Anne Frank

Annelies Marie ‹Anne› Frank (* 12 da zercladur 1929 a Francfurt a.M. sco Anneliese Marie Frank; † il favrer u l’entschatta mars 1945 en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen) è stada ina mattatscha tudestga gidieua ch’è emigrada il 1934 cun ses geniturs e sia sora Margot en ils Pajais Bass per mitschar da la persecuziun tras ils naziunalsocialists. Curt avant la fin da la guerra è ella daventada in’unfrenda dal holocaust. En ils Pajais Bass aveva ella vivì a partir dal 1942 cun sia famiglia en ina chasa davos zuppada. Là ha ella nudà ils schabetgs e ses sentiments en in diari; suenter la fin da la guerra ha ses bab Otto Frank edì quel sco ‹Il Diari dad Anne Frank›. Il diari vala sco document istoric dal temp dal holocaust e l’autura Anne Frank è daventada ina figura simbolica cunter l’inumanitad dal genocid dal temp dal naziunalsocialissem.

Anne Frank è daventada ina figura simbolica cunter l’inumanitad dal genocid dal temp dal naziunalsocialissem (street art dad Eduardo Kobra, Amsterdam 2017)

Vita

Anne Frank a la Scola da Montessori ad Amsterdam (1940)

Uffanza a Francfurt

Anne Frank è naschida ils 12 da zercladur 1929 sco segunda figlia dad Otto Heinrich Frank ed Edith Frank-Holländer en la Klinik des Vaterländischen Frauenvereins a Francfurt a.M. Questa clinica è vegnida destruida durant la Segunda Guerra mundiala. Fin ses segund onn da vita ha Anne vivì en la chasa al Marbachweg 307, silsuenter è la famiglia ida a star a la Ganghoferstrasse 24 (omaduas vias sa chattan en la part da la citad Dornbusch). La famiglia viveva en ina cuminanza assimilada da gidieus e d’auters burgais ed ils uffants èn creschids si cun amis catolics, protestants e gidieus. Ils Francs eran gidieus da refurma ch’avevan mantegnì bleras tradiziuns da la cretta gidieua, ma che pratitgavan be paucs usits religius.

Edith, la mamma, era il genitur che deva dapli pais sin la religiun; il bab Otto – ch’era stà uffizier en l’Emprima Guerra mundiala e che lavurava sco impressari – s’occupava pli ferm da la furmaziun da sias duas figlias. El disponiva d’ina vasta biblioteca privata ed animava las mattatschas da leger. Anne stueva l’entir temp sa laschar cumparegliar cun sia sora Margot ch’era trais onns pli veglia. Margot valeva sco prusa, exemplarica e modesta, entant che Anne s’interessava per dal tut, era viva, extrovertida ed impulsiva. Envers Margot sa sentiva ella savens dischavantagiada.

Avant che la politica dals naziunalsocialists drizzada cunter ils Gidieus dueva disturbar sia giuvna vita e la finala destruir quella dal tuttafatg, viveva Anne Frank senza quitads cun sia famiglia e ses amis a Francfurt. Ella pudeva er visitar sia tatta Alice Frank, la mamma dad Otto, che viveva a Basilea. L’onn 1931 era quella ida a star cun l’onda dad Anne Helene (la sora dad Otto Frank, numnada Leni) ed ils uffants da quella Stephan e Bernhard ‹Buddy› a Basilea, nua che l’um da Leni aveva avert il 1929 la represchentanza svizra da l’Opekta. Da ses cusrin Buddy Elias vegn Anne Frank descritta sco uffant viv ch’haja «ris e ris».

Paucas emnas suenter che Hitler è arrivà en Germania a la pussanza ha la NSDAP cuntanschì ils 13 da mars 1933 a chaschun da las elecziuns communalas la maioritad a Francfurt. Sinaquai hai immediat dà demonstraziuns antisemiticas. Otto Frank ha realisà tge che quai muntia per sia famiglia. Anc il medem onn è Edith ida a star cun ils uffants ad Aachen tar sia mamma Rosa Holländer. Otto è l’emprim restà a Francfurt, ha alura però survegnì da Robert Feix l’offerta d’installar la filiala da l’Opekta ad Amsterdam. El è sa rendì en ils Pajais Bass per arranschar las fatschentas e preparar tut per l’arrivada da sia famiglia. Tras la lescha dals burgais dal Reich ha la famiglia pers là sia naziunalitad tudestga.

Exil ad Amsterdam

Edith e las duas figlias al èn suandadas il favrer 1934 ed han vivì en ina chasa da pliras famiglias al Merwedeplein 37 en la nova part da la citad Rivierenbuurt, situada a l’ur meridiunal da la citad da quel temp. Là han numerusas famiglias gidieuas tudestgas tschertgà in nov dachasa. Quellas vulevan restar en ils Pajais Bass, perquai ch’ellas sa sentivan qua pli segiras ch’en Germania.

Il liceum gidieu che Anne Frank ha frequentà l’ultim onn en libertad

En l’exil èn ils geniturs Frank s’occupads vinavant da la furmaziun da las duas figlias. Margot ha visità ina scola publica ed Anne è vegnida annunziada a la Scola da Montessori publica en la Niersstraat vischina. Entant che Margot brigliava surtut en matematica, ha Anne mussà sias abilitads da leger e scriver. Tar las amias las pli stretgas dad Anne a partir dal 1934 han tutgà Hannah Goslar e Sanne Ledermann. Goslar ha raquintà pli tard che Anne haja savens scrit en il zuppà, ma ch’ella n’haja vulì tradir nagut dal cuntegn da sias scrittiras. Questas notizias temprivas èn idas a perder, ma ‹Hanneli›, sco che Anne numnava sia meglra amia, è daventada in’impurtanta perditga dal temp ed ha edì il 1998 sias regurdientschas en furma da cudesch. In’ulteriura amia, Jacqueline van Maarsen, ha medemamain rapportà intgins onns pli tard (2003/2012) davart ses temp cun Anne.

Ils onns 1935 e 1936 ha Anne anc pudì passentar senza pli gronds quitads vacanzas da stad a Segl en l’Engiadina, e quai en la chasa da si’onda da segund grad Olga Spitzer (ina cusrina dad Otto Frank che viveva a Paris). A Segl ha Anne fatg amicizia cun Tosca Nett, ina mattatscha or dal vitg. Pir bler pli tard è vegnì tschentà sin iniziativa privata sper la ‹Villa Spitzer› (oz ‹Villa Laret›) in monument che regorda ad Anne Frank.

Otto Frank ha manà a partir dal 1933 la filiala ollandaisa da la firma Opekta che produciva schelatina da fritgs per far marmelada. Il 1938 ha el fundà cun il mazler Hermann van Pels, ch’era emigrà cun sia famiglia gidieua or dad Osnabrück, ina segunda firma cun num Pectacon che produciva spezarias. Otto è sa stentà da segirar a l’exteriur in’existenza a lunga vista; quai surtut suenter ch’el ha stuì vesair co ch’ils naziunalsocialists han exproprià la banca da ses bab Michael ad Aachen, la quala era gia flaivlentada tras la crisa economica mundiala dal 1929.

L’onn 1939 è la mamma dad Edith vegnida tar ils Franks ad Amsterdam, nua ch’ella è restada fin sia mort il schaner 1942. Quant brutal ch’ils naziunalsocialists agivan, han ils Franks vis a l’exempel dal frar dad Edith, Walter Holländer. En rom da la Reichskristallnacht han ins mess a ferm quel e deportà en il Champ da concentraziun Sachsenhausen; be grazia ad in’approvaziun speziala ha el dastgà viagiar en ils Pajais Bass. Sia tenuta optimistica n’ha Otto Frank però betg sa laschà prender dals rapports schoccants da sinagogas en flommas. El ha considerà l’eveniment sco «attatga da fevra» che stoppia far vegnir raschunaivels tut ils pertutgads. La speranza è però sa midada en tema en quel mument ch’il Reich tudestg ha attatgà il settember 1939 la Pologna e ch’è prorutta uschia la Segunda Guerra mundiala.

