Zaccaria Pallioppi (* 2 da matg 1820 a Schlarigna; † 3 da matg 1873 en il medem lieu) è stà in giurist, politicher e perscrutader dal rumantsch dal Grischun. Pallioppi ha er scrit e translatà poesias ed aforissems.

Zaccaria Pallioppi

Vita modifitgar

Zaccaria Pallioppi è naschì sco figl dal giurist e filolog Jon Pitschen e da sia dunna Chatrina, nata Zamboni. Cur ch’el aveva otg onns, è mort ses bab, nov onns pli tard sia mamma. Ils onns 1828 fin 1833 ha Pallioppi frequentà l’Institut à Porta a Ftan, silsuenter ha el cumenzà il 1832 in emprendissadi sco pastizier a Turin. Tranter il 1835 ed il 1841 ha el frequentà il gimnasi a Cuira. Lura ha el studegià giurisprudenza a Jena e Berlin. Qua è el er vegnì en contact cun la romanistica, oravant tut cun ils romanists Diefenbach e Diez.

Suenter ses return a Schlarigna ha el maridà il 1844 Ursina Mengia Vicedomini e lavurà sco advocat e mastral. Ultra da quai ha el occupà divers uffizis politics: tranter il 1855 ed il 1857 è el stà landamma, dal 1857 fin il 1859 deputà dal Cussegl grond dal Grischun e derschader da pasch. Il 1859 ha el bandunà il servetsch public ed è sa deditgà exclusivamain a ses studis filologics, en particular dal rumantsch ladin. Pallioppi è mort ils 3 da matg 1873 ed è vegnì sepulì ils 5 da matg sin il santeri da la baselgia San Gian sper Schlarigna.

Ovra modifitgar

Linguistica modifitgar

 
Ortografia et ortoëpia, 1857

Cun l’‹Ortografia et ortoëpia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota, compiledas per creschieus et scolars pü avanzos› ha Pallioppi stgaffì il 1857 l’emprima ortografia putera ch’è vegnida renconuschida generalmain. Il 1868 è cumparida sia ‹Conjugaziun del verb›. Ella ha dà a l’idiom da l’Engiadin’Ota in fundament scientific ed al ha segirà ina tscherta prioritad sco lingua da scrittira visavi ils auters idioms rumantschs.

Il 1858 ha Pallioppi cumenzà la lavur vi da si’ovra principala, il ‹Dizionari dels idioms romauntschs d’Engiadin’ota e bassa, della Val Müstair, da Bravuogn e Filisur›, ch’el n’ha betg pudì terminar. Cur ch’el è mort, era be la secziun fitg vasta dal bustab A pronta per la stampa. Dals auters bustabs existivan sbozs detagliads, dals quals ins pudeva vesair che Pallioppi considerava tut ils dialects rumantschs e ladins sco unitads organicas ch’el tractava uschè eguals sco pussaivel.

L’ediziun rumantsch-tudestga è vegnida cumplettada da ses figl, il reverenda Emil Pallioppi, e publitgada il 1895 en ina furma fermamain reducida ed adattada al diever pratic e betg als basegns da la scienza. Il 1902 è cumparida l’ediziun tudestg-rumantscha. Mintg’ediziun cumpiglia bunamain 900 paginas. In’ulteriura ovra cumplessiva, ‹Orts- und Eigennamen Rätiens›, è restada manuscrit.

Lirica modifitgar

Sper sia lavur scientifica ha Pallioppi er cultivà la poesia lirica.[1] Gia sco gimnasiast a Cuira era el stà il poet da la ‹Zofingia›. Influenzada è sia lirica oravant tut da la classica tudestga, ultra da Friedrich Schiller e Johann Wolfgang Goethe er da Friedrich Rückert ed August von Platen. Pallioppi cultivava surtut la furma. Sias poesias rimnadas èn cumparidas sut il titel ‹Poesias› I, II e III ils onns 1864, 1866 e 1868. Cun ses exempel d’ina lirica bain furmada ha el gì la speranza d’animar er auters en l’entir territori rumantsch, «pertge che mintga dialect ha sias proprietads appreziablas e gnanc in, enconuschì e cultivà duaivlamain, n’è inferiur a quel da l’Engiadin’Ota», sco ch’el ha constatà en si’emprima ediziun.

 
Monument da fossa da Pallioppi sin il santeri da San Gian

Las poesias da Pallioppi èn caracterisadas d’ina furma fitg elavurada. Oravant tut ha el ina predilecziun per il sonet. En l’ediziun dal 1866 deditgescha el in grond dumber da sonets a persunalitads da l’istorgia e cultura grischuna ladina, sco per exempel a Gian Fadri Caderas, Simon Caratsch, Conradin de Flugi, Philipp Gallicius, Gian Travers, Durich Chiampell e.a. Ulteriurs temas da la poesia da Pallioppi èn la natira, las stagiuns, flurs e festas, stailas e firmament. Passa 40 da las 93 poesias publitgadas èn translaziuns dal tudestg e talian.

Ultra da las poesias ha Pallioppi formulà sias experientschas da vita en aforissems. Quels èn vegnids publitgads suenter sia mort sut il titel ‹Gemmas› en las ‹Annalas› 13 dal 1899. Bleras da questas sentenzas derivan da Pallioppi sez, autras èn translatadas. Qua intgins exempels (transponids en rumantsch grischun):

Trais chaussa ch’ins bada per ordinari pir cur ch’igl è memia tard: il cussegl d’in ami, l’admoniziun d’in vegl ed il cumond da la conscienza.

Pasch cun sasez, è pasch cun l’entir mund.

Dal bun che nus possedain, na faschain nus betg grond cas; tant pli però dal bun che nus avain pers.

Il fim vegn adina ad esser pli grond ch’il fieu, sche quel s’alimentescha be da roma verda.

Betg di tut quai che ti sas, ma sappias tut quai che ti dis.

Quel che tema la mort, ha pers la vita.

Bibliografia modifitgar

Filologia
Poesia

Annotaziuns modifitgar

  1. Indicaziuns tenor Gion Deplazes: Funtaunas. Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel. Tom 3: Da la Revoluziun franzosa a l’avertura litterara. Cuira 1990, p. 118s. e Reto R. Bezzola: Litteratura dals Rumauntschs e Ladins. Cuira 1979, p. 356–360.

Litteratura modifitgar

  • Lebensbilder aus Bündens Vergangenheit; stampat separà or da la revista Rätia 1938/39, cumparì sco agiunta al Jahresbericht des Bündner Lehrervereins.
  • N.L.: Landamma Zaccaria Pallioppi, en: Chalender Ladin 22, 1923, p. 13–25.
  • A. Vital: Landamma Zaccaria Pallioppi, en: Annalas 15, 1901, p. 1–49 (cf. er sut Wikibooks la versiun en rumantsch grischun).

Colliaziuns modifitgar