Ötzi

Ötzi (er: l’um dal Hauslabjoch, l’um or dal glatsch, la mumia da Similaun e.a.) è ina mumia da glatscher dal neoliticum tardiv resp. dal temp d’arom ch’è vegnida chattada il 1991 en las Alps da l’Ötztal (Tirol dal Sid). Tenor la dataziun cun radiocarbon è l’um vegnì per la vita tranter il 3359 ed il 3105 a.C. La mumia ha pia ina vegliadetgna da radund 5250 onns. Ultra da la bara èn sa mantegnidas en il glatsch restanzas da la vestgadira sco er divers utensils da diever che dattan invista en la vita da mintgadi da l’epoca.

Lieu da chat da la mumia

Museum d’archeologia a Bulsaun

Scuverta

Sut il Tisenjoch regorda in monument al lieu da chat

La mumia è vegnida chattada ils 19 da settember 1991 al Tisenjoch en vischinanza dal Hauslabjoch (♁46° 47′ N, 10° 50′ O) en in’autezza da radund 3210 m. Il chat casual tras ils dus viandants da muntogna Erika e Helmut Simon da Nürnberg (Germania) ha fatg sensaziun, damai ch’i sa tracta da la suletta mumia dal temp d’arom conservada tras schelentada natirala en l’Europa Centrala.

Il lieu da chat è situà pauc sut il piz dal Tisenjoch en ina foppa grippusa cuverta cun glatsch. La plazza n’è strusch inclinada e situada quasi al fil da la muntogna, uschia ch’ella na vegniva strusch provedida cun nov glatsch. Tras quai n’è la mumia betg stada exposta a forzas da stuschada, mabain è vegnida conservada perfetgamain. Pir tras las luadas da la stad 1991, ch’è stada extraordinariamain chauda, èn ils objects da chat cumparids a la surfatscha dal glatsch.

Lieu da chat e lingia da cunfin

Damai che Ötzi è vegnì chattà en la regiun da cunfin tranter l’Austria (pajais federativ Tirol) e l’Italia (provinza Tirol dal Sid) han l’emprim omadus stadis fatg valair lur dretgs areguard la mumia. En il Contract da Saint-Germain (1919) era vegnì definì il sparta-auas sco cunfin tranter ils dus stadis. En lieus ch’eran cuverts cun glatsch avevan ins tratg ina lingia directa per fixar ils cunfins. Cumbain che la mumia è vegnida chattada da la vart dal sparta-auas enclinada vers l’Austria, ha ina mesiraziun da l’october 1991 confermà ch’il lieu da chat è situà – resguardond la definiziun statuida il 1919 – 93 meters davent dal cunfin sin territori da l’Italia.

Il 2006 han l’Italia e l’Austria adattà la regulaziun areguard ils cunfins statals. Da nov vegn il sparta-auas fixà tenor il stan actual da la glazialisaziun; tant il sparta-auas sco er ils cunfins statals èn pia daventads variabels. E quai ha er consequenzas per il lieu da chat da la mumia: Tut tenor situaziun dal glatscher è il lieu situà en l’Italia u – en cas ch’il glatsch avess da luar dal tuttafatg – en l’Austria.

Circumstanzas dal chat

Ils 23 da settember 1991 è la bara vegnida chavada or dal glatsch tras l’Institut per medischina forensica da l’Universitad dad Innsbruck. Da quel temp n’avev’ins anc betg realisà la muntada dal chat, uschia ch’igl è succedida inqual panna:

• Il policist che vuleva liberar la bara or dal glatsch ha lavurà cun zappunet e martè pneumatic e donnegià in chalun.
• Quatter dis pli tard èn la bara ed ils objects chattads vegnids pachetads en in satget da plastic; damai che l’artg era memia grond, è quel vegnì rut en tocs.
• Il sepulider a Vent ha rut ad Ötzi in bratsch per al pudair metter en il vaschè per il transport ad Innsbruck.
• Il medi forensic vuleva laschar sepulir la bara, damai ch’ella era morta avant memia lung temp per anc pudair citar avant dretgira in eventual assassin. Pir il davos mument è vegnì infurmà Konrad Spindler, spezialist da preistorgia a l’Universitad dad Innsbruck.

Examinaziun dal corp

L’emprima examinaziun dal corp dad Ötzi sut aspects archeologics è vegnida fatga tras Konrad Spindler. Da l’entschatta davent èn er vegnids involvids spezialists da l’antropologia, da la forensica e da la patologia.

Anatomia e patologia

Model stereolitografic da la chavazza dad Ötzi

La bara schelentada d’ina grondezza da ca. 1,54 m e d’in pais da 13 kg è quasi sa mantegnida cumplettamain. Ins ha calculà che Ötzi saja mort en la vegliadetgna da 45–46 onns (cun ina divergenza pussaivla da ±5 onns). Damai ch’il corp va en cun schelentar, sto el esser stà in pau pli grond.

Vi dal corp han ins chattà in prolaps dal disc intervertebral en l’autezza dals spinals da las ancas. La spatla sanestra era blessada tras il piz d’ina frizza. Sper l’egl dretg è sa mussada ina fractura da la cusadira da la chavazza. Plinavant han ins pudì cumprovar in trauma da la chavazza e dal tscharvè.

Las giugadiras eran isadas relativamain pauc per questa vegliadetgna, uschia ch’ins suppona che Ötzi sa chattava en ina posiziun sociala elevada. En ils chavels han ins chattà autas concentraziuns da metals, quai che lascha supponer ch’el saja stà activ in temp en l’elavuraziun d’arom.

Ils dents èn isads fitg; sco tar blers auters chats neolitics deriva quai probablamain da particlas da craps da moler cuntegnids en la granezza. Sco la mineralisaziun dals dents lascha supponer, derivava Ötzi da la Val d’Isarc (Eisacktal) situada en il Tirol dal Sid tranter il Pass dal Brenner e Bulsaun.

Vi da la pel da la mumia èn vegnids a la glisch 15 lieus cun tetovaziuns nair blauas. Damai che quellas sa chattan per part en lieus classics da l’acupunctura, han ins gia speculà davart lur funcziun terapeutica.

Ulteriuras examinaziuns han cumprovà differentas malsognas ‹da civilisaziun› sco caries u valurs da colesterin memia autas. En pli han ins scuvert in’intoleranza envers lactosa, identifitgà la gruppa da sang 0 e constatà ina borreliosa transmessa tras zeccas.

Analisa dal genom

Geneticamain appartegneva Ötzi ad ina sutgruppa da la haplogruppa K1 da l’ADN mitochondrial. Da questa sutgruppa n’èn enconuschents nagins survivents. Ins ha percunter pudì cumparegliar il genom cun autras mumias dal neoliticum tardiv (derivantas da la Spagna, dal Danemarc e da la Bulgaria). Uschia han ins pudì mussar che Ötzi è en emprima lingia parentà cun las populaziuns purilas da quel temp. Ins suppona che quellas èn emigradas nà dal Proxim Orient e l’Europa dal Sid e ch’ellas n’èn er suenter strusch sa maschadadas cun ils pievels da chatschaders e rimnaders sesents.

Il genom da l’um or dal glatsch (gudagnà or da l’ADN dal nuschegl da la cella) è vegnì sequenzà e publitgà il 2012. Ins ha per exempel identifitgà il gen per egls brins. Ses cromosom Y appartegna a la haplogruppa G2a4. Quella è oz il pli derasada entaifer la populaziun da la Sardegna. Quai na vul betg dir che Ötzi derivia da la Sardegna, mabain che lezza populaziun – ch’ha vivì sur lung temp en moda relativamain isolada – ha conservà il pli ferm ils gens dals antenats dal temp neolitic.

Davos dis da vita e circumstanzas da la mort

Ötzi – l’um or dal glatsch (reconstrucziun)

Ils davos dis da vita han pudì vegnir sclerids per part tras botanichers da l’Universitad dad Innsbruck ch’han intercurì il cuntegn dal magun e da la beglia da l’um or dal glatsch. A basa da pollen che Ötzi ha traguttì cun la vivonda, sa lascha mussar ch’el è marschà ils davos dis avant sia mort sur lungas distanzas e tras differentas zonas da vegetaziun. L’emprim è el sa trategnì al cunfin dal guaud (situà da quel temp en in’autezza da radund 2400 meters, oz da radund 1800–2100). Suenter è el descendì en il Schnals- u Etschtal e radund sis uras avant sia mort è el muntà en direcziun dal Tisenjoch.

