Viamala
Viamala (u Via Mala) è il num d’in toc da la via che maina lung il Rain Posteriur tranter Tusaun e Ziràn-Reschen. La chavorgia profunda furma in dals gronds impediments sin la ‹Via sut› da Cuira en direcziun dal Pass dal Spleia e dal Pass dal San Bernardin ch’era pli baud fermamain discreditada.
Istorgia
modifitgarLa via romana
modifitgarTenor perscrutaziuns cumprovadas fatgas d’Armon Planta manava ina via gia durant il temp dals Romans tras la Viamala. Schebain igl era pussaivel da duvrar la via cun in vehichel n’è betg cler. Dissegns sin crap a Carschenna laschan ultra da quai supponer ch’ina senda da sauma sur las Alps manava gia da lez temp (ca. 1500 a.C.) atras questa regiun.
Nà dal nord devi dus access a la chavorgia: da la vart sanestra da Masagn sur Runtgaglia u da la vart dretga da Seglias sur il chastè da Munt Son Gion (Reziòlta) e la baselgia da Son Albin. La segunda varianta era pli frequentada durant il temp dals Romans; enturn l’onn 1300 n’era ella dentant betg pli transibla per motivs da bovas. Omaduas vias vegnan ensemen sin il Nesselboden, l’entrada dal nord da la Viamala. Quella avevan ils Romans superà cun pitgar pliras mesas galarias or da la grippa. Ina punt da lain ch’era probablamain situada là nua che la punt d’autostrada sa chatta oz, manava il traffic puspè sin la vart dretga dal Rain, sur Reschen vi Ziràn.
La brev da la Viamala da l’onn 1473
modifitgarDurant il temp medieval è il traffic a distanza che manava sur il Pass dal Spleia sa spustà pli e pli sin la ruta da concurrenza ‹Via sura› sur il Pass dal Set che collia Beiva en il Surses cun Casaccia en la Bergiaglia. Questa ruta ha l’uvestg da Cuira sustegnì. La via pauc frequentada dal Rain Posteriur è ida en decadenza. Dapi il 13avel tschientaner vegnivan la chavorgia e la via perquai numnadas ‹via mala›.
L’onn 1473 han las vischnancas da Tusaun, Masagn e Cazas la finala decis «die richsstrass und den weg entzwüschend Tussis und Schams, so man nempt Fyamala zu howen, uffzuorichten und ze machen»[1]. Per lur intent curaschus han ils da la Muntogna chattà sustegn d’autras portas (associaziuns da transport) lung la ‹Via sut›. Enstagl da renovar la veglia punt da lain han ins construì in pau pli al sid la Punt da Tgiern, in’imposanta punt da crap. Ina part da la via romana han ins sanà; en autras parts han ins pitgà ina via or dal grip u manà la ruta cun punts da lain sur precipizis snuaivels.
L’uvestg n’ha betg pudì evitar che la ruta dal Spleia sanada sa sviluppia a la colliaziun da transit la pli impurtanta dal Grischun. Sia pussanza era sa sminuida ed en las Trais Lias èn ils cumins sa sviluppads al suveran. Sper caravanas da sauma, viagiaturs da commerzi, diplomats ed ils ‹emprims turists› traversavan ils curriers da Lindau – in servetsch da currier organisà da la citad da Lindau – la Viamala sin lur viadi a Milaun.
Novas construcziuns
modifitgar
Durant ils onns 1738–1739 ha l’impressari da Tavau Christian Wildener construì duas punts. Cun agid da quellas han ins pudì guntgir a dretga ina part exponida da la Viamala romana. Ina da las punts è sa mantegnida enfin oz.
Sut la direcziun da Richard La Nicca è vegnida construida ils onns 1818–1821 la nova via charrabla. Ella maina da la vart dal nord cun in tunnel e cun galarias tras l’uschenumnada ‹Rusna persa› ed evitescha cun quai la cunterascensiun sur l’autezza da Runtgaglia. Las trais punts pli veglias èn vegnidas duvradas vinavant. Tranter quellas han ins siglientà ina terrassa or dal grip.
L’onn 1834 ha in’inundaziun catastrofala destruì ina part da la via da la Punt dal Tgiern. La punt sezza n’è betg vegnida destruida, ma ella n’era betg pli duvrabla ed uschia la han ins laschà ir en decadenza. Per remplazzar quella han ins bajegià l’onn 1836 al nord la punt Rania. Il curs da la via da l’onn 1836 è quel da la via chantunala dad oz, cun excepziun dal nov tunnel da colliaziun da l’A13 e da las duas punts ch’han remplazzà l’onn 1935/38 las punts Wildener. Quellas eran entant daventadas memia pitschnas per il traffic. Tranter las duas punts maina ina stgala cun 321 stgalims en la profunditad. La visita da la chavorgia è in’attracziun turistica che fa impressiun.
L’autostrada A13, bajegiada l’onn 1967, sviescha la pli stretga part da la Viamala en in tunnel da 743 meters lunghezza e traversa la part dal sid da la chavorgia sur ina gronda punt vi. Il nov tschancun bajegià l’onn 1958 tranter Tusaun e Runtgaglia è gia vegnì remplazzà l’onn 1996 tras il tunnel da Crapteig cun ina lunghezza da 2171 meters.
Annotaziuns
modifitgarLitteratura
modifitgar- Armon Planta: Verkehrswege im alten Rätien Band 4. Verlag Bündner Monatsblatt, Cuira 1990. ISBN 3-905241-06-4
- Friedrich Pieth: Bündnergeschichte. 2. ediziun. Verlag F. Schuler, Cuira 1982. ISBN 3-85894-002-X
Colliaziuns
modifitgar |
Commons: Viamala – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio |