Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Gion Antoni Bühler I/Introducziun

Autur ed ovra modifitgar

Gion Antoni Bühler è naschì ils 10 d'october 1825 a Domat. Ses geniturs èn stads Christian Balzer Bieler ed Antonia nata Caluori. Sco pli tard il figl era gia il bab stà magister.

Ils onns 1842 fin 1845 ha Bühler absolvì il seminari da magisters a Cuira. Silsuenter ha el instruì en diversas scolas en la Surselva e Sutselva, numnadamain a Sursaissa, Sumvitg, Glion, Bonaduz e Mustér. Il 1859 è el vegnì elegì a la scola chantunala a Cuira, nua ch'el è stà engaschà fin sia mort sco magister da musica, chant, rumantsch, tudestg, metodica, dissegn e calligrafia.

Gion Antoni Bühler era maridà cun Maria Catrina Schwarz ch'el aveva emprendì d'enconuscher durant ses temp d'instrucziun a Sursaissa. La famiglia ha gì otg uffants e viveva a Domat. Là è Bühler mort il 1897 en la vegliadetgna da 72 onns. La fossa da famiglia sa chatta sin la Curt a Cuira.

*

Bühler sunava divers instruments da musica e deva sper la scola instrucziun individuala sin divers da quels. El è er stà fundatur e dirigent da numerus cors, tranter auter da l'‹Uniun da cant romontsch› e da la ‹Musica d'harmonia› a Cuira.

Dal 1856 fin il 1865 è el stà cunredactur da la gasetta liberala sursilvana ‹Il Grischun›. Er en l'emprima fasa da ses operar litterar, dal 1857 fin il 1868, è el sa servì da l'idiom sursilvan. Tranter auter ha el translatà il 1865 il drama ‹Wilhelm Tell› da Friedrich Schiller en rumantsch.

Sco magister ha Bühler elavurà divers cudeschs da scola. Il 1861 è cumparida sia ‹Curta instrucziun per emprender il Lungatg Tudestg en Scolas ruralas Romonschas›, il 1864 alura la ‹Grammatica elementara dil lungatg Rhäto-romontsch per diever dils scolars en classas superiuras dellas Scolas ruralas Romontschas›.

Betg il davos è Bühler stà cunfundatur da la Societad Retorumantscha (SRR). Suenter duas emprovas senza success cun la Societad Raeto-romana (1863 e 1870, abolida il 1880) è la SRR vegnida fundada ils 15 da december 1885 tras Gion Antoni Bühler (iniziant ed emprim president), Giacun Hasper Muoth, Alexander Balletta, Giatgen Gisep Candreia, Christian Modest Tuor, Hartmann Caviezel e Tumasch Gross. Las intenziuns principalas eran: rimnar e conservar ils documents da la lingua rumantscha, cultivar quella ed unir tant sco pussaivel ils idioms.

*

Bühler, che discurriva tenor ses lieu d'origin in dialect sutsilvan e scriveva sursilvan, ha – sco schurnalist, sco magister e sco scriptur – resentì gia baud la mancanza d'ina lingua communabla per l'entira Rumantschia. A partir dals onns 1860 è el sa stentà da stgaffir e derasar ina tala lingua da scrittira, cumponida d'elements dals differents idioms rumantschs. Entant ch'el sez discurra per ordinari simplamain da l'uniun dals dialects u idioms rumantschs, è s'etablida en la litteratura per sia lingua la noziun sursilvana ‹romontsch fusionau›.

Bühler ha scrit poesias, raquints, novellas e tractats en sia lingua unifitgada. Il Chantun ha sustegnì sias stentas, essend ch'ina lingua unifitgada avess er simplifitgà la producziun da meds da scola rumantschs. En ils circuls catolics da la Surselva hai però dalunga dà resistenza encunter sias ideas, medemamain – sche er a moda main vehementa – en l'Engiadin'Ota.

Var trais decennis ha Bühler glimà vi dal ‹romontsch fusionau›, faschond adina puspè midadas areguard vocabulari e grammatica. En quest senn na pon ins betg discurrer d'ina lingua serrada, terminada. Quai ha er rendì difficil als contemporans da Bühler d'applitgar sia lingua artifiziala. La finala è el sez stà pli u main il sulet ch'ha applitgà consequentamain sia lingua, e cun sia mort il 1897 è quella svanida or da cudeschs e periodicas.

*

«Las parts grammaticalas da la fusiun, vi da las qualas Bühler era rentà uschè ferm, èn bain idas en stgaglias; ma or da quest vaschè rumpaivel è sgulà en tutta bellezza, sco la tgiralla or da sia chasa, la novella da Bühler, in product vairamain rumantsch e naziunal e perquai er apprezià e venerà ensemen cun l'autur uschè ditg sco ch'i dat in pievel rumantsch.» Uschia s'exprima Giacun Hasper Muoth en il necrolog da Bühler, cumparì ils 30 da december 1897 en la ‹Gasetta Romontscha›.1

Pelvaira occupan las novellas, cumparidas il 1867/68 en ‹Il Novellist› ed a partir dal 1886 en las ‹Annalas da la Societad Retorumantscha›, ina posiziun particulara entaifer l'operar litterar da Bühler – saja quai entras lur dimensiun impressiunanta, saja quai entras lur cuntegn varià ch'enserra tut las parts da l'intschess rumantsch, saja quai entras la vasta paletta dad usits e tradiziuns rumantschas e da schabetgs istorics.

Chattà ina derasaziun pli vasta han classichers sco ‹Dieu protegia ils ses› (davart ils Schuobacheclers), ‹Il chalger da Sent› (davart ils Randulins) u ‹L'Indian grischun› (davart l'emigraziun en l'America) surtut postum, a partir da l'emprima mesadad dal 20avel tschientaner, en furma transponida (surtut en sursilvan, per part er en surmiran e ladin). E l'ediziun preschenta renda accessibla en dus toms tut las 12 novellas en rumantsch grischun.2

Las novellas modifitgar

La noziun ‹novella› sco che la dovran Bühler ed auters auturs rumantschs da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner (Muoth, Mathis e.a.) na correspunda betg al gener litterar classic, mabain vegniva duvrà «en in senn bler pli lartg, pli u main sinonim d'istorgia u raquint popular» (Rudolf R. Bezzola).3 E litteratura ‹per il pievel› era pelvaira daventà da quel temp in grond desiderat: Il 1846 aveva il Chantun relaschà per l'emprima giada in obligatori da scola general per tut ils uffants da 7–14 onns. Quai ha schlargià en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner successivamain il public interessà vi da tala lectura; ed er tgi ch'aveva anc frequentà la ‹scola veglia› – dada per il pli dal plevon dal lieu –, na sa cuntentava betg pli mo cun cudeschs d'uraziuns e legendas da sontgs. Uss eran arrivads ils onns da las istorgias da chalenders e dal feuilleton cun ses raquints e romans en cuntinuaziun!