Ils Gidieus en l’exil avevan tema che er ils Pajais Bass – ch’empruvavan da mantegnair lur neutralitad – pudessan esser pertutgads dal regl d’expansiun da Hitler. E propi: Ils 10 da matg 1940 ha la Wehrmacht attatgà ed occupà ils Pajais Bass; las forzas armadas ollandaisas han capitulà, la regina Wilhelmina è fugida en l’exil a Londra. Bainspert èsi sa mussà ch’i spetgava ils Gidieus en ils Pajais Bass il medem destin sco en ils auters territoris occupads. Otto ed Edith Frank n’han betg pudì zuppentar pli ditg ils problems politics visavi lur uffants. Fin qua avevan ils geniturs empruvà da proteger lur figlias e da mantegnair ina tscherta normalitad. Sco che cumprovan brevs ch’èn vegnidas a la glisch il 2007, è Otto Frank sa spruvà repetidamain da survegnir asil en ils Stadis Unids u a Cuba, tranter auter cun agid da ses ami Nathan Straus ch’aveva contacts cun la First Lady Eleanor Roosevelt; questas stentas èn però stadas adumbatten.

Adina novas leschas han privà ils Gidieus da lur dretgs. Els èn vegnids isolads da l’ulteriura societad ed exclus da tut ils indrizs publics. Spezialmain il scumond d’ir a kino ha tutgà Anne che rimnava cun grond entusiassem fotos da stars da film. Cun sias conscolaras gidieuas ha ella stuì visitar uss ina scola speziala, il liceum, uschia ch’ella è vegnida spartida da bleras amias. Tut ils Gidieus han stuì sa laschar registrar, e pli tard schizunt lur velos. Cura ch’ins ha stigmatisà ils Gidieus cun als sfurzar da purtar la staila dals Gidieus, èn blers Ollandais sa solidarisads cun els. Da l’autra vart è però er sa furmada en ils Pajais Bass ina partida naziunalsocialistica. Per proteger sias firmas da las controllas severas da revisiun, las ha Otto Frank surdà pro forma a ses collavuraturs arics Johannes Kleiman e Victor Kugler.

Ils 12 da zercladur 1942 ha Anne survegnì sin ses 13avel anniversari in diari cun ina cuverta quadrigliada cotschen-alv. Anc il medem di ha ella cumenzà a scriver en lingua ollandaisa en ses diari.

Il refugi en la chasa davos

La curuna da cudeschs zuppentava l’entrada en la chasa davos (reconstrucziun)

En la chasa davos da la firma en la Prinsengracht 263 aveva Otto Frank preparà in zup, sco ch’al aveva proponì ses collavuratur Kleiman. L’edifizi principal en vischinanza da la Westerkerk era discret, vegl e tipic per quest quartier dad Amsterdam. Tar l’Achterhuis sa tractavi d’in edifizi a trais auzadas situà sin la vart davos da l’edifizi. Sin l’emprima auzada sa chattavan duas stanzas pli pitschnas cun bogn e tualetta, survart ina stanza gronda ed ina pitschna; da quest’ultima manava ina stgala sin il surchombras. La chasa davos cumpigliava en tut radund 50 m² ed era colliada sur ina taissa stgala cun il corridor situà davant ils biros. L’isch da colliaziun vegniva zuppentà cun ina curuna da cudeschs.

Sia secretaria Miep Gies (naschida Hermine Santrouschitz) aveva Otto Frank dumandà avant per agid. Cumbain ch’ella stueva far quint da vegnir punida en cas ch’ils Gidieus vegnivan chattads, ha ella dà tiers e surpiglià la greva responsabladad. Ensemen cun ses um Jan Gies, ils collavuraturs dad Otto Kugler e Kleiman sco er Bep Voskuijl ha ella garantì il provediment dals abitants en la chasa davos.

La situaziun da la famiglia Frank è vegnida difficila en quel mument che Margot ha survegnì ils 5 da fanadur 1942 in clom dal Post central d’emigraziun gidieua ad Amsterdam. En quest scriver è vegnì ordinà sia deportaziun en in champ da lavur. Na fiss Margot betg sa preschentada, avess ins arrestà l’entira famiglia. Pervi da quest appel ha Otto Frank decidì da sa zuppar cun sia famiglia pli baud che previs. Gia l’auter di, ils 6 da fanadur, ha perquai cumenzà per l’entira famiglia la vita en il zuppà, damai ch’ina fugia or dals Pajais Bass occupads dals Tudestgs pareva nunpussaivla. Cura che Helmut ‹Hello› Silberberg, in ami dad Anne, ha vulì visitar quella a chasa, eran els gia davent. Per camuflar lur vair lieu da dimora han els laschà enavos l’abitaziun da fin qua en dischurden e deponì en quella in cedel che deva da crair ch’els sajan fugids andetgamain en Svizra. In’emna pli tard è vegnida a star la famiglia van Pels en l’Achterhuis ed il november 1942 è anc suandà il dentist Fritz Pfeffer.

