Vertinet

Il vertinet u vertinet europeic (Ostrya carpinifolia) è ina spezia da plantas da feglia or dal gener Ostrya; quest ultim dumbra en tut il mund radund otg fin diesch spezias e tutga tar la famiglia dals badugns (Betulaceae).

Num

Il num dal gener Ostrya designava gia en il grec vegl ed en il latin il vertinet. La noziun sumeglia il pled grec oxys per fau verd. Omadus pleds vegnan manads enavos sin óstreon = austra, perquai ch’il lain è fitg dir – sco las conchiglias da l’austra. Il num dal gener carpinifolia munta ‹sco la feglia dal fau alv› e fa allusiun a la feglia dals dus geners che sumeglia fitg in l’auter.

Descripziun

Habitus

Il vertinet è ina planta da la quala la feglia croda d’atun. La planta vegn per ordinari fin a 15 meters auta, darar fin a 20 meters. Il mutagl cuntanscha ina grossezza da fin a 0,5 meters. Tipic per il vertinet è la curuna che cumenza fitg a bass. Tar plantas giuvnas è quella plitost radunda, pli tard ha ella ina furma pli averta. Il vertinet è ina spezia che crescha svelt, ma ella daventa darar pli veglia che 100 onns.

Lain e scorsa

Scorsa

Tar la planta giuvna è la scorsa glischa e da colur grischa fin brin grischa; pli tard daventa quella brin stgira e plain sfessas e sa schlia en furma da plattas cun chantuns. Sut questas plattas sa mussan savens flatgs da colur oranscha.

Il lain è grev, zai e dir. Gist pinà ha quel ina spessezza da 0,9 fin 1,1 g cm⁻³, en furma setgentada da 0,77 g cm⁻³. Durant setgentar sa furman sfessas. Il cor dal bist è da colur brin clera fin brin stgira, sa differenziescha però en la coluraziun be pauc dal lain alv. En general sa lascha il lain scumbigliar tgunsch cun quel dal fau alv.

Brumbels e feglia

Ils brumbels han la furma d’in tgeiel a piz e stattan a dretg ora. Els èn verds cun flatgs brins, glischants e tatgus. Ils chatschs èn da colur brin cotschna fin brina e fitg pailus; quels disponan da poras da corc da colur oranscha.

Ils fegls èn ordinads en lingia dubla ed han ina furma lunghenta, ovala. Il moni è tschintg fin otg millimeters lung e levamain pailus. Il plat dal fegl ha ina lunghezza da set fin nov centimeters ed ina ladezza da trais fin tschintg centimeters; la ladezza maximala è situada en la mesadad inferiura dal fegl. La basa dal plat è in pau smuttada u radunda resp. en furma da cor ed è per il pli asimetrica. Il piz dal fegl è da furma gizza. L’ur dal fegl è resgià dubel e fitg giz. Vers il piz èn ils dents faudads e levamain enrullads vers l’ur. Mintga mesadad dal plat dal fegl è cuverta cun 14 fin 16 avainas secundaras. Cuntrari al fau alv dispona il vertinet d’avainas terziaras bain visiblas. La vart sura dal fegl è verd stgira, glischanta, bunamain niva e senza glondas. La vart sut è verd clera – surtut tar fegls giuvens – e cuverta spessamain cun glondas senza moni. Las avainas èn munidas cun chavels che van suenter il fegl ed èn steris. L’atun daventa la feglia melna.

Flurs e fritgs

Minas masculinas la primavaira

Portafritgs

Ils vertinets èn unichasans, vul dir che la singula planta è ubain feminina u masculina. Las flurs masculinas cumparan gia l’atun da l’onn avant e passentan l’enviern en furma da minas serradas. Dal temp da fluriziun l’avrigl/matg sa stendan las minas sin ina lunghezza da sis fin otg centimeters e cuntanschan alura ina ladezza da quatter fin sis millimeters. Ils fegls exteriurs han ina lunghezza da radund trais millimeters, èn d’in verd fustg, tschegliads spessamain e munids cun in piz brin cotschen. Mintga flur posseda quatter fin diesch stamins che na surpassan betg u strusch il fegl exteriur. Ils satgets da pollen han al spitg in tschof chavels, ils fils da stamin èn bipartids.

Las minas femininas han ina lunghezza da quatter fin sis centimeters, èn situadas orasum la roma e sa cumponan da bleras flurs. Fin la fluriziun sa chattan quellas en posiziun verticala, silsuenter pendan ellas. Las flurs possedan be in perigon modest, èn però circumdadas d’ina paletscha en furma da satg. Las flurs sa chattan en pèrs en ils anguls da fegls che crodan baud. L’impollinaziun succeda tras il vent.

Il portafritgs sumeglia il portaflurs feminin da la virtit. El ha ina furma da puscha u ovala, ina lunghezza da fin a sis centimeters ed ina grossezza da 1,5 fin 3 centimeters. Il pericarp sa furma or da fegls ch’èn creschids ensemen ed è cuvert cun in pail spess. A l’entschatta è quel oval u plat e da colur melnenta fin alva; pli tard è el scuflà e da colur brina. En il pericarp sa chatta ina nusch ch’è pitschna, brina e traglischanta. Ils fritgs madiran tranter l’avust e l’october.

Dumber da cromosoms

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 16.

Derasaziun

L’areal da derasaziun dal vertinet cumpiglia vastas parts da la regiun da la Mar Mediterrana e da la zona submediterrana da las Alps. Quel tanscha da la Provence vers ost sur las Alps dal Sid e vinavant sur la Croazia e Serbia fin en la Bulgaria. En il sid tanscha l’areal da la Corsica e Sardegna sur l’Italia e Sicilia fin en Grezia (senza la Creta). En l’ost cumpiglia l’areal l’Asia Minura fin al Taurus, il Caucasus ed il Libanon.

En la regiun centrala è il vertinet preschent a l’ur meridiunal da las Alps e per part en las Alps Centralas. La planta vegn ad esser arrivada qua en la perioda chauda suenter il temp da glatsch. Ella cumpara per part en las regiuns Stiria, Carinzia, en il Tirol dal Sid, en la Carnolia, sper Triest ed en l’Istria sco er en singuls cas en il Tessin e las valladas dal Grischun dal Sid.

Pli baud era il vertinet derasà pli vastamain en l’Europa dal Sid. La diminuziun da la spezia vegn attribuida a l’utilisaziun da la laina exagerada.

Ecologia

Tar il vertinet sa tracti d’ina spezia submediterrana fin mediterrana. Ella basegna da stad in clima chaud e d’enviern in clima miaivel e ritg da precipitaziuns. La planta cumpara en territoris cun ina temperatura media annuala da 12,5 fin 15,5 °C ed ina quantitad da precipitaziuns annuala da 1200 fin 1450 millimeters.

La spezia crescha da preferenza sin terren grippus, ritg da chaltschina (ma er sin silicat). A l’ur settentriunal da ses territori da derasaziun, en l’Europa Centrala, crescha ella surtut sin spundas da chaltschina sitgas orientadas vers sid, e quai sin il stgalim collin e submontan. Ella crescha fin en autezzas da maximalmain 1300 m.

Sociologia

Tar il vertinet sa tracti d’in tipic represchentant dal guaud da feglia, da carst e da bostgaglia submediterran. La planta furma qua societads cun il ruver pailus (Quercus pubescens), il fraissen da manna (Fraxinus ornus), l’ischi champester (Acer campestre), l’ischi franzos (A. monspessulanum), il tscharescher chanin (Prunus mahaleb), il cudognast pailus (Cotoneaster tomentosus), l’atschisper (Amelanchier ovalis), il lantagen cumin (Viburnum lantana) e.a.

En l’Europa Centrala cumpara la planta surtut en furma dal guaud da vertinets e da fraissens da manna, per part er cun ruvers pailus. Damai che quests guauds creschan en lieus isolads n’èn els strusch periclitads. En quests biotops vivan bleras spezias d’animals e da plantas fitg raras.

Utilisaziun

Il vertinet dispona d’ina gronda capacitad da producir plantinas dal tschep; perquai è la planta savens da chattar en guauds mesauns e bass che servan a gudagnar laina dad arder.

Il lain sa lascha resgiar bain, furar e turnar. El è ordvart resistent cunter isada e vegn perquai duvrà per construir mobiglias (surtut sutgas), parts d’instruments, spols, zullas, martels, squaders, fis e culas.

Litteratura

• Dénes Bartha: Ostrya carpinifolia. En: P. Schütt e.a. (ed.): Lexikon der Forstbäume, Nikol, Hamburg 2006, p. 347–352, ISBN 978-3-937872-39-1.

Colliaziuns

 Commons: Vertinet – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Vertinet, sin: infoflora.ch
• Vertinet, sin: baumkunde.de
• Divers maletgs da la planta