Da ses onns da scola sa regorda per exempel Ursulina Muoth da Breil: «Ils onns 1890 (...) legeva jau gugent inqual istorgietta rumantscha, inqual chanzun e poesia, quai n'arrivava betg tant savens e la lingua tudestga na saveva jau da lez temp betg anc. ‹Las seras d'unviern›, ‹Igl utschi canari›, ‹Ils ovs da Pastgas›, quai era svelt dumbrà, qua stuevan star nà ils cudeschs de scola vegls e novs. Il tschaiver dastgavan anc tuts ils ‹Calenders romonschs› vegls e novs vegnids prendids nanavant.»4 Il medem basegn cuntentavan ils raquints da Bühler, sco ch'igl ha num il 1892: «Il ‹Novellist› ed er sias lavurs en las ‹Annalas› vegnan effectivamain er gia onns ed onns legidas cun plaschair da tschients e tschients lecturs rumantschs che na fan betg la critica en fatgs grammaticals. Nua che quests cudeschs existan, van els da chasa tar chasa, vegnan chapids e servan per divertiment durant las sairas d'enviern. Tgi n'è betg sa divertì e s'edifitgà legend per exempel or dal ‹Novellist›: ‹Il Molin solitari›, ‹Dieus protegia ils ses›, ‹Ils Etavels dell'onda misterlessa›, ‹Il calgier de Sent› etc., ni or da las ‹Annalas›: ‹Gianin e Marinella›, ‹Las Trais nuschs› etc.» (Muoth)5

Da la dumonda tge che caracterisescha tala litteratura è s'occupà detagliadamain il scienzià da la cultura populara Rudolf Schenda en publicaziuns sco ‹Volk ohne Buch. Studien zur Sozialgeschichte der populären Lesestoffe 1770–1910› (1970) u ‹Die Lesestoffe der Kleinen Leute. Studien zur populären Literatur im 19. und 20. Jahrhundert› (1976). In dals tratg caracteristics dal raquint popular che Schenda enumerescha è sia ‹simpladad› exprimida e vulida. Precis sin quella fruntan ins er tar Bühler: «Las novellas da Bühler èn vegnidas qualifitgadas sco raquints populars, vul dir raquints per il pievel, in gener che sa distingua – sco ils models che Bühler ha translatà en il ‹Novellist› – entras ina lingua simpla, ina psicologia simplifitgada, cun clera separaziun da persunas bunas e virtuusas d'ina vart, nauschas e criminalas da l'autra, sco er tras in caracter moral conscientamain pronunzià dal raquint sco tal.» (Bezzola)6.

Cun esser bain chapiblas, betg pretender gronda presavida e desister da vulair furmar las lecturas ed ils lecturs cun memia bler ballast intellectual sa distanziava la lectura populara dal cunfar affectà dal bildungsbürgertum e da la litteratura elevada dals studegiads. Che quest'ultima aveva bregia da sa far valair tar in public pli vast, han ins er stuì experimentar en Rumantschia, sco che mussa il suandant cas dals onns 1890: «En il novissim temp han ins per exempel fatg in'emprova cun in'ovra classica da quella natira, numnadamain cun la ‹Fabiola› dal cardinal englais Wismann. La versiun da quest opus è stupenta, ma il pievel pretenda ch'el na chapeschia betg quai; quai saja memia aut, memia perdert e studegià.» 7

Tgi che ediva litteratura populara era oramai conscient da betg pudair correspunder a pretensiuns litteraras memia ambiziusas ed er d'esser eventualmain oppost a critica da quellas vart. Giachen Antoni Deplazes (1830–1902) da Surrein ch'ha edì ils onns 1866/67 ‹Las seras d'unviern›, in fegliet bimensil da medem caracter sco ‹Il Novellist› da Bühler, declera gia en ses pleds introductivs: «Nus supplitgain perquai noss stimai lecturs de mesirar e giuditgar il cuntegn de questas ‹Seras d'unviern› betg suenter ils principis d'ina rigurusa critica generala, anzi suenter nossas simplas relaziuns e suenter la tendenza patriotica tant dals auturs sco er dals editurs.» (Deplazes)8

Precis quai – numnadamain da vegnir giuditgads tenor auters criteris che intendì – è però stà il destin da Bühler e d'auters pioniers da la litteratura narrativa rumantscha. Ins als ha mesirà posteriuramain vi dal canon litterar da lur temp resp. exponì els als gusts e basegns dal public d'epocas posteriuras e constatà vers il 1950: «Insumma, quai saja ditg qua sincer e cleramain: la prosa rumantscha sursilvana a partir da la mesadad dal 19avel tschientaner fin viaden l'entschatta dal 20avel tschientaner n'è betg extra, anzi vaira mediocra.» (Guglielm Gadola)9. E vers la fin dal 20avel tschientaner hai num en connex cun Muoth: «A la fin da la lectura resta enavos in gust amar. Ins realisescha ch'il raquintader è in moralist patriarc, in ch'ha ni voluntad ni dun da se revelar sco enconuschider da la vita. La morala daventa farsa – perquai ch'ella resta senza l'autenticitad che mo la veta po dar. Perquai n'èsi betg fauss da pretender: Muoth sco novellist è in fiasco.» (Iso Camartin)10. Ed en connex cun Bühler: «Ganze Abschnitte könnten ohne Abstriche in einem religiös-erbaulichen Buch stehen. Sie ermüden den heutigen Leser und erscheinen geradezu naiv.» (Gion Deplazes)11.

In'avischinaziun pli adequata èsi d'ir en tschertga dals motivs ch'han muventà ils auturs numnads d'eleger questa via (che pudeva parair gia da lur temp sco anacronistica). Quai han fatg numerus davent da Gion Cahannes (Tschespet 5, 1925, introducziun) sur Reto R. Bezzola fin Linus Bühler (Ischi 71, 1986, p. 35–48). La basa da tut quai ha però gia furmà l'analisa detagliada da las novellas da Bühler che ses collega a la scola chantunala, Giacun Hasper Muoth, ha publitgà en las ‹Annalas› dal 1898 (oravant tut p. 343–350). En questa tipologisaziun tempriva, ordvart detagliada e tuttavia critica, ma faira envers l'autur, pon ins tranter auter leger il suandant:

«En ils onns 1840–1860 e pauc suenter eran tranter noss pievel las istorgias moralas dal canonic Christoph Schmid fitg propagadas en translaziuns rumantschas, per exempel ‹Igl Utschi canari›, ‹Il bien Fridolin ed il nausch Dietrich›, ‹Heinrich d'Eichenfels›, ‹La Vita da S. Genoveva› etc. e vegnivan legidas cun predilecziun en las famiglias las sairas d'enviern. – Bühler ha en general, sa fundond sin quell'experientscha, adoptà tar sia concepziun da la novella la metoda da Christoph Schmid e d'auters sumegliants auturs da raquintaziuns moralisantas. Quai vegniva legì e chapì, plascheva generalmain, instruiva ed educava en il medem temp ed era gist quai che noss pievel duvrava. – Da preschent stgarplina la critica betg mal sumegliantas istorgias; ma il pievel simpel e natiral legia anc adina gugent quellas chaussas e lascha pir dar la bucca l'estetica moderna ch'è per l'autra adina variabla sco l'aura.»12

Che Muoth ha tutgà la noda da cumparegliar las novellas da Bühler cun ils raquints da Christoph von Schmid (1768–1854), cun las ‹Kalendergeschichten› da Johann Peter Hebel (1760–1826) u cun las novellas ed ils raquints da Wilhelm Hauff (1802–1827) conferma Bühler sez – senza s'exprimer explicitamain en chaussa, ma tuttina cun prender posiziun repetidamain ‹tranter las lingias›. Be dus exempels:

Er la litteratura translatada che Bühler publitgescha en ses ‹Novellist› na deriva betg dal canon litterar elevà da quel temp, mabain è prendida or da gasettas scrittas per il pievel cumin (p.ex. è ‹La preschuniera dels Navajoes› cumparì il 1852 en l'‹Extra-Felleisen des Würzburger Stadt- und Landboten. Ein Unterhaltungsblatt›) u da chalenders populars (cf. ils exempels sutvart) e revistas cun nums sco ‹Sinniges und Gemüthliches: Erzählungen zur lehrreichen Unterhaltung für katholische Christen›.13 E sco conferma ultimativa dals pleds da Muoth: Er Bühler sez ha publitgà en il ‹Novellist› istorgias da Christoph von Schmid (1768–1854) che valeva sco in dals pli enconuschents auturs da cudeschs per giuvenils da ses temp! 14

Ed en ina da sias pli emprimas novellas, ‹Dieu protegia ils ses›, lascha Bühler dir il narratur ils suandants pleds che vegnan senza dubi a sa cuvrir cun l'opiniun da Bühler sez:

«Cur che la mamma aveva fatg tut sias lavurs, tschentava ella sia roda sper la maisa ni prendeva per mauns da cuser ni da cuntschar insatge, e durant quella lavur raquintava ella alura a ses uffants bellas istorgias per uffants, als instruiva ed entruidava entras quellas ed als fascheva er anc in grond plaschair ed ina zunt plaschaivla recreaziun cun questas istorgias instructivas. Ils uffants eran zunt attents sin il discurs da la mamma e mai ch'in avess survegnì sien durant che la mamma raquintava. Uschia avevan ils uffants emprendì avant che l'enviern saja a fin ina quantitad da bellas istorgias moralas, las qualas avevan fatg sin els in'impressiun viva e salutaivla.»15

* * *

Ma Bühler è bler dapli ch'in autur d'‹istorgias moralas›! Quai admettan tut ils biografs e critichers – inclus ils surmenziunads che na laschan gnanc in bun fil vi da clischés sco l'attribuziun placativa da bun e nausch, la furma narrativa en servetsch dal messadi autamain moralisant ubain il fatg ch'ils bravs ed onests portan a la fin adina la victoria...

Lain cumenzar cun las qualitads da Bühler sco narratur. Gia Muoth ha constatà: «L'economia da sia raquintaziun mussa ina viva fantasia e gronda cumbinaziun.»16 E Bezzola conferma: «Bühler ha in dun da narratur incontestabel, e l'evocaziun da la vita purila cun tut sias isanzas n'è betg be fitg reussida, mabain represchenta senza dubi in element nov en la litteratura rumantscha che fa cun quests raquints in grond pass enavant en l'emancipaziun vers la represchentaziun da la vita profana, senza perder ses fundament moral e religius anc fermamain accentuà.»17

Forsa la pli grond'impurtanza da Bühler è però quella d'avair – sa basond sin ideas davart natira, lingua, cultura e naziun sviluppadas da la romantica tudestga – evocà sco in dals emprims insumma ina schientscha rumantscha cumplessiva che surmunta tut regiunalissem: «Gion Antoni Bühler ha scrit per tut ils Rumantschs. Ses raquints han lieu dapertut en il Grischun. Cun sias novellas e posias ha el vulì dar als Rumantschs in'identitad etnica grischuna ed il sentiment d'esser in pievel rumantsch. Ina posiziun moderna ed actuala. Ina da sias finamiras las pli impurtantas è stada da reducir ils resentiments e pregiudizis tranter Sursilvans ed Engiadinais. El ha vulì contribuir entras ses raquints ed approximar las valladas ina a l'autra.» (Linus Bühler)18

Al medem intent servan las tematicas istoricas ch'el tracta e las tradiziuns ed usits ch'el tira a strada (bain er per documentar il ‹bun temp vegl che stat per ir a perder›): «Nagin dubi, G.A. Bühler è stà ventiraivel en l'elecziun da ses temas, prendids or da la vita naziunala. Excurs istorics, per exempel sur la bova da Plurs, la pestilenza, la guerra dals Franzos, maletgs dal viver e cunfar dal pievel, descripziuns da la natira, il trair nauaden nossas numerusas relaziuns cun l'ester, tut quai, en uniun cun in bun dun da cumbinar, dat a sias raquintaziuns, sper la valur litterara, er in'impurtanza istorica ed istoric-culturala.» (Gion Cahannes)19 Ed areguard las descripziuns da la natira cumplettescha Bezzola: «Ils divers chapitels vegnan savens introducids d'ina descripziun da la natira alpina en sias diversas stagiuns, descripziuns liricas ch'interrumpan u preparan l'acziun sco las arias tranter ils recitativs d'ina opera musicala.»20

Areguard questa schientscha ‹naziunala› da las Rumantschas e dals Rumantschs è Bühler pelvaira stà in piunier. Muoth attestescha a sia prosa d'esser «in product vairamain rumantsch e naziunal. (...) Qua avain nus dapertut vita e relaziuns grischunas, sang da noss sang, charn da nossa charn.» Ed en auter lieu: «Sias novellas en il ‹Novellist› ed en las ‹Annalas› èn products vairamain naziunals, bain il meglier che nossa litteratura posseda da quella natira.»21</sup Che Muoth accentuescha quai precis ils onns ch'el pretenda per la scola rumantscha «in nov material da lectura vairamain naziunal e pratic» (‹Annalas› 1893) suttastritga tant pli che Bühler pudess avair servì da model per la litteratura naziunala che steva per nascher – per exempel per ‹Sigisbert en Rezia› da pader Maurus Carnot (1899).

Medemamain al sectur da la scola renviescha il fatg ch'ils protagonists principals en mintga novella da Bühler èn d'ina vegliadetgna giuvenila. Qua resorta d'ina vart il fatg che Bühler era sez bab da famiglia e magister e ch'el vesa sasez durant scriver – uschia dastgan ins supponer – en la rolla da l'educatur e pedagog. Da l'autra vart elegia Bühler senza dubi protagonists giuvenils per uschia gist er gudagnar sco public la generaziun giuvna – tant per il cuntegn dals raquints sco forsa er per la furma linguistica nova. Da las novellas ch'èn cumparidas en las ‹Annalas› vegnivan realisads stampads separads che sa laschavan distribuir bain per quest intent. E schebain che er ils giuvenils e giuvens creschids en ils raquints da Bühler han da correspunder senza resalva al mund tradiziunal cun ses pensar e sia morala predeterminada e rigurusa, pon els tuttina savens esser ils artisans da lur atgna fortuna. Memia pauc attenziun ha plinavant chattà fin uss il fatg che l'autur tschenta savens figuras femininas en il center – giuvnas iniziativas e curaschusas che fan strada malgrà tuttas adversitads.

I resta anc da menziunar in'ulteriura caracteristica da Bühler, e quai ina ch'era fitg actuala da ses temp. Linus Bühler constatescha che l'autur «tracta er en sias novellas temas ch'eran da gliez temp nunusitads sco p.ex. en il ‹Vagabund senza patria› descriva el la vita dils parlers da Lantsch» e punctuescha: «Bühler stat adina da la vart dals paupers, dals pitschens, da quels che n'han nagina pussanza ni facultad.»22 Betg surprendent pia che Gion Deplazes tracta en sia publicaziun ‹Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur› (1991) la novella ‹Il figl dal starler› en il chapitel ‹Der Arbeiter und die soziale Frage›.23 E Bühler na respunda la dumonda sociala tuttavia betg mo a moda religiusa, mabain «crai en la persuna, vul dir en l'individi che po entras lavur, iniziativa e cretta midar las circumstanzas da sia vita e far fortuna».24 Quest «spiert d'interpresa e renovaziun» che Bühler attribuescha a ses protagonists ed insumma il pais che l'autur dat a las «relaziuns socialas» accentuescha er Bezzola sco tratg modern ed innovativ en l'ovra narrativa da Bühler.25

* * *

A la fin da quest chapitel saja anc rendì attent ad ina malchapientscha che sa tira en il 20avel tschientaner tras l'entira recepziun da l'ovra narrativa da Bühler: numnadamain che derivian da sia plima sper las novellas anc raquints pli curts, cumparids oriundamain en ‹Il Novellist›. Igl è bain correct che Bühler ha adina puspè integrà en sia periodica raquints ed istorgiettas da terzas persunas, translatadas dad el en sia lingua da fusiun. Sch'il ‹Tschespet› 17 dal 1937 sugerescha però che almain quatter da quellas derivian da ses maun, è quai in sbagl (che vegn silsuenter repetì da divers biografs). Tar dus resorta gia da la publicaziun en ‹Il Novellist› dal 1867 ch'i sa tracta da texts translatads (‹Ina cursa cun lufs. Aventura sin il flum Kennebeck, req. da W. Emden›, p. 120–123; ‹Il portrèt della muma. Da L. Baumblatt, versiun della redacziun›, p. 209–221). Ils dus auters èn cumparids en ‹Il Novellist› dal 1867 senza indicaziun da l'autur (‹Las duas Rosas alvas›, p. 116–118; ‹Il Domino mellen›, p. 119–120). E per far cumpletta la confusiun èn ‹Las duas Rosas alvas› anc vegnidas reedidas dal temp da vita da Bühler en las ‹Annalas›, questa giada cun l'indicaziun «J.A.B.». En vardad sa tracti en omadus cas d'istorgiettas ch'èn cumparidas ils onns precedents ed er anc pli tard en revistas e chalenders populars da lingua tudestga (‹Die weissen Rosen› t.a. en ‹Einsiedler Kalender› dal 1864; ‹Der gelbe Domino› p.ex. er anc en ‹Am häuslichen Herd. Schweizerische illustrierte Monatsschrift› dal 1958).26

L'ediziun modifitgar

Tut en tut ha Bühler publitgà 12 differentas novellas: las novellas 1–6 en si'atgna periodica, ‹Il Novellist› (1867–1868), las novellas 7–12 en las ‹Annalas› (1886–1893), l'organ da publicaziun da la Societad Retorumantscha ch'el ha presidià dapi sia fundaziun. I suondan ils titels originals e las indicaziuns bibliograficas da l'emprima ediziun da mintga novella:

  1. Il Molin solitari (Historia originala), en: Il Novellist 1867, nrs. 15–18, p. 225–239, 241–255, 257–268, 273–278.
  2. Deus protegia ils Ses (Historia originala), en: Il Novellist 1867, nrs. 19–22, p. 289–300, 305–315, 321–334, 337–352.
  3. Ils Artavels dell'Onda Misterlessa (Historia originala), en: Il Novellist 1868, nrs. 1–3, p. 1–10, 17–28, 33–46.
  4. Il Calgèr da Sent (Historia originala), en: Il Novellist 1868, nrs. 4–6, p. 49–61, 65–78, 81–93.
  5. Il Vagabund senza Patria (Historia originala), en: Il Novellist 1868, nrs. 9–12, p. 129–141, 145–159, 161–173, 177–190.
  6. Il Figl del Sterlèr (Historia populara), en: Il Novellist 1868, nr. 24, p. 369–384.
  7. Gianin e Marinella, en: Annalas 1, 1886, p. 205–270.
  8. Il cavrèr d'Alvagni, en: Annalas 2, 1887, p. 282–342.
  9. Combatt del cor, en: Annalas 4, 1889, p. 311–389.
  10. L'Indian grischun, en: Annalas 5, 1890, p. 265–338.
  11. Probitad porta felicitad, en: Annalas 6, 1891, p. 201–280.
  12. Las treis Nuschs (Noveletta), en: Annalas 8, 1893, p. 297–383.

Betg mo linguisticamain («uniun dals dialects retorumantschs») ed instituziunalmain (fundaziun da la Societad Retorumantscha), mabain er sco scriptur ha Bühler mess tut ses operar en il servetsch da la «naziun rumantscha». Perquai sa stenta el en sias novellas – sco gia menziunà survart – da resguardar a moda adequata l'entir intschess geografic rumantsch e da preschentar en quellas in vast panorama da las relaziuns socialas ed istoric-culturalas dals dus davos tschientaners. En quest ultim punct datti interessantas parallelas tranter Bühler e Johann Andreas von Sprecher da Cuira (1819–1882) ch'ha scrit novellas e romans istorics e preschentà cun sia ‹Geschichte der Republik der drei Bünde im achtzehnten Jahrhundert› (1872–1875) in panopticum da las relaziuns grischunas da quel temp. Considerond ils aspects ‹naziunals› numnads sa laschan las novellas da Bühler gruppar sco suonda (en successiun cronologica tenor il temp tractà):

Temp tractà Novella Regiun
grischuna
Aspects
istoric-culturals
ca. 1470–1570 9. Cumbat dal cor Surses (Sur); Engiadina (Lavin); Partenz (Serneus) discordia tranter pover e ritg; miguria; chatscha e pestga; Guerra svabaisa/Battaglia a la Chalavaina; germanisaziun dal Partenz
entschatta dal 17avel tschientaner 11. Sinceradad porta beadadad Surmeir (Mon e Stierva, Lantsch) las fatschentas da minieras d'antruras; la bova da Piuro dal 1618
1653 fin l'entschatta dal 18avel tsch. 4. Il chalger da Sent Engiadina Bassa (Sent) co ch'ils Engiadinas (Randulins) èn s'etablids sco chalgers e pastiziers a Vaniescha ed en autras parts da l'Italia
ca. 1660–1685 10. L'Indian grischun Il Plaun (Domat) istorgia ed isanzas da Domat; agricultura, economia d'alp, mastergnanza; emigraziun surmar (Canada)
ca. 1690–1694 5. Il vagabund senza patria Grischun Central (Planiras/Lai) moda da viver dal pievel viagiant e l'exclusiun sociala da quel en il Grischun d'antruras
1680 fin ca. 1700 12. Las trais nuschs Domat gieus ed usits da la giuventetgna da Domat; pover e ritg en vischnanca; mastergnanza; emigraziun (Italia, Portugal e surmar); disgrazias (incendi dal vitg, bova); meglieraziun agricula
1703 fin ca. 1715 7. Gianin e Marinella Surses (Salouf, Ziteil) e Val d'Alvra (Alvaschein) vita da pasturs; emigraziun; bogn da cura; pelegrinadi a Ziteil
17** (ca. 12 onns) 1. Il mulin solitari Surselva (Lumnezia / Glion) cuntrast tranter ritg e pover, differenzas e dependenzas socialas en vischnanca; bogn da cura (Alvagni); emigraziun (F/GB) e servetschs mercenars (Spagna)
ca. 25 onns fin il 1799 6. Il figl dal sterler Engiadina Bassa (Susch) e Surselva (La Foppa) migraziun interna; resentiments e pregiudizis tranter Surselva ed Engiadina; l'ir giu'l Schuob; guerras da coaliziun; il traffitgar dals magnats d'antruras; emigraziun
1767–1840 8. Il chavrer d'Alvagni Val d'Alvra (Alvagni) vita da pastur; emigraziun; Grischuns sco cafetiers e chocolatiers en l'Italia
1767 fin ca. 1842 3. Ils ertavels da l'onda mastralessa part inferiura da la Surselva relaziuns socialas (pover e ritg, scuidanza); servetschs mercenars; uffizis politics communals e da cumin; l'onn dals Franzos 1799, las guerras da coaliziun en general; beneficenza en famiglia e vischnanca
1805 fin ils onns 1820 2. Dieu protegia ils ses Surselva (La Foppa) paupers e ritgs en la cuminanza dal vitg; l'ir giu'l Schuob; guerras da coaliziun; onn da la fom 1817; Grischuns a l'exteriur sco pastiziers e cafetiers

L'ediziun preschenta reunescha – per il 200avel di da naschientscha da l'autur – per l'emprima giada insumma tut las novellas da Bühler. Desiderada gia baud («Ina publicaziun cumpletta da sias novellas che fiss da giavischar», Muoth 189827) e realisada fin qua be parzialmain (o.t. ‹Il Tschespet› 1922–1937, 8 novellas scursanidas en versiun sursilvana) tegna l'ediziun actuala quint da dus criteris editorials fundamentals:

  1. Las novellas vegnan publitgadas a basa da l'original, senza naginas scursanidas u intervenziuns redacziunalas (tom 1: tenor ‹Il Novellist›, tom 2: tenor las ‹Annalas›). En questa furma cumplessiva èn las novellas fin uss cumparidas sulettamain en la lingua fusiunada da Bühler, entant che tuttas transposiziuns idiomaticas da pli tard èn stadas colliadas cun intervenziuns en il cuntegn.
  2. Cun edir las novellas en rumantsch grischun vegn a medem temp respectà l'aspect ‹naziunal› che steva a cor a Bühler, numnadamain da sa drizzar areguard la furma linguistica ed il cuntegn betg ad ina singula regiun, mabain a l'entir intschess rumantsch.

Cuntegn da l'emprim tom modifitgar

L'emprim tom da quest'ediziun cumpletta da las novellas da Gion Antoni Bühler cumpiglia – en successiun cronologica – las sis novellas ch'èn cumparidas ils onns 1867–1868 en ‹Il Novellist›. Las novellas 1–3 ha Bühler anc reedì da ses temp da vita en las ‹Annalas› (1895–1897); las novellas 4–5 èn ultra da quai vegnidas integradas en la ‹Crestomazia retorumantscha› (tom IV/2, 1912). Reelavuraziuns idiomaticas, per part scursanidas vaira ferm, èn cumparidas dal ‹Chalger da Sent› en puter (‹Fögl d'Engiadina› 1885, pia anc dal temp da vita da Bühler) e da tuttas sis novellas en sursilvan (‹Il Tschespet› 1922, 1923, 1928, 1937).

Per l'ediziun preschenta è vegnì resguardà mintgamai il text da l'emprima publicaziun dals raquints en ‹Il Novellist›. Quai vala er – en accordanza cun il parairi da tut ils biografs da Bühler (p.ex. Muoth en ‹Annalas› 1898) – per las novellas 1–3, nua che vegn oramai devià dal princip editorial da resguardar l'ultima redacziun fatga da l'autur sez. Per la reediziun da questas trais novellas en las ‹Annalas› aveva Bühler numnadamain applitgà criteris linguistics bundant pli artifizials che en la versiun oriunda (cf. latiers er las expectoraziuns a l'entschatta dal segund tom da l'ediziun preschenta).

1. Il mulin solitari modifitgar

Temp tractà: 17** (ca. 12 onns)

Regiun grischuna: Surselva (Lumnezia / Glion)

Persunas principalas: la mulinera Turté Camont, ses dus uffants Giacum e Mierta, e l'aug Giusep, in mat vegl e quinà da la mulinera; scrivant Luregn e ses figl Gieri; Marionna Montalt e ses figl Clau

Resumaziun: Perquai ch'il mulin en ina val laterala da la Surselva na renda betg, sto il figl Giacum sa render a Lyon en servetsch. Ils ulteriurs abitants dal mulin vegnan mess adina dapli sut squitsch da scrivant Luregn e ses figl, tar ils quals els han debits; quai tant pli cur che Mierta refusa las plaschentinas da Gieri. Clau, che s'empermetta cun Mierta, sa gida finanzialmain cun sa metter sut curunas estras. Tuttina ston Mierta e sia famiglia bandunar il mulin; per restabilir la sanadad da sia mamma, sa renda ella cun quella en il bogn d'Alvagni. A la fin returnan Giacum e Clau ch'aveva fatg carriera militara en Spagna, la famiglia sa stabilescha puspè en il mulin ed i vegn fatg nozzas. (Cf. er Muoth, Bühler, en: Annalas 1898, p. 345–349)

Chapitels: I. Paun ester, II. En schurnada, III. In agid dultschamar, IV. Sut curunas estras, V. En il bogn d'Alvagni, VI. A revair en il mulin

Aspects istoric-culturals: cuntrast tranter ritg e pover, differenzas e dependenzas socialas en vischnanca; bogn da cura (Alvagni); emigraziun (F/GB) e servetschs mercenars (Spagna)

2. Dieu protegia ils ses modifitgar

Temp tractà: 1805 fin ils onns 1820

Regiun grischuna: Surselva (La Foppa)

Persunas principalas: chalger Peder Caprau e sia dunna Maria cun lur numerus uffants, t.a. Martin, Giuliana e Vintschegn; mastral Paul e sia dunna Onna cun lur dus uffants Duri e Mengia; Greitla naira; il pur svabais e sia dunna Nesa cun lur fantschellas e famegls, t.a. Mathias; Vrona, la patruna da Giuliana; ils patruns da la bieraria ad Ulm cun lur duas figlias, t.a. Ursina, e lur persunal; patruns e persunal dal café a Bordeaux; il signur ritg e ses figl che vegn spindrà da Martin

Resumaziun: Suenter avair lavurà tar il mastral ed esser stà chavrer sa renda Martin, il vegl dals numerus uffants da la povra famiglia da Peder e Maria Caprau, cun sia sora Giuliana en Svevia en plazza; ils proxims onns suondan anc ulteriurs fragliuns che returnan adina puspè a chasa cun la Greitla naira, danor Martin che sa renda la finala ad Ulm en plazza en ina bieraria; là fa el amicizia cun la figlia Ursina, ma vegn la finala sfurzà tut nunspetgadamain da las truppas franzosas al servetsch militar; el vegn da fugir, sa renda a Bordeaux en plazza e fundescha, suenter avair spendrà il figl d'in signur or d'in flum, si'atgna cafetaria; sco um bainstant sa renda el en patria, gida la famiglia or da la miseria da l'onn da fom 1817 e returna cun intgins fragliuns e cun sia dunna Ursina dad Ulm en Frantscha (Cf. er Deplazes, Funtaunas III, p. 79–81 e Deplazes, Identität, p. 217–222)

Chapitels: I. Ina caravana da schuobacheclers, II. En servetsch giu'l Schuob, III. Ina vieuta nunspetgada, IV. Revair allegraivel

Aspects istoric-culturals: paupers e ritgs en la cuminanza dal vitg; l'ir giu'l Schuob; guerras da coaliziun; onn da la fom 1817; Grischuns a l'exteriur sco pastiziers e cafetiers

3. Ils ertavels da l'onda mastralessa modifitgar

Temp tractà: 1767 fin ca. 1842

Regiun grischuna: part inferiura da la Surselva

Persunas principalas: Rosa (Rosina) Cresta nata Merl, figlia dal suprastant bainstant Gion Clau Merl; la famiglia da maister Andrea Cresta, in chalger mendus, e sia dunna Nesa, t.a. ils uffants Leina (la meglra amia da Rosina) e Bernard; Gion da l'assistent Manut; divers suprastants dal vitg; chapitani Paul; Brida, la figlia da Leina, e Gurdin, ses um

Resumaziun: Rosina nascha sco figlia suletta dal suprastant bainstant Gion Clau Merl e daventada Rosa blers giuvens dal vitg che tschertgan sia favur, tranter auter Gion da l'assistent Manut. Ma Rosa stat en bunas relaziuns cun la povra famiglia dad Andrea Cresta: Leina è sa meglra amia, e Bernard ch'era sa rendì en servetschs esters daventa tar ses return ses um. Deventà mastral, vegn Bernard blessà il 1799 en la Battaglia da Rehanau cunter ils Franzos; bain po el anc instradar ils proxims onns impurtantas ovras da beneficenza en vischnanca, ma la finala mora el avant ses temp. Rosa tegna pitg a las emprovas da ses parents da vegnir tar sia ierta e fixescha la finala en ses testament Brida, la figlia da Leina, e ses um Gurdin sco ertavels principals.

Chapitels: I. In'avischinaziun invana, II. Nozzas nunspetgadas, III. L'onn dals Franzos, IV. Mastral Bernard, il benefactur, V. Il testament da Rosa, la mastralessa

Aspects istoric-culturals: relaziuns socialas (pover e ritg, scuidanza); servetschs mercenars; uffizis politics communals e da cumin; l'onn dals Franzos 1799, las guerras da coaliziun en general; beneficenza en famiglia e vischnanca

4. Il chalger da Sent modifitgar

Temp tractà: 1653 fin l'entschatta dal 18avel tschientaner

Regiun grischuna: Engiadina Bassa (Sent)

Persunas principalas: l'orfen da 18 onns Gian Runell; ses aug Not, tar il qual el emprenda da chalger; il nuder Cla Pitschen, sia dunna e lur figlia Mengia; Fili Vulpi ch'al emplanta la brama da terras estras; patrun e collavuraturs (t.a. Giacomo) a Como (sco er a Tirano e Milaun); maister Amelino a Vaniescha e ses collavuraturs; ils dus uffiziers rumantschs a Vaniescha; Barduot Versinell, il spus fallà; il signur da Vaniescha che Gian Runell spendra dals assassins; ils numerus giarsuns che Gian Runell maina cun sai a Vaniescha

Resumaziun: Il giuven Gian Runell da Sent sa renda tras la Val S-charl e la Val Müstair fin a Buorm ed arriva sur Tirano e Como a Milaun, sa perfecziunond adina dapli en il mastergn da chalger. Suenter esser sa rendì a Vaniescha fundescha el ses agen affar e daventa ritg. Returnà en Engiadina marida el la figlia dal nuder che quel al aveva refusà avant sia partenza e sa stabilescha cun sia dunna e divers da ses cumpatriots a Vaniescha, nua che lur activitad s'extenda successivamain er sin las professiuns da pastiziers e cafetiers. La saira da sia vita returna el – sco dretg Randulin – en la patria, vegn onurà cun la mastralia e daventa in grond benefactur (Cf. er Deplazes, Funtaunas III, 81–83 e per part Deplazes, Identität, p. 217–222, plinavant Clà Riatsch en ‹Romanica Raetica› 12, p. 685–734)

Chapitels: I. A chasa sia, II. Or en il mund, III. Il spus fallà, IV. A Vaniescha, V. La ventira dal mastergn undraivel, VI. Il cor grischun

Aspects istoric-culturals: co ch'ils Engiadinais (Randulins) èn s'etablids sco chalgers e pastiziers a Vaniescha ed en autras parts da l'Italia

5. Il vagabund senza patria modifitgar

Temp tractà: ca. 1690–1694

Regiun grischuna: Grischun Central (Planiras/Lai)

Persunas principalas: la famiglia da parlers da maister Vadrin e sia dunna cun lur sis figlias e sis figls, t.a Cisc e Fadrin; la famiglia da parlers da maister Reider a Passugg; la zagrendra Felicitas e sia stirpa, t.a. Giacomino; Felix, l'uffant da Felicitas e Fabian

Resumaziun: En la planira da Vaz viva la famiglia da parlers da maister Vadrin e sia dunna cun lur dudesch uffants, tranter auter il figl Fabian. Sa mettend ils Vadrins danovamain en viadi, frunta Fabian a Glion sin la zagrendra Felicitas ch'è en fugia da sia stirpa. Fabian l'accumpogna a Locarno, nua ch'ella al liberescha or da praschun suenter esser vegnì inculpà faussamain, e vinavant ad Aosta. Là vegn Felicitas però rapinada dals zagrenders e Fabian restà grev blessà per terra. L'uffant da Fabian che Felicitas parturescha lascha quella enavos dascusamain a Vaz cur che la stirpa passa il Grischun. En l'Italia vegn ella da liberar Fabian dal servetsch militar sfurzà, ma returnads en il Grischun vegn quel inculpà d'avair commess in omicidi e danovamain mess a ferm. La finala fugia la giuvna famiglia en las Pireneas per mitschar da tuttas persecuziuns e chattan là ina nova patria.

Chapitels: I. Sin la planira da Lantsch, II. Per il pajais enturn, III. Da l'autra vart da la muntogna, IV. Onns da separaziun, V. Revair allegraivel, VI. Vers chasa

Aspects istoric-culturals: moda da viver dal pievel viagiant e l'exclusiun sociala da quel en il Grischun d'antruras

6. Il figl dal sterler modifitgar

Temp tractà: ca. 25 onns fin il 1799

Regiun grischuna: Engiadina Bassa (Susch) e Surselva (La Foppa)

Persunas principalas: Duri Quinter, numnà en Surselva ‹il sterler da X.›, en Engiadina ‹il mujer da Murtèra›; ses geniturs attempads; sia dunna Clara e lur dus uffants Dosch e Maria; scrivant e suprastant Peder, lur avugà; Rest brin; la famiglia dals patruns en Svevia; ils ustiers a Waldsee cun lur figlia; chapitani Mercier.

Resumaziun: Duri Quinter, il figl d'ina paupra famiglia sursilvana, fa blers onns il sterler e sa renda silsuenter en l'Engiadina Bassa, a Susch, sco paster (mujer). Suenter la mort da ses geniturs resta el sur onn en l'Engiadina, marida là l'orfna sursetra Clara ed ha cun ella dus uffants, Dosch e Maria. Sin l'alp Murtèra vegn Duri attatgà d'in urs e mora da las blessuras; la vaiva returna cun ses dus uffants en Surselva en la vischnanca X. Ma là mora ella da malcostas ed ils uffants vegnan sut avugà e la finala spedids en plazza giu'l Schuob. Cun lur possess traffitgan ils magnats entant tenor plaschair, fin che tut è vendì e consumà. En Svevia han ils uffants la fortuna da vegnir dar buns patruns; ma 15 onns pli tard datti sin il bain dispita cun la famiglia da la giuvna brit ed ils dus uffants sa rendan a Waldsee sco cusunza e camerier. Mercier, in chapitani franzos che Dosch tgira en l'ustaria, al envida da sa render cun el a Nantes ed al testamentescha suenter sia mort ina gronda summa. Dosch returna a Waldsee, va però tuttina anc en Surselva a guardar suenter ses possess e sto constatar: Ina libertad sfranada che na protegia betg ils paupers ed orfens da l'engurdientscha dals magnats prepotents n'è betg ina libertad, mabain ina bassa, vargugnusa sclavaria. (Cf. er Deplazes, Identität, p. 446s.)

Chapitels: I. Il mujer da Murtèra, II. In cumbat sin vita e mort, III. Giu'l Schuob cun els!, IV. L'uman propona e Dieu dispona, V. Ina libertad sfranada

Aspects istoric-culturals: migraziun interna; resentiments e pregiudizis tranter Surselva ed Engiadina; l'ir giu'l Schuob; guerras da coaliziun; il traffitgar dals magnats d'antruras; emigraziun

La retscha modifitgar

La retscha ‹Prosa rumantscha› preschenta l'ovra narrativa d'auturas e d'auturs rumantschs. La selecziun ed ediziun dals texts vegn fatga tenor ils suandants criteris:

  • I vegnan edids be corpus litterars dals quals il dretg d'autur è sparì (70 onns suenter la mort da l'autur). Er la transposiziun en rumantsch grischun vegn relaschada en la domena publica.
  • L'ovra narrativa vegn publitgada – sche betg nudà autramain – a moda integrala. Vul dir: L'ediziun sa stenta da resguardar l'entir corpus da texts da prosa da l'autur respectiv (raquints, novellas e.a.), laschond però d'ina vart l'ovra dramatica e poetica.
  • L'ediziun sa basa tant sco pussaivel sin ils texts originals (emprima ediziun en gasettas, periodicas u en furma da cudesch resp. ultima ediziun tgirada da l'autura / da l'autur). Uschia sa laschan guntgir eventualas adattaziuns linguisticas u scursanidas d'ediziuns posteriuras.
  • La transposiziun en rumantsch grischun vegn fatga ‹datiers da l'original›. Ella vul esser istorica ed autentica e sa stenta da preservar il colorit dal temp, singulas expressiuns idiomaticas resp. dialectalas ed atgnadads stilisticas da l'autur. Intervenziuns modestas succedan be là nua che quai serva a la legibladad / ad in stil fluid en la lingua d'arriv.
  • Sche betg inditgà autramain suonda er la structura dal text l'original (titels, dumber e numeraziun dals chapitels etc.). Suletta excepziun: Per correspunder meglier a la disa da leger d'ozendi vegnan passaschas pli lungas per part sutdivididas en alineas supplementaras.
* * *

La versiun preschenta dal cudesch è vegnida preparada per la stampa l'avrigl 2024. Ulteriurs cudeschs da Vichipedia pronts per telechargiar sco e-book u per empustar sco cudesch stampà èn da chattar sut: https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Cudeschs.

[[Datoteca:.jpg]]

––––––––––––

1 Cità tenor Iso Camartin, Leo Tuor (ed.): Ovras da Giacun Hasper Muoth (Ediziun da Breil), Cuira 1994–2000. Qua: tom 6, p. 64.

2 Indicaziuns davart vita ed ovra tenor l'artitgel da Vichipedia ‹Gion Antoni Bühler›. Per dapli infurmaziuns cf. er la publicaziun biografica separada Professer Gion Antoni Bühler. La pli impurtanta litteratura secundara davart Bühler: Gion Cahannes: Gion Antoni Bühler. Ina regurdientscha, en: Tschespet 2, 1922, p. 1-14; Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins, Cuira 1979, p. 340–342; Linus Bühler: Gion Antoni Bühler (1825–1897). Scribent, pedagog, musicist e creatur d'in romontsch fusiunau, en: Ischi, 71/1986, nr. 26, p. 35–48; Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 39–50, 79–84; Gion Deplazes: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur, Cuira 1991, p. 90–101, 217–222, 446s.; Ines Gartmann: Gion Antoni Bühler, en: Lexicon Istoric Retic, 2010/2012.

3 Bezzola: Rumantschs e Ladins, p. 356.

4 Camartin, Tuor: Ediziun da Breil, tom 2, p. 202.

5 Camartin, Tuor: Ediziun da Breil, tom 6, p. 64.

6 Bezzola: Rumantschs e Ladins, p. 341.

7 Muoth: Bühler.

8 Cità tenor Camartin, Tuor: Ediziun da Breil, tom 6, p. 367. Cf. er Gion Deplazes: Giachen Antoni Deplazes e sias ‹Seras d'unviern›, en: Annalas 108, 1995, p. 203–229.

9 Guglielm Gadola: P. Baseli Carigiet e siu temps, part II, en: Ischi 46, 1960, p. 70–157, qua p. 132.

10 Camartin, Tuor: Ediziun da Breil, tom 6, p. 301.

11 Deplazes: Rätoromanen, p. 222.

12 Muoth: Bühler.

13 Ils exempels menziunads èn documentads en Google Books.

14 Latiers Bezzola: Rumantschs e Ladins, p. 341, annot. 88.

15 Bühler: Dieu protegia ils ses.

16 Muoth: Bühler.

17 Bezzola: Rumantschs e Ladins, p. 341.

18 Bühler: Bühler, p. 40.

19 Cahannes: Bühler, p. 10.

20 Bezzola: Rumantschs e Ladins, p. 341.

21 Cità tenor Camartin, Tuor: Ediziun da Breil, tom 6, p. 64 e 136.

22 Omadus citats Bühler: Bühler, p. 40.

23 Deplazes: Rätoromanen, p. 446s.

24 Bühler: Bühler, p. 40.

25 Bezzola: Rumantschs e Ladins, p. 342.

26 Ils exempels menziunads èn documentads en Google Books resp. e-periodica.ch.

27 Muoth: Bühler.