Tumults dal 2008 en Tibet

Ils tumults en Tibet han cumenzà ils 10 da mars 2008 cun demonstraziuns paschaivlas dals muntgs budistics a Lhasa, la chapitala da la regiun autonoma dal Tibet. Quellas han gì lieu a chaschun dal 49avel di commemorativ da la revolta tibetana dal 1959 encunter il reschim da Peking. Ils muntgs han pretendì il return dal 14avel Dalai Lama Tenzin Gyatso or da l’exil e l’independenza dal Tibet da la Republica Populara da la China. Ils protests ed ils cravals han cumenzà cur che 300 muntgs han pretendì la relaschada d’auters muntgs tegnids en fermanza dapi l’atun 2007. Paucs dis suenter quests protests han gì lieu ils emprims acts da violenza ch’èn sa drizzads tant cunter civilists chinais sco er cunter las autoritads statalas. Oravant tut giuvens Tibetans han rebellà a Lhasa, ma suenter er en autras parts dal pajais.

Mellen las regiuns da la Republica Populara da la China ch’èn vegnidas designadas sco regiuns autonomas dal Tibet

Situaziun

Il palazi da Potala a Lhasa

Sper la situaziun politica en il Tibet datti in bun dumber da facturs socio-economics ch’han manà als acts da violenza a Lhasa. Il reporter James Miles da ‹The Economist› vesa en ils eveniments bain in’emprova dals Tibetans (tant en il Tibet sco er ordaifer il pajais) da trair a niz ils Gieus olimpics en China per render attent a lur situaziun politica. Ma indizis per in’activitad organisada n’haja el betg constatà. Il cuntrari: la situaziun insupportabla a Lhasa giuditgescha el sco almain uschè impurtanta per analisar il succedì sco il protest politic. En in auter rapport di Miles ch’ils excess parian dad esser en emprima lingia l’erupziun d’in odi etnic. Tscherts Tibetans èn sa lamentads da discriminaziun sociala, da pajas malgistas ed èn er sa referids a las tunas che muntgs tibetans sajan vegnids arrestads e perfin mazzads ils dis avant ils tumults.

Ils onns precedents eran blers migrants d’autras parts da la China vegnids a Lhasa ed avevan acquistà ina gronda part da las pitschnas fatschentas da la citad. Ils Tibetans a Lhasa han subì sinaquai in’inflaziun ch’ha manà a pretschs elevads da mangiativas e da bains da consum. Ils abitants eran en pli preoccupads che la colliaziun da viafier tranter Lhasa ed autras parts da la China augmentia be anc il dumber da migrants en la citad. Ma els han acceptà la colliaziun, perquai che la regenza aveva empermess ch’in transport pli favuraivel sbassia er ils pretschs. Sco en autras regiuns dal pajais èn ils pretschs tuttina creschids vinavant, effectuond resentiments tranter las etnias a Lhasa. La giuventetgna tibetana sa lamenta cuntinuadamain da betg avair las medemas cundiziuns per l’access a plazzas da lavur ed a la scolaziun.

La restituziun dal Tibet a la Republica Populara da la China l’onn 1951 e la revolta betg reussida dal 1959 genereschan vinavant tensiuns. Entant che la legitimitad da la suveranitad da la China è renconuschida da vart da la gronda part dals stadis e da las Naziuns unidas, è ella vegnida messa en dumonda d’advocats dal Moviment internaziunal per l’independenza dal Tibet. Ma il Dalai Lama ha exclus en sias consideraziuns l’independenza; el dumonda ‹be› l’autonomia entaifer la China.

Decurs dals eveniments

Tibetans en la regiun d’Aba (Sichuan)

Ils protests han cumenzà glindesdi, ils 10 da mars 2008, il 49avel di commemorativ da la revolta tibetana dal 1959 ch’ha sfurzà il Dalai Lama da fugir en l’India. A l’entschatta han 300 fin 400 muntgs da la claustra da Drepung demonstrà paschaivlamain sin las vias da Lhasa e pretendì il return dal Dalai Lama e l’independenza dal Tibet. Quests protests èn anc vegnids tolerads da las autoritads chinaisas.

Ils 14 da mars han cumenzà ils excess en la citad veglia da Lhasa, nua che surtut Tibetans abiteschan. Ils protests èn oravant tut sa drizzads cunter ils Chinais d’origin Han (gruppa etnica, a la quala appartegnan 90 % dals Chinais). Lur fatschentas e vehichels èn vegnids sblundregiadas ed arsentads. Tenor indicaziuns da las autoritads chinaisas èn pliras persunas vegnidas blessadas grevamain e 13 mazzadas, per gronda part civilists chinais che sajan vegnids assassinads da Tibetans grits. Ma en general èsi grev da verifitgar las cifras, cunquai ch’il dumber da schurnalists era restrenschì. En il decurs dal di èn ils tumults sa derasads en ulteriuras parts da la citad. Il medem di è arrivà a Lhasa in grond dumber da policists e schuldads chinais. Las trais pli grondas claustras a ed enturn Lhasa (Drepung, Gandain e Sêra) èn vegnidas serradas. Perditgas han rapportà d’attatgas sin polizia, pumpiers e sanitaris da salvament. Tscherts policists hajan er duvrà gas lacrimogen e sajettà en l’aria; tenor ‹Radio Free Asia› sajan duas persunas mortas tar questas acziuns. A turists e collavuraturs d’organisaziuns d’agid è vegnì ordinà da bandunar il Tibet. Forzas da servetschs da segirezza chinais faschevan patruglia atras Lhasa.

Blers Tibetans, tranter els er blers muntgs, han demonstrà ils 16 da mars 2008 ad Aba (district da Ngawa, provinza da Sichuan). Tenor las indicaziuns da Tibetans en exil hajan ils servetschs da segirezza sinaquai utilisà gas lacrimogen, circumdà ina claustra e sajettà almain otg persunas. Ils 20 da mars ha l’agentura da novitads Xinhua communitgà sin basa d’infurmaziuns da la polizia che quatter demonstrants sajan vegnids blessads tar quest’operaziun tras sajets. Tenor infurmaziuns da gruppas tibetanas en exil èn gruppas da fin 300 Tibetans marschadas en il district autonom Gannan ed a Sangchu en la provinza da Gansu tar las chasas da la regenza cun maletgs dal Dalai Lama. En la citad da Lanzhou èn 100 students tibetans sa participads en l’universitad locala ad ina chauma da seser. En las provinzas vischinas Sichuan, Gansu e Qinghai duajan medemamain plirs umans esser morts, surtut muntgs tibetans che demonstravan là. La regenza tibetana en exil discurra d’almain 80 morts.

Il Dalai Lama è sa mussà preoccupà ed ha appellà ad omaduas varts da desister da la violenza. Sche la vart tibetana na chalia betg cun la violenza, vegnia el a sa retrair sco manader politic dals Tibetans e da la regenza en exil, ha il Dalai Lama smanatschà ils 18 da mars. Ils 18 d’avrigl ha il Dalai Lama declerà en in’intervista cun in schurnalist canadais che tenor ses savair sajan almain 400 persunas vegnidas mazzadas dapi il cumenzament dals tumults en il Tibet e passa milli persunas sajan vegnidas arrestadas.

Reacziuns en China

Il quartier Zhongnanhai a Peking furma la sedia da la regenza

La regenza chinaisa ha refusà in’examinaziun internaziunala dals eveniments succedids. Er la preschientscha d’in delegà da las Naziuns unidas na ha in pledader dal ministeri da l’exteriur a Peking betg vulì acceptar cun l’argument che quai fiss in’intervenziun en «fatgs da l’intern». A medem temp ha el rinfatschà al Dalai Lama d’avair coincità ils tumults e ch’el engionia la publicitad internaziunala cun ina pluna manzegnas. Ils appels a la pasch dal Dalai Lama n’èn betg vegnids mussads a la publicitad chinaisa. Davant l’Assamblea naziunala populara da la China ha il primminister Wen Jiabao giustifitgà il proceder da las forzas da segirezza cunter ils demonstrants. El ha fatg responsabel ils adherents dal Dalai Lama per ils tumults e qua tras per las unfrendas e las destrucziuns. Plinavant ha el rinfatschà al Moviment per autonomia da torpedar cun quest conflict ils Gieus olimpics da stad. Wen Jiabao ha accusà il Dalai Lama d’avair planisà quests acts, ma quel ha renvià las rinfatschas cun l’argument che questas revoltas sajan l’effect d’ina malcuntentientscha generala entaifer il Tibet.

Dapi ils 17 da mars èn vegnids relaschads cumonds d’arrest per 21 persunas participadas presumtivamain als tumults. Fotografias da las persunas suspectadas èn vegnidas chargiadas sin sina.com e sin il portal chinais da Yahoo. Ils 19 da mars 2008 ha Zhang Qingli, il secretari da la partida communistica chinaisa en il Tibet acutisà la dispita. El ha discurrì d’in «cumbat per vita e mort cun la clicca dal Dalai Lama» e che quest cumbat pretendia controllas politicas pli rigurusas en ils territoris autonoms. Ils schurnalists Georg Blume (correspundent da la ‹taz› e la ‹ZEIT›) e Kristin Kupfer (correspundenta da ‹Profil›) èn vegnids bandegiads sco ultims schurnalists dal Tibet ils 20 da mars 2008.

Excepziunalmain han ins lubì ad ina gruppa da 26 schurnalists dal vest da far ina tura guidada en il Tibet. Ils 27 da mars ha ina gruppa da muntgs disturbà ina tura da pressa organisada da las autoritads chinaisas tras Lhasa cun demonstrar cunter la politica chinaisa. Ils schurnalists da quella delegaziun eran vegnids selecziunads da las autoritads chinaisas e survegliads severamain durant lur temp a Lhasa.

Ils 23 da mars 2008 èn per l’emprima giada entaifer la China s’annunziadas vuschs criticas envers il cumportament da la regenza. En in manifest en l’internet han 29 docents da scolas autas, auturs, advocats ed activists per dretgs da burgais preschentà ‹dudesch propostas davart la situaziun en il Tibet›. Ils 25 d’avrigl è la regenza chinaisa sa declerada nunspetgadamain pronta da retschaiver in represchentant dal Dalai Lama per in discurs.

Bloccada da YouTube

Ils 16 da mars 2008 è l’access al portal da video ‹YouTube› vegnì bloccà en tschertas parts da la Republica Populara da la China. Tenor la gasetta ‹Focus› è quai succedì suenter che divers films davart ils protests en il Tibet eran cumparids là. ‹YouTube› era gia vegnì bloccà l’october 2007. En China vegnan paginas web estras per regla bloccadas immediatamain, sch’ellas cuntegnan critica envers la regenza.

Reacziuns ordaifer la China

Demonstraziun avant il consulat chinais a San Francisco

Per il di commemorativ ils 10 da mars 2008 è er vegnì demonstrà en citads ordaifer la China. Protests da ca. 3000 demonstrants en la citad da Kathmandu èn vegnids schliads da las autoritads nepalaisas, plirs demonstrants èn vegnids arrestads. En l’India dueva in marsch da sis mais cun ca. 100 Tibetans en exil manar da Dharmshala fin en Tibet. La polizia ha dentant fermà quest marsch suenter paucs kilometers ed arrestà pliras persunas.

Sin l’entir mund hai dà protests da Tibetans en exil davant ils stabiliments da las represchentaziuns diplomaticas da la Republica Populara da la China, uschia p.ex. a Washington D.C., Sydney e Copenhagen. A Turitg è vegnì bittà crappa sin il consulat chinais. A Melbourne ha la polizia schlià cun violenza ils protests davant il consulat chinais. A Paris han ils demonstrants attatgà l’ambassada e la polizia ha fatg diever da gas lacrimogen. A Minca han ca. 30 demonstrants attatgà il consulat general chinais e scrit parolas sco ‹Stop Killing› u ‹Rettet Tibet› vi da l’edifizi. La polizia ha prendì en fermanza 26 persunas. La ‹Tibet Initiative München› ha sinaquai appellà a la nunviolenza. Durant ina manifestaziun da solidaritad per il Tibet davant l’ambassada a Berlin ils 20 da mars 2008 ha in Tibetan schizunt dà fieu a sasez per protestar cunter la politica chinaisa. El ha pudì vegnir salvà da passants.

La ministra da l’exteriur dals Stadis Unids, Condolezza Rice, ha appellà als demonstrants da desister da violenza e supplitgà la regenza chinaisa da sa retegnair en situaziuns da protests. La chanceliera federala tudestga Angela Merkel ha declerà ils 14 da mars 2008 che la regenza tudestga sustegnia gia adina ils sforzs per dapli auonomia religiusa e culturala en il Tibet. Ma a medem temp sa drizzia la regenza cunter tut ils sforzs separatistics.

Boicot dals Gieus olimpics

Demonstraziun per boicottar ils Gieus olimpics a Peking (Paris, mars 2008)

Ils rapports davart la situaziun en il Tibet han effectuà sin l’entir mund discussiuns davart in boicot pussaivel dals Gieus olimpics 2008 a Peking. Tibetans han demonstrà davant l’edifizi dal Comité olimpic internaziunal a Losanna. Tuttina èn il Dalai Lama, il Comité olimpic internaziunal, la chanceliera federala tudestga Merkel ed ils ministers da sport da l’Uniun europeica s’exprimids cunter in boicot dals Gieus olimpics. Il Dalai Lama ha sustegnì ils Gieus olimpics a Peking e ditg ch’il pievel chinais meritia d’organisar quests gieus, ma ses delegà ha pretendì da la regenza chinaisa da metter ina fin a la razzia militara e da betg integrar il Tibet en la ruta da la cursa da la flomma olimpica.

Ils 22 da mars ha l’emprim politicher da num, il parlamentari da l’Uniun europeica Hans-Gert Pöttering (CDU), smanatschà cun in boicot dals Gieus olimpics. Sche Peking na veglia betg communitgar cun il Dalai Lama, sajan mesiras per in boicot giustifitgadas. Ils 30 da mars ha l’Uniun europeica decidì a Brdo en Slovenia da s’exprimer communablamain cunter in boicot dals Gieus olimpics. Quai schegea ch’ils commembers eran da differentas opiniuns, tranter els il president franzos Nicolas Sarkozy che na vuleva betg excluder in boicot.

Durant la cursa da la flomma olimpica hai dà divers incidents pervi da demonstrants pro-Tibet (u en singuls cas er pro-China). Ils curriders e purtaders da la flomma han stuì vegnir protegids da forzas da segirezza per impedir che la flomma vegnia stizzada.

Colliaziuns

• Chinas Problem mit Tibet, dossier d’artitgels da la Neue Zürcher Zeitung
• Tibet in Aufruhr, dossier da la tageszeitung (cun rapports da Georg Blume e Kristin Kupfer or da Lhasa)
• Unruhen in Tibet, dossier da la Zeit (cun ulteriurs rapports da Blume e Kupfer)
• Tibet - Aufstand auf dem Dach der Welt, dossier da Spiegel Online
• Tension in Tibet, paginas spezialas da BBC News
• Muslime als dritte Partei im Tibet-Konflikt, artitgel da la NZZ dals 26 da mars 2008
• Tibet. Die Lobby des Dalai Lama, commentaris davart ils tumults en il magazin eurasic