Gion Antoni Bühler (* 10 d’october 1825 a Domat; † 24 da december 1897 a Domat) è stà in redactur, scriptur e magister grischun ch’è s’engaschà per la lingua e cultura rumantscha. Tranter auter ha el empruvà da stgaffir ina lingua rumantscha unifitgada (l’uschenumnà ‹romontsch fusiunau›), ha scrit in grond dumber da novellas popularas ed è stà cunfundatur da la Societad Retorumantscha.

Gion Antoni Bühler

Vita ed ovra modifitgar

Num modifitgar

Gion Antoni Bühler è naschì sco Gion Antoni Bieler. Sco che Linus Bühler ha mussà en ses tractat biografic, è la midada al num tudestgà succedida sco act administrativ, vul dir cun vegnir nudà en questa furma en documents persunals ed attestats da scola. Gion Antoni Bühler ha er firmà sco Johan Antoni Bühler ubain Joann Anton Bühler.

Infurmaziuns biograficas modifitgar

Gion Antoni Bühler è naschì (resp. vegnì battegià) ils 10 d’october 1825 a Domat.[1] Ses geniturs èn stads Christian Balzer Bieler ed Antonia nata Caluori. Sco pli tard il figl lavurava gia il bab sco magister.

Gion Antoni Bühler ha absolvì ils onns 1842 fin 1845 il seminari da magisters a Cuira. Silsuenter ha el instruì en diversas scolas en la Surselva e Sutselva, numnadamain a Sursaissa, Sumvitg, Glion, Bonaduz e Mustér. Il 1859 è el vegnì elegì a la scola chantunala a Cuira, nua ch’el è stà engaschà fin sia mort sco magister da musica, chant, rumantsch, tudestg, metodica, dissegn e calligrafia.

Bühler sunava divers instruments da musica e deva sper la scola instrucziun individuala sin divers da quels. El è er stà fundatur e dirigent da numerus cors, tranter auter da l’‹Uniun da cant romontsch› e da la ‹Musica d’harmonia› a Cuira.

Gion Antoni Bühler era maridà cun Maria Catrina Schwarz ch’el aveva emprendì d’enconuscher durant ses temp d’instrucziun a Sursaissa. La famiglia ha gì otg uffants e viveva a Domat. Là è Bühler mort il 1897 en la vegliadetgna da 72 onns. La fossa da famiglia sa chatta sin la Curt a Cuira.

Davart ses operar nunstanclentaivel scriva Gion Deplazes:

«Igl ans è oz strusch pli chapibel co che Bühler era, sper sias 28–30 lecziuns emnilas obligatoricas, anc bun da dar quasi mintga di uras privatas, surtut da musica – el sunava bunamain tut ils instruments – e da diriger suenter tschaina cors e musicas instrumentalas (...). Ultra da quai ha el edì cudeschs da chant e da scola, fatg vasts studis rumantschs, rimna proverbis, translatà ovras litteraras e scrit sez in’entira retscha da novellas e raquints populars (...). E betg il davos è el stà per ses otg uffants in bun educatur ed ha purschì a quels in’excellenta furmaziun.»[2]

Schurnalissem ed activitad sco scriptur modifitgar

Dal 1856 fin il 1865 è Gion Antoni Bühler stà cunredactur da la gasetta liberala sursilvana ‹Il Grischun›. Er en l’emprima fasa da ses operar litterar, dal 1857 fin il 1868, è el sa servì da l’idiom sursilvan. Tranter auter ha el translatà il 1865 il drama ‹Wilhelm Tell› da Friedrich Schiller en rumantsch.

En la segunda fasa, dal 1868 fin sia mort, ha Bühler alura scrit poesias, raquints e tractats en la lingua unifitgada creada dad el sez. Enconuschentas èn sias novellas ch’èn cumparidas il 1867–1868 en sia revista ‹Il Novellist› ed a partir dal 1886 en las ‹Annalas da la Societad Retorumantscha›, tranter auter ‹Deus protegia ils Ses› (davart ils Schuobacheclers), ‹Il Calgèr da Sent› (davart ils Randulins) e ‹L’Indian grischun› (davart l’emigraziun en l’America). I suonda ina survista cronologica da tut las dudesch novellas:

Il Novellist:

  • Il mulin solitari
  • Dieu protegia ils ses
  • Ils ertavels da l’onda mastralessa
  • Il chalger da Sent
  • Il vagabund senza patria
  • Il figl dal sterler

Annalas:

  • Gianin e Marinella
  • Il chavrer d’Alvagni
  • Cumbat dal cor
  • L’Indian grischun
  • Sinceradad porta beadadad
  • Las trais nuschs

Tgira da la lingua modifitgar

Gion Antoni Bühler ha edì cudeschs da chanzuns per magisters, per cors maschadads e cors virils. Sias ediziuns ch’han contribuì a moda essenziala ad etablir il chant sco element central da la renaschientscha rumantscha cumpiglian per part atgnas cumposiziuns.

Bühler è sta cunfundatur da la Societad Retorumantscha (SRR). Suenter duas emprovas senza success cun la Societad Raeto-romana (1863 e 1870, abolida il 1880) è la SRR vegnida fundada ils 15 da december 1885 tras Gion Antoni Bühler (iniziant ed emprim president), Giacun Hasper Muoth, Alexander Balletta, Giatgen Gisep Candreia, Christian Modest Tuor, Hartmann Caviezel e Tumasch Gross. Las intenziuns principalas eran: rimnar e conservar ils documents da la lingua rumantscha, cultivar quella ed unir – tant sco pussaivel – ils idioms.

Sco magister ha Gion Antoni Bühler er elavurà cudeschs da scola. Il 1861 è cumparida sia ‹Curta instrucziun per emprender il Lungatg Tudestg en Scolas ruralas Romonschas›, il 1864 alura la ‹Grammatica elementara dil lungatg Rhäto-romontsch per diever dils scolars en classas superiuras dellas Scolas ruralas Romontschas›.

‹Romontsch fusionau› modifitgar

 
Biografia da Bühler, scritta da Giacun Hasper Muoth (‹Annalas› 1898)

L’emprim vocabulari rumantsch cumplessiv è cumparì il 1857 (Zaccaria Pallioppi, puter); ma gia pli baud, il 1776 (Joseph Planta)[3] e 1824 (Placidus a Spescha)[4], eran er sa fatgas valair vuschs che vulevan cumplettar ils dialects ed idioms rumantschs cun ina lingua da standard. Questas ideas temprivas èn però stadas pauc elavuradas.[5]

Gion Antoni Bühler, che discurriva tenor ses lieu d’origin in dialect sutsilvan e scriveva sursilvan, ha medemamain – sco schurnalist, sco magister e sco scriptur – resentì la mancanza d’ina lingua communabla per l’entira Rumantschia. A partir dals onns 1860 è el da sia vart sa stentà da stgaffir e derasar ina tala lingua da scrittira, cumponida d’elements dals differents idioms rumantschs. Sper il vocabulari puter da Zaccaria Pallioppi al èn stadas a disposiziun las normas ortograficas da Baseli Carigiet dal 1858, las qualas resguardavan però be la varianta catolica dal sursilvan.[6] Ina norma scritta dals ulteriurs idioms rumantscha n’existiva betg anc da quel temp.

Il Chantun ha sustegnì las stentas da Bühler, essend ch’ina lingua unifitgada avess er simplifitgà la producziun da meds da scola rumantschs. En ils circuls catolics da la Surselva hai però dalunga dà resistenza encunter sias ideas, medemamain – sche er a moda main vehementa – en l’Engiadin’Ota.

Entant che Bühler sez discurra per ordinari simplamain da l’uniun dals dialects u idioms rumantschs, è s’etablida en la litteratura per sia lingua la noziun sursilvana ‹romontsch fusionau›. Per la furmaziun dal stgazi da pleds da quella e la creaziun da las reglas grammaticalas è Bühler sa basa sin las suandantas maximas

  1. recurrer a l’etimologia latina
  2. nizzegiar analogias tar autras linguas romanas
  3. resguardar il diever da las singulas noziuns en l’intschess rumantsch e lur sonoritad

Bühler ha er introducì novs grafems per pudair represchentar a moda precisa sia lingua, uschia per exempel il bustab ç per la cumbinaziun da fonems /t͡ʃ/ (çeina, serveç etc.). A l’entschatta ha Bühler – sustegnì tranter auter dal il plevon da Flem Gion Martin Darms[7] – sviluppà il ‹romontsch fusionau› datiers dal sursilvan. Suenter la conferenza d’ortografia dal mars 1867 a La Punt/Rehanau è l’influenza engiadinaisa creschida adina dapli. Dapi la publicaziun da las ‹Rimas› il 1875 ha Bühler er fatg diever da las duas stgirentadas ö ed ü, quai confurm a sia maxima da recurrer a l’etimologia latina (ladin pövel e plü èn pli datiers da l’origin latin POPULUS e PLUS che sursilvan pievel e pli). Politicamain ha sia lingua unifitgada uschia er anc pers ils ultims Sursilvans ch’al eran stads fidaivels, e quai senza pudair gudagnar per quella dapli aderents en l’Engiadina.[8]

Gion Antoni Bühler ha glimà var trais decennis vi dal ‹romontsch fusionau›, faschond adina puspè midadas areguard vocabulari e grammatica. En quest senn na pon ins betg discurrer d’ina lingua serrada, terminada. Quai ha er rendì difficil als contemporans da Bühler d’applitgar sia lingua artifiziala. Uschia al reproscha per exempel Giacun Hasper Muoth en sia biografia: «Gea, l’ultim temp gieva el en quest grà uschè lunsch da remplazzar ils megliers pleds rumantschs tras pleds emprestads u fabritgads dal latin, per exempel da supprimer ‹cotschen› e duvrar persuenter ‹rubi› (lat. ‹ruber›). Surtut quest’exageraziun ha alienà er ses aderents ils pli premurads.»[9]

La finala è Bühler stà pli u main il sulet ch’ha applitgà consequentamain sia lingua, e cun sia mort il 1897 è quella svanida or da cudeschs e periodicas. Ina derasaziun pli vasta han sias novellas però chattà en l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner en furma transponida, surtut en sursilvan, per part er en surmiran e ladin.

Annotaziuns modifitgar

  1. Muoth aveva anc inditgà en ses necrolog ils 20 d’october 1825 sco data da naschientscha; en il fratemp vegn er relativà la data dals 10 d’october: Linus Bühler accentuescha en sia biografia (p. 36) ch’el na saja betg naschì, mabain vegnì battegià lez di.
  2. Deplazes, Identität, p. 98 (translatà dal tudestg).
  3. Joseph Planta: Geschichte der romanschen Sprache. Cuira 1776 (translaziun da An Account of the Romansh language, Londra).
  4. Placidus a Spescha: Allgemeine Romanisch-deutsche Sprachlehre, wie sie werden und seyn soll: Um eine leichtfassliche richtig fliessende, und annehmbare Schriftsprache zu werden. Bearbeitet nach dem Surselver-Dialekt von Einem Liebhaber der romanischen Literatur. 1821.
  5. Ricarda Liver: Rätoromanisch: Eine Einführung. Tübingen 2010, ISBN 978-3-8233-6556-3.
  6. Pader Baseli Carigiet: Ortografia gienerala speculativa. Mustér 1858.
  7. Bundi Martin: Gion Martin Darms, en Lexicon Istoric Retic.
  8. Script Universitad da Friburg, consultà ils 10 da fanadur 2014.
  9. Giacun Hasper Muoth: Professer Gion Antoni Bühler.

Litteratura modifitgar

  • Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins. Cuira 1979, p. 340–342.
  • Linus Bühler: Gion Antoni Bühler (1825–1897). Scribent, pedagog, musicist e creatur d'in romontsch fusiunau, en: Ischi, 71/1986, nr. 26, p. 35–48.
  • Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l'avertura litterara, Cuira 1990, p. 39–50, 79–84.
  • Gion Deplazes: Die Rätoromanen. Ihre Identität in der Literatur. Desertina, Mustér 1991, p. 90–101, 217–222, 446s.

Colliaziuns modifitgar