Almain 24 uras avant l’attatga cun la frizza, che vala sco raschun da la mort, è Ötzi stà involva en in cumbat d’um ad um. Quai mussan tagls vi dal bratsch sanester e vi dals mauns e sgrifladas vi da l’entir corp, en spezial vi dal dies. Percunter n’han ins chattà nagins fastizs da sang ni vi da las frizzas dad Ötzi ni vi da la manera ni vi da la nizza dal stilet.

Cun intercurir il cuntegn dal magun han ins pudì mussar che Ötzi ha fatg in paus radund in’ura avant sia mort e ch’el ha mangià abundantamain. Tranter auter ha er fatg part charn-capricorn da questa tschavera. Il pollen dal vertinet (Ostrya carpinifolia) chattà en il magun lascha supponer che Ötzi saja mort la primavaira.

Areguard las circumstanzas da la mort dad Ötzi datti differents scenaris. Ils scienziads èn perina ch’il piz da la frizza ch’è vegnì chattà en sia spatla gioga ina rolla centrala. Quel sa differenziescha da las frizzas dad Ötzi tant areguard il material sco er areguard l’elavuraziun, uschia ch’el deriva probablamain da l’attatgader.

La frizza è penetrada da davosvart en il corp ed ha perfurà l’oss da la spatla. La gronda effusiun da sang en il tessì da la spatla deriva probablamain da l’arteria cunfinanta ch’è vegnida blessada. Igl è pussaivel che questa sperdita da sang andetga ha manà en curt temp a la mort. Tenor in auter scenari ha Ötzi pers sang tras la blessura d’avainas secundaras, uschia ch’el fiss mort be plaunsieu.

Sco ulteriura scuverta che pudess esser relevanta en connex cun la mort dad Ötzi vala il trauma dal tscharvè. Quel po derivar ubain da la cupitga suenter esser vegnì blessà cun la frizza ubain d’ina frida directa sin il chau.

Tut tenor l’interpretaziun da las circumstanzas da sia mort, èsi pussaivel che Ötzi è vegnì chattà il 1991 al lieu nua ch’el ha fatg ses davos paus e nua ch’el è vegnì assassinà. Sch’el ha anc survivì in temp sias blessuras, èsi dentant er pussaivel che Ötzi sez è sa spustà en il lieu da chat. E tenor in ulteriur scenari avess l’assassin (u ils assassins) pudì runar il mort en quest lieu. Pauc probabel para en mintga cas in murdraretsch cun intent da rapina, damai che la manera custaivla n’è betg vegnida allontanada.

Teoria alternativa

La finala datti anc ina teoria alternativa davart la mort ed il lieu da chat dad Ötzi. Tenor quella è Ötzi mort a bassa autezza sur mar ed è vegnì transportà pir suenter mais en l’autezza. La bara è vegnida sepulida intenziunadamain ed a moda rituala al lieu nua ch’ins l’ha chattà pli tard. Tar ils objects da chat enturn la bara sa tracti tenor questa teoria d’objects da fossa.

Questa tesa contestada è vegnida publitgada il 2010 d’ina gruppa da lavur da l’Universitad da Roma. Sco arguments vegn fatg valair ch’il pollen cuntegnì en il magun dad Ötzi derivia da la primavaira, entant ch’il pollen al lieu da chat saja tipic per l’avust u settember. In’analisa da la situaziun da chat laschia supponer che Ötzi saja oriundamain vegnì sepulì sin ina plattafurma furmada da crappa; il current dal glatscher haja pli tard destruì questa structura e transporta la bara radund 5 m vers nordost.