Las persunas ch’èn sa zuppadas

Num	Pseudonim	Data da naschientscha	Data da mort
Otto Heinrich Frank	Frederik Aulis / Robin (tar Anne)	ils 12 da matg 1889 a Francfurt a.M.	ils 19 d’avust 1980 a Birsfelden sper Basilea
Edith Frank-Holländer	Nora Aulis / Robin (tar Anne)	ils 16 da schaner 1900 ad Aachen	ils 6 da schaner 1945 en il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau
Margot Betti Frank	Betty Aulis / Robin (tar Anne)	ils 16 da favrer 1926 a Francfurt a.M.	l’entschatta mars 1945 en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen
Annelies Marie Frank	Anne Aulis / Robin (tar Anne)	ils 12 da zercladur 1929 a Francfurt a.M.	l’entschatta mars 1945 en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen
Hermann van Pels	Hans van Daan (tar Anne) Hermann van Daan (en il cudesch)	ils 31 da mars 1898 a Gehrde	ils 6 u ils 8 da settember 1944 en il Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau
Auguste van Pels	Petronella van Daan	ils 29 da settember 1900 a Buer	ils 9 d’avrigl 1945 a Raguhn, in champ exteriur da Buchenwald
Peter van Pels	Alfred van Daan (tar Anne) Peter van Daan (en il cudesch)	ils 8 da november 1926 ad Osnabrück	ils 5 da matg 1945 en il Champ da concentraziun Mauthausen
Fritz Pfeffer	Albert Dussel	ils 30 d’avrigl 1889 a Giessen	ils 20 da december 1944 en il Champ da concentraziun Neuengamme

Ils gidanters

Num	Pseudonim	Data da naschientscha	Data da mort
Miep Gies-Santrouschitz	Anne van Santen (tar Anne)	ils 15 da favrer 1909 a Vienna	ils 11 da schaner 2010 ad Amsterdam
Jan Gies	Henk van Santen (tar Anne)	ils 18 d’october 1905 ad Amsterdam	ils 26 da schaner 1993 ad Amsterdam
Victor Kugler	Harry Kraler (tar Anne)	ils 5 u 6 da zercladur 1900 a Vrchlabí	ils 16 da december 1981 a Toronto
Johannes Kleiman	Simon Koophuis (tar Anne)	l’onn 1896 a Koog aan de Zaan	ils 28 u 30 da schaner 1959 ad Amsterdam
Elisabeth ‹Bep› van Wijk-Voskuijl	Elly Kuilmans (tar Anne)	ils 5 da fanadur 1919 ad Amsterdam	ils 6 da matg 1983 ad Amsterdam

La speranza da las persunas zuppadas da puspè pudair bandunar lur refugi suenter intginas emnas u mais, è sa mussada sco invana. La finala duevan els viver in pau dapli che dus onns en la chasa davos. Durant quest temp na pudevan els betg ir giuadora e stuevan evitar tutta canera. L’atmosfera tendida en la chasa davos, nua ch’ils zuppads vivevan permanentamain en tema ed intschertezza, ha adina puspè manà a malruaus e tensiuns tranter els. Pli ditg ch’els vivevan ensemen en la chasa davos e pli fitg che sa manifestavan conflicts persunals. Uschia sa vilenta Anne da Fritz Pfeffer che parteva cun ella ina chombra e disturbava uschia sia sfera privata. Ella ha perquai duvrà per el il pseudonim ‹Dussel› (‹tabalori›) senza trair en consideraziun ch’i n’era er betg simpel per il dentist, dal qual la partenaria cristiana Charlotte Kaletta n’aveva nagut da temair. Savens è Anne er vegnida en conflicts cun sia mamma, perquai che Edith sa mussava adina dapli desperada e senza forza, quai che na gieva betg a prà cun il caracter dad Anne. En tals cas stueva il bab Otto intermediar. Anne sezza sa chattava gist al cumenzament da la giuventetgna, ina fasa ch’è savens segnada d’in’atmosfera lunatica e rebella; e precis da quel temp stueva ella esser serrada en cun ses geniturs e sa cumportar a moda disciplinada e quieta.

Miep Gies na procurava betg be per las mangiativas, mabain infurmava er las otg persunas zuppadas davart il svilup actual sin ils champs da guerra. Da mezdi gentavan ils gidanters ensemen cun ils zuppads e la saira, cura ch’ils ulteriurs emploiads da la firma avevan bandunà l’edifizi, pudevan Anne ed ils auters vegnir en la chasa davant. Là tadlavan els las novitads da la BBC ed èn vegnids a savair chaussas ch’als preoccupavan adina pli fitg. Ils 17 da fanadur 1942 è arrivà l’emprim tren ad Auschwitz ed ils Gidieus èn vegnids privads da lur dretg da naziunalitad.

En il zup ha Anne Frank legì blers cudeschs, ha scolà vi da quels ses stil ed è svelt sa sviluppada da la matta chapriziusa a la scriptura ambiziunada. Ella ha dubità schebain Otto charezzia propi Edith ed ha sminà ch’el l’haja plitost maridà per motivs raziunals. Anne sezza ha cumenzà a s’interessar per Peter van Pels, il qual ella aveva descrit l’emprim sco schenà e lungurus; suenter in curt ed intensiv intermezzo è questa relaziun però prest puspè stada a fin. Or dal diari resorta er che Anne era al current areguard las deportaziuns e la premia per l’arrestaziun da Gidieus.

Tradiment

Staila dals Gidieus dal temp da l’occupaziun naziunalsocialistica en Ollanda

Sur lung temp èsi vegnì considerà sco segir ch’il zup saja vegnì tradì. Il delinquent n’ha mai pudì vegnir identifitgà cun segirtad. Sco persuna suspectada principala vegniva considerà il capolavurer en il magazin Willem Gerard van Maaren (1895–1971); l’onn 1943 aveva quel surpiglià la successiun dal bab da Bep Voskuijl ch’era vegnì malsaun. Quel aveva chattà ina bursa che Hermann van Pels aveva pers avant en il magasin ed aveva sinaquai suspectà ch’i pudessan esser sa zuppadas persunas en l’edifizi. Duas examinaziuns (ils onns 1948/49 e 1963/64) n’han però mai purtà a la glisch indizis suffizients, uschia ch’i n’è mai vegnì tar in’accusaziun. Van Maaren n’era nagin antisemit. El sez aveva zuppà durant la guerra in figl, perquai che quel na vuleva betg sa preschentar al servetsch da lavur. En la firma valeva el però sco privlus, perquai ch’el era disfidant, spiunava enturn e sa fascheva da grond envers Miep Gies cun colliaziuns apparentas tar la Gestapo. Surtut Kugler, Kleiman e Voskuijl al suspectavan. Pli tard èsi sa mussà ch’el engulava; tras ses cumportament empruvava el probablamain da zuppentar sias atgnas ovras. Fin sia mort l’onn 1971 ha Van Maaren insistì ch’el saja senza culpa.

Il november 1963 è vegnì enconuschent tgi ch’aveva arrestà ils zuppads. Ma er ils discurs cun SD-Oberscharführer Karl Josef Silberbauer n’han la finala betg manà a novas infurmaziuns: ses superiur n’al aveva betg communitgà il num da l’infurmant e suenter la capitulaziun dals Tudestgs aveva quel prendì a sasez la vita.

La segunda persuna ch’è vegnida suspectada suenter Van Maaren è stada Lena van Bladeren-Hartog († 1963). Quella lavurava tar la firma sco nettegiunza. Lammert, ses um, era engaschà sut van Maaren sco gidanter; el ha udì da las observaziuns da quel ed ha fatg a savair quai a sia dunna. Lena ha da sia vart raquintà vinavant quai ad Anna Genot e quella ha infurmà Kleiman. Anna e ses um Petrus han ultra da quai inditgà ch’els hajan gia sa fatg patratgs il 1942 en vista a las grondas quantitads da latg e paun che vegnivan furnidas en la firma. Il suspect envers Lena è er vegnì nutrì tras la deposiziun che l’infurmaziun davart ils Gidieus zuppads saja vegnida d’ina vusch feminina. L’autura Melissa Müller (cf. sutvart) l’ha bain inditgà l’onn 1998 sco infurmanta, ma ha revocà sia pretensiun il 2003 cura che l’istoricra britannica Carol Ann Lee l’ha cuntraditg e che retschertgas da l’Institut ollandais per la documentaziun da guerra (NIOD) n’han betg manà ad in resultat segir.

Lee sezza ha preschentà en ses cudesch ‹The hidden life of Otto Frank› (2002) in nov num, numnadamain quel dad Anton Ahlers (1917–2000) che fascheva chatscha sin premias per l’arrestaziun da Gidieus. Dal temp da l’occupaziun tudestga devi en l’Ollanda numerusas persunas che gudagnavan lur da viver cun talas premias d’arrestaziun. Tenor las retschertgas da Lee duai il traditur supponì, il qual lavurava sco infurmant per Kurt Döring en il quartier general da la Gestapo ad Amsterdam, avair extorcà il bab Otto Frank. Questa teoria è però contestada. Il NIOD sez na la sustegna betg, damai che las supposiziuns sa basan be sin testimonianzas dad Ahler sez e da sia famiglia (sia dunna Martha las ha refusà, ses frar Cas las ha confermà).

Il 2009 ha il schurnalist ollandais Sytze van der Zee empruvà da sclerir en ses cudesch ‹Vogelvrij – De jacht op de joodse onderduiker› la dumonda, schebain Ans van Dijk pudess esser stada quella ch’ha tradì Anne Frank e sia famiglia. Van Dijk era sezza Gidieua ed extradeva al Bureau Joodsche Zaken Gidieus, als quals ella aveva dà da crair d’als vulair gidar. Tenor van der Zee haja Otto Frank savì che la traditura saja stada ina dunna ed er ch’ella era ina Gidieua. El haja taschì per evitar da svegliar vegls pregiudizis envers ils Gidieus. Cun tutta segirtad n’ha però er van der Zee betg pudì sclerir la dumonda. Ans van Dijk è stada suenter la guerra la suletta dunna tranter 39 persunas ch’ins ha executà pervi da crims commess durant il temp da guerra.

Il 2015 è vegnida enconuschenta in’ulteriura teoria, la quala Joop van Wijk, il figl da Bep Voskuijl, ha sviluppà. Tenor quella duai si’onda Hendrika Petronella, numnada Nelly († 2001), la sora giuvna da Bep Voskuijl, avair tradì il refugi. Bep aveva quità dals umans che sa tegnivan zuppads; Nelly collavurava cun ils occupants tudestgs. L’october 1945 l’han ins perquai arrestà e serrà en fin il 1953 en la praschun da Groningen. Cuntrari a Miep Gies n’ha Bep quasi durant tut sia vita dà naginas intervistas davart Anne Frank ed il zup en la chasa davos. Tut tenor sa lascha quai interpretar sco indizi ch’ella aveva enconuschientscha dal tradiment da sia sora.

Il 2016 ha la fundaziun ch’administrescha la Chasa dad Anne Frank publitgà ils resultats d’in’ulteriura retschertga. En quella vegnan enumeradas explicaziuns alternativas daco che las persunas zuppadas sajan vegnidas chattadas. Enstagl d’in tradiment pudessan motivs economics avair furmà il motiv, daco che Anne Frank ed ils ulteriurs Gidieus ch’eran sa zuppads en la chasa davos èn vegnids chattads. L’intervenziun da la polizia sa drizzava eventualmain cunter il commerzi nair cun marcas da raziunament. Anne Frank sezza menziunescha en ses diari ils dus commerziants Martin Brouwer e Pieter Daatzelaar. Retschertgas pervi da lavur clandestina pudessan avair furmà in ulteriur motiv per ina perquisiziun en la Prinsengracht 263. Tge che sustegna quest’ipotesa è il fatg che Silberbauer vegniva accumpagnà da Gezinus Gringhuis, in collavuratur da l’unitad speziala per criminalitad economica. Ultra da quai èn Kugler e Kleiman vegnids arrestads per avair favurisà Gidieus resp. refusà la lavur.

Arrestaziun

La gidantra Miep Gies ha mess en salv il diari suenter l’arrestaziun (fotografia dal 1987)

Da tgi ch’è vegnida l’infurmaziun decisiva n’ha pia betg pudì vegnir sclerì dal tuttafatg. Tschert èsi però ch’ils naziunalsocialists èn cumparids la damaun dals 4 d’avust 1944 vers las 10 en la Prinsengracht, e quai suenter ch’insatgi aveva telefonà a la Gestapo. Als gidanters n’èsi uss betg pli stà pussaivel da proteger ils Gidieus ed els han stuì mussar a Silberbauer il zup. Kugler e Kleiman èn vegnids manads en la praschun dal servetsch da segirezza tudestg en la Euterpestraat. Ils 11 da settember 1944 als han ins transferì en il Champ transitoric polizial Amersfoort. Kleiman è vegnì relaschà ils 18 da settember 1944 per motivs da sanadad; a Kugler èsi reussì da fugir ils 28 da mars 1945. Bep Voskuijl ha profità dal caos che regiva durant l’arrestaziun ed è mitschada cun intgins documents ch’avessan rendì attent a contacts cun il martgà clandestin. En tschertga dals daners e dal cliniez dals arrestads aveva Silberbauer sternì giun plaun ils fegls cun las notizias das Anne; quels ha Miep Gies rimnà e tegnì en salv per als dar enavos ad Anne u a ses bab suenter la guerra.

Las persunas ch’eran sa zuppadas èn l’emprim vegnidas interrogadas tar la Gestapo e tegnidas a ferm sur notg. Ils 5 d’avust las han ins manà en la praschun fullanada Huis van Bewaring en la Weteringschans. Dus dis pli tard èn ils Gidieus vegnids en il Champ transitoric Westerbork. Là han las dunnas stuì lavurar en ina partiziun da battarias, e quai separadas dals umens. Ils praschuniers vivevan da la speranza da daventar indispensablas tras lur lavur e da mitschar uschia d’in destin anc pli grev. En il champ sa derasava la tuna ch’ils Alliads s’avanzian suenter esser sbartgads en la Normandia; ma a medem temp udiv’ins er che adina dapli praschuniers vegnian transportads en champs da concentraziun e d’extirpaziun en l’ost. Tar l’appel ils 2 da settember èn ils commembers da las famiglias Frank e van Pels vegnidas attribuidas a l’ultim transport en il Champ da concentraziun dad Auschwitz.

Mort en il champ da concentraziun

Ils 3 da settember 1944 è il pli davos tren cun 1019 Gidieus partì vers Auschwitz, nua ch’el è arrivà dus dis pli tard. A la rampa èn ils umens e las dunnas sa vesids l’ultima giada. I n’è betg sclerì dal tuttafatg, schebain tut ils cussedents da la chasa davos han dumagnà la selecziun. Tenor indicaziun e retschertgas da la Crusch cotschna han ins gasifitgà Hermann van Pels immediat suenter l’arrivada. Otto Frank percunter ha pretendì che van Pels saja vegnì assassinà pir intginas emnas pli tard, pia curt avant che suspender las gasaturas. Auguste van Pels è vegnida transportada vinavant en ils champs da concentraziun da Bergen-Belsen e Buchenwald ed è la finala morta ils 9 d’avrigl 1945 sin viadi en il Ghetto Theresienstadt. Peter van Pels han ins tramess ils 16 da schaner 1945 sin in marsch da la mort dad Auschwitz en il Champ da concentraziun Mauthausen; là è el mort curt avant ch’il champ vegnia liberà. Edith Frank è morta ils 6 da schaner 1945 ad Auschwitz da la fom u da la spussada. Avant era Rosa de Winter s’occupada da la mamma dad Anne e l’aveva manà en ina baracca da malsauns.

Anne sezza aveva cumplenì trais mais avant l’arriv ad Auschwitz ses 15avel anniversari ed è uschia mitschada da la mort directa. 549 dals 1019 passagiers – tranter quels tut ils uffant sut 15 onns – èn vegnids manads directamain en las chombras da gasificaziun. Ils 258 umens e las 212 dunnas ch’han dumagnà la selecziun han ins suttamess a la procedura umilianta da sa svestgir, vegnir dischinfectads, sa laschar tagliar ils chavels e tetovar in numer sin il bratsch. Anne, Margot ed Edith Frank èn vegnidas plazzadas en il bloc 29 dal Champ da dunnas Birkenau. Mintgina da las 212 dunnas dal transport da Westerbork ch’han survivì la selecziun è vegnida tetovada cun ina cifra tranter A-25060 ed A-25271. Damai ch’ins las aveva attribuì numers fitg auts, sa chattavan ellas fitg a bass en l’ierarchia. Durant il di stuevan ellas lavurar grevamain e la notg schelavan ellas en baraccas fullanadas. Las autras praschunieras han descrit Anne sco ferma u introvertida. Sia brama e sia voluntad da viver la devan adina puspè nova forza. Malgrà quai na l’èsi betg reussì da mitschar da las malsognas che regnavan en il champ pervi da las cundiziuns igienicas catastrofalas ed ella è s’infectada cun la gruscha. Per proteger ils auters praschuniers l’han ins transferì ensemen cun Margot en il bloc d’isolaziun; las relaziuns igienicas eran là anc bler mendras.

Damai ch’ils Alliads s’avischinavan adina dapli, han ils naziunalsocialists decidì da rumir successivamain il Champ da concentraziun dad Auschwitz. Ils 28 d’october han els deportà 1308 dunnas da Birkenau en il Champ da concentraziun Bergen-Belsen. Quellas tutgavan tar las radund 8000 dunnas ch’ins aveva valità sco «malsaunas, ma potenzialmain restabiliblas»; pli tard las vulev’ins engaschar en l’industria d’armament. Rosa de Winter scriva l’avust 1945 en ses cudesch ‹Aan de gaskamer ontsnapt!› ch’i saja partì la notg dal prim da november 1944 il tren ch’haja manà Anne e Margot a Bergen-Belsen. Uschia èn las duas soras vegnidas spartidas da lur mamma.

A Bergen-Belsen èn Anne e Margot arrivadas dus dis pli tard. Suenter in marsch da radund 8 km èn ellas l’emprim vegnidas plazzadas ensemen cun auters praschuniers en tendas; in stemprà ha però bainspert destruì quellas. Il schaner 1945 han ins translocà las duas soras en in ‹champ da resguard›, il ‹champ da staila›. Là ha Anne puspè scuntrà sias amias Hannah Goslar e Nanette Blitz; dapi il favrer 1944 vegnivan quellas tegnidas a ferm en in’autra part dal champ sco ‹Gidieuas da stgomi›. Tar lur discurs tras la saiv ha Anne raquintà ch’ella e sia sora sajan persulas, perquai ch’ella carteva che ses geniturs sajan morts. Nanette Blitz descriva Anne cun ils suandants pleds: «Ella era qua gia be pli in skelet. Ella era enzugliada en ina cuverta. Si’atgna vestgadira na pudeva ella betg pli trair en, damai che quella era plain plugls.» Ma malgrà si’atgna malsogna è Anne sa mussada preoccupada pli ferm per Margot.

Monument da fossa a Bergen-Belsen

Damai ch’adina dapli praschuniers èn vegnids manads a Bergen-Belsen, èn ils mancos igienics sa pegiurads di per di. Il mars 1945 ha cumenzà in’epidemia da tifus ch’ha chaschunà radund 17 000 unfrendas. Er autras malsognas eran derasadas vastamain en il champ. Tenor perditgas è Margot crudada spussada da sia treglia ed è morta. Intgins dis pli tard è er Anne stada morta. Las datas precisas na vegnivan betg pli nudadas curt avant la fin da la guerra. Paucas emnas pli tard, ils 15 d’avrigl 1945, han truppas britannicas liberà il champ. Retschertgas da la Fundaziun dad Anne Frank ch’èn vegnidas fatgas il 2015 han mussà che Anne e Margot eran probablamain gