrada en vigur la refurma dal territori che las votantas ed ils votants dal Grischun han approvà ils 30 da november 2014. Tenor quella è il Chantun dividì da nov en 11 regiuns che figureschan sco purtadras da las incumbensas statalas. Ellas stattan a disposiziun tant per incumbensas communalas sco er chantunalas e remplazzan ils 39 circuls, las 14 corporaziuns regiunalas ed ils 11 districts da pli baud.

Regiun Abitants
(31 da december 2021)
Surfatscha
en km²
Dumber da
vischnancas
Nr. UST
Alvra 8144 683,51 7 1841
Bernina 4571 237,30 2 1842
Engiadina Bassa/Val Müstair 9189 1196,66 5 1843
Il Plaun 21'702 203,81 7 1844
Landquart 25'865 174,67 8 1845
Malögia 18'236 973,61 12 1846
Moesa 8909 496,03 12 1847
Plessur 43'233 285,31 6 1848
Partenz/Tavau 26'060 853,40 11 1849
Surselva 21'438 1373,54 17 1850
Viamala 14'029 627,59 25 1851
Total (11) 201'376 7105,43 112

Grazia al svilup istoric giaudan las vischnancas en il chantun Grischun in’autonomia communala sco en nagin auter chantun.

→ Artitgel principal: Vischnancas dal chantun Grischun

Economia e turissem modifitgar

 
Tavau, lieu da vacanzas e da congress

L’agricultura da muntogna ch’è indispensabla per la colonisaziun duraivla da tschertas valladas surviva grazia a la vendita da products da nischa e subvenziuns generusas tras la Confederaziun ed il Chantun. La branscha la pli impurtanta è oz dentant il turissem.

Il turissem è in factur economic enorm impurtant, tant da stad sco d’enviern, principalmain en las regiuns Engiadina, Tavau/Claustra, Arosa, Lai e Flem, ma era en quasi tut il rest dal Chantun. In turissem particular è quel da cura e bogns a Val S. Pieder, Scuol, Andeer e San Murezzan.

Traffic modifitgar

Il traffic ha segnà dapi l’antica la colonisaziun dal territori dal Chantun odiern. Il traffic da commerzi furmava in impurtant factur economic; gia dal temp dals Romans passavan chars sur il Pass dal Güglia. Il 1387 ha l’uvestg da Cuira incumbensà l’aristocrat bregagliot Jakob von Castelmur da schlargiar il Pass dal Set ad ina via charrabla.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner existivan en il chantun Grischun vias d’ina lunghezza da radund 1000 kilometers; ma il traffic individual motorisà è vegnì cumbattì vehementamain. Tranter il 1907 ed il 1919 ha il suveran relaschà repetidamain scumonds correspundents. L’admissiun dals autos a partir dal 1925 ha pretendì in schlargiament da la rait da vias, per il qual i mancavan però al Chantun ils meds finanzials. A partir dal 1935 ha la Confederaziun mess a disposiziun meds finanzials ch’han pussibilità d’avrir ils impurtants pass alpins al traffic motorisà. Il pass grischun il pli impurtant tranter nord e sid è ozendi il San Bernardin che collia la Valragn ed il Mesauc.

 
Ils trens cotschens da la Viafier retica èn objects tipics en la cuntrada grischuna

La rait da vias chantunala odierna cumpiglia 163 kilometers vias naziunalas, 597 kilometers vias principalas e 835 kilometers vias da colliaziun. Las valladas las pli impurtantas ed ils gronds lieus da turissem dal Chantun èn ultra da quai accessibels tras ina viafier a binari stretg, la Viafier retica.

Cultura modifitgar

L’architectura grischuna ed ils edifizis istorics èn ordvart relevants per il turissem. Il Grischun ha ina gronda spessezza da chastels e posseda cun la claustra da Müstair e la Viafier retica en la cuntrada Alvra/Bernina bains culturals da muntada mundiala (UNESCO). Dapi il 1991 è la punt dal Salginatobel sin via d’Aschera a Schuders l’unic monument mundial da la Svizra tenor la premiaziun da la ASCE (American Society of Civil Engineers).

Il chantun Grischun ha sviluppà in’atgna cuschina che sa differenziescha d’autras cuschinas regiunalas svizras. Products regiunals tipics èn la pulpa setgentada a l’aria ed autras spezialitads da charn setgentada sco l’andutgel. Tratgas tipicas èn capuns, plain in pigna, bizochels, canedels, maluns, la turta da nuschs sco er in scuflà da charnpiertg.

Annotaziuns modifitgar

  1. Uffizi federal da statistica
  2. Art. 3 da la Constituziun dal chantun Grischun
  3. Planta/Schorta: Rätisches Namenbuch. Berna 1964, p. 713s., 810s.
  4. Lescha da linguas dal chantun Grischun, en vigur dapi il 2008.
  5. Lia Rumantscha: Rumantsch. Facts & Figures. Cuira 2004, p. 26
  6. Pagina uffiziala dal chantun Grischun

Litteratura modifitgar

  • Achim Walder: Graubünden entdecken, mit Rhätischer Bahn und PostAuto. Walder, Kreuztal 2005. ISBN 3-936575-26-6
  • Myriam Engler: Graubünden erleben und lieben. Verlag Terra Grischuna, Cuira 2013. ISBN 978-3-7298-1183-6.
  • Handbuch der Bündner Geschichte. Verein für Bündner Kulturforschung im Auftrag der Regierung des Kantons Graubünden. Verlag Bündner Monatsblatt, Cuira 2000. ISBN 3-9053-420-06

Colliaziuns modifitgar