Ils scienziads dal Museum d’archeologia dal Tirol dal Sid, da l’Universitad dad Innsbruck e da l’Institut per mumias a l’Academia Europeica da Bulsaun han renvià questa teoria. Tranter auter fan els valair ch’ins na chattia vi da la mumia nagins process da decumposiziun e che la posiziun da la bara laschia supponer che quella na saja betg vegnida midada tranter il mument da la mort ed il process da schelar. Il pollen da la fin da stad derivia dal glatsch cunfinant e na saja nagin indicatur relevant areguard las circumstanzas da la mort dad Ötzi.

Vestgadira

Vestgadira

Datoteca:Clothes of Ötzi, Naturhistorisches Museum Wien.jpg

Emprova da reconstruir la vestgadira

Ötzi purtava vestgadira fatga probablamain da pel-nursa (evtl. pel-chaura). Il pail sa chatta da la vart dadora e sa cumpona da sdrimas brinas ed alvas ordinadas per lung.

Las chautschas sumeglian ils leggings dals Indians nordamericans. Ellas èn cusidas ensemen or da bleras pitschnas scrottas da pail e cuvran be las coissas e las chommas sut. Cun agid da sdrimas da tgirom eran quests chommariels fixads vi d’ina tschinta da tgirom (vatgetta).

Vi da la tschinta era plinavant fermà il cuvracoissas ch’è medemamain vegnì cuntschà or da plirs tocs da tgirom (format ca. 30 cm lad ed 1 m lung). Quel vegniva tratg tranter las chommas e fixà davant e davos vi da la tschinta. El cuvriva pia la surfatscha che correspunda a la part sura da las chautschas odiernas.

Chalzers

Reconstrucziun d’in chalzer dad Ötzi

Ils chalzers dad Ötzi èn fatgs da differentas materialias. La part sura, il nutigl, sa cumpona da vatgetta. Il pail sa chatta da la vart dadora per tegnair davent l’umiditad. La sola sa cumpona da pail d’urs ch’isolescha meglier e ch’è vieut cun il pail vers anen. La vart sut da la sola mussa in veritabel profil en furma da sdrimas da tgirom orizontalas e diagonalas.

Il chalzer dadens è vegnì fatg da cordas da pastg suernadas; tranter il chalzer dadens e quel dadora sa chattava ina stresa da fain che pulstrava e serviva d’isolaziun. Ina curregia da scorsa da tigl tegna ensemen ils chalzers che fan l’impressiun d’esser construids aposta per las relaziuns climaticas e topograficas en regiuns autalpinas.

Chapè e restanza da taila nunidentifitgada

Sin il chau purtava Ötzi in chapè da pel-luf ni da pel-chaun (resp. tenor l’interpretaziun oriunda: da pel-urs). Davart la muntada d’ina ulteriura restanza da taila, entretschada or da fains, èn las opiniuns divididas (interpretaziuns pussaivlas: part d’ina pelerina, matta da giaschair, restanza d’in recipient e.a.).

Equipament

Manera d’arom

Reconstrucziun da la manera

La manera d’arom che Ötzi purtava cun sai è sa mantegnida dal tuttafatg. La nizza consista per 99 % d’arom. Tenor analisas fatgas deriva quel da la regiun da Salzburg. Entant ch’ins aveva gia chattà diversas nizzas da maneras dal quart millenni a.C., sa tracti qua da la suletta manera ch’è sa mantegnida cun il moni. Cun agid da questa sigir eri pussaivel da derscher plantas. La manera po esser in ulteriur indizi per ina derivanza bainstanta dad Ötzi, damai che l’arom era da quel temp in material ordvart custaivel.

Artg e frizzas

L’artg ha ina lunghezza da 1,80 m ed è vegnì fabritgà or da lain da taisch. Probablamain era el anc en elavuraziun, damai che sia surfatscha n’è betg glischa. Sco experiments han mussà, eri pussaivel cun il tal artg da tutgar mortalmain selvaschina d’ungla sin ina distanza da 30–50 meters.

Las 14 frizzas èn fatgas or dal lain dal lantern pailus. Be vi da dus monis èn sa mantegnids ils pizs da silex ch’eran vegnids fermads cun fibras da plantas e tatgads cun rascha da badugn. Las plimas a la fin dal moni èn medemamain vegnidas culadas cun rascha badugn e fixadas supplementarmain cun agid d’ina corda.

Stilet da silex

Sco ulteriura arma è avant maun in stilet da silex (crap da fieu). Il moni da quel è vegnì fabritgà da lain da fraissen. En il crap da fieu dal stilet èn enserradas pitschnas fossilas che cumparan en questa furma be en in lieu, numnadamain en ina chava en ils Monti Lessini al Lai da Garda. Per elavurar gizzas da silex vegniva fatg diever dal retuschader, in moni da lain da tigl cun ina stalizza da cornas-tschierv endirida.

Purtantina e recipients

Reconstrucziun d’in recipient

En ina distanza d’intgins meters davent da la mumia han ins chattà ina sort catla u purtantina. I sa tracta d’ina construcziun en lain (nitscholer) che serviva a purtar si dies il proviant ed ils utensils da diever che Ötzi manava cun sai. Damai ch’èn sa mantegnidas be las singulas lattas, pon ins be specular davart la construcziun da quest utensil. Medemamain n’èsi betg cler, schebain la catla era eventualmain munida cun in satg (da fibras da fain) ch’avess lura furmà ina sort satgados.

Plinavant èn sa mantegnids dus recipients fatgs da scorsa da badugn. Els èn da furma cilindrica, han in diameter da 15–18 cm ed in’autezza da ca. 20 cm. En in dals recipients han ins chattà restanzas da cotgla, uschia ch’el serviva forsa a transportar brastgida.

Tastgetta da tschinta e cuntegn

Ina tastgetta da tschinta cuntegneva in furader, ina sibla, in utensil per elavurar nizzas ed in toc d’ina nizza. L’estga ed il pirit ch’èn medemamain vegnids a la glisch vegnivan duvrads da quel temp per far fieu. Er ils dus porlauns vegnivan duvrads per far fieu u avevan forsa in effect curativ. Igl è enconuschent che quest bulieu ha in effect dischinfectant; en furma d’infusiun al dovran ils Sams fin oz cunter verms u mal il magun.

Betg dal tut clera è percunter la funcziun d’in ulteriur object cuntegnì en la tastgetta: sdrimas da pel stortigliadas en las qualas è enfilada ina rudella da marmel perfurada. Ins suppona ch’ellas servivan a fixar vi da la tschinta utschels sajettads. En la medema direcziun mussa ina pitschna rait che serviva probablamain a la chatscha d’utschels u da lieurs.

Denominaziun

Reconstrucziun d’ina avdanza neolitica en l’Archeoparc a Schnals

Konrad Spindler ch’ha manà las examinaziuns scientificas aveva l’emprim titulà il chat, scientificamain correct, sco suonda: ‹Jungneolithische Mumie aus dem Gletscher vom Hauslabjoch, Gemeinde Schnals, Autonome Provinz Bozen-Südtirol, Italien›. Gia baud han las medias dentant fatg diever da nums pli populars sco ‹Similaunmann› u ‹Mann aus dem Eis›. Il schurnalist viennais Karl Wendl ha, introducind il num ‹Ötzi›, schizunt scrit avertamain: «Diese ausgetrocknete, grässlich anzusehende Leiche muss lieblicher werden, um daraus eine gute Story zu machen.» E propi è la mumia vegnida enconuschenta en tut il mund sut il num ‹Ötzi› ch’ha segiramain er contribuì sia part a la popularitad da quest chat.

Exposiziun

Dapi il mars 1998 vegn Ötzi mussà en il Museum d’archeologia dal Tirol dal Sid a Bulsaun. La mumia vegn conservada en ina cella da schelentar ch’imitescha las relaziuns a l’intern dal glatscher (temperatura: -6,5 °C; umiditad da l’aria: 97–99 %).

Museums al liber ch’emprovan da reconstruir la moda da viver dal temp dad Ötzi datti a Schnals (Schnalstal, Tirol dal Sid) ed ad Umhausen (Ötztal, Tirol). En pli existan numerus films e cudeschs davart la vita dad Ötzi.

Litteratura

• Alexander Binsteiner: Der Fall Ötzi – Raubmord am Similaun. En: Linzer Archäologische Forschungen, magazin spezial 38 (Linz 2007) 1–72, ISBN 3-85484-586-3.
• Angelika Fleckinger (ed.): Die Gletschermumie aus der Kupferzeit. Neue Forschungsergebnisse zum Mann aus dem Eis/La mummia dell’età del rame. T 1. Schriften des Südtiroler Archäologiemuseums. Tom 1, Folio, Bulsaun 1999, ISBN 3-85256-096-9.
• Angelika Fleckinger (ed.): Die Gletschermumie aus der Kupferzeit. Neue Forschungsergebnisse zum Mann aus dem Eis/La mummia dell’età del rame. T 2. Schriften des Südtiroler Archäologiemuseums. Tom 3, Folio, Bulsaun 2003, ISBN 3-85256-249-X.
• Markus Gross: Neandertaler, Ötzi und mehr…. Aurel Verlag, Wegberg 2005 ISBN 3-938759-00-3.
• Horst Seidler: Der Mann vom Hauslabjoch – Ein kurzer Bericht, en: Heinrich Pfusterschmid-Hardtenstein (ed.): Was ist der Mensch? – Menschenbilder im Wandel, Europäisches Forum Alpbach 1993, Ibera Vienna 1994, paginas 417–430, ISBN 3-900436-07-X.
• Konrad Spindler, E. Rastbichler-Zissernig, H. Wilfing, D. zur Nedden, H. Nothdurfter: Der Mann im Eis. Neue Funde und Ergebnisse. (The man in the ice, tom 2). Ediziun dal Forschungsinstitut für Alpine Vorzeit der Universität Innsbruck. Springer, Vienna 1995, ISBN 3-211-82626-2.
• Konrad Spindler: Der Mann im Eis. Neue sensationelle Erkenntnisse über die Mumie in den Ötztaler Alpen. Goldmann, Minca 2000, ISBN 3-442-12596-0.
• A. Haller: Das Similaun-Syndrom. Oecci Homo – Von der Entdeckung der Gletschermumie zum transdisziplinären Forschungsdesign. Libelle, Bottighofen 1992, ISBN 3-909081-54-1.
• Frank Höpfel, Werner Platzer, Konrad Spindler (ed.): Der Mann im Eis. Bericht über das internationale Symposium 1992 in Innsbruck, tom 1. (Veröffentlichungen der Universität Innsbruck, tom 187), Innsbruck 1992, ISBN 3-901249-01-X.
• Die Gletschermumie vom Ende der Steinzeit aus den Ötztaler Alpen. En: Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, Magonza 1993.
• Mark-Steffen Buchele: Der Ötzi – ein Medienereignis. Wirklichkeitsvermittlung im Spannungsfeld von Öffentlichkeitsarbeit und Journalismus. En: Leipziger Forschungen zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie, tom 6, Lipsia 2004 (incl. CD-Rom), ISBN 3-936394-12-1.
• Markus Egg e Konrad Spindler: Kleidung und Ausrüstung der Gletschermumie aus den Ötztaler Alpen, (Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz), tom 77, Verlag Schnell & Steiner, Regensburg 2008, ISBN 978-3-7954-2141-0.
• M. Samadelli: Iceman photoscan. Editur: EURAC (Research Institute for Mummies and the Iceman), Pfeil, Minca 2009, ISBN 978-3-89937-098-0.
• F. Rollo e.a.: Ötzi’s last meals: DNA analysis of the intestinal content of the Neolithic glacier mummy from the Alps. En: PNAS 99, 2002, p. 12594–12599.

Medias

• Tillmann Scholl: Ötzi – Der Mann aus dem Eis. SPIEGEL TV. Documentaziun, 95 minutas, DVD (tudestg e talian)
• Der Ötztalmann und seine Welt – Das Jahr bevor er schlief. Germania/Austria 1999

Colliaziuns

 Commons: Ötzi – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Ötzi, der Mann aus dem Eis – Museum d’archeologia dal Tirol dal Sid
• Institut für Mumien und den Iceman, EURAC – l’institut che coordinescha la perscrutaziun davart Ötzi
• Der Mann aus dem Eis – Forschungsprojekt zur alpinen Vorzeit, Universitad dad Innsbruck
• Iceman photoscan – Documentaziun fotografica davart la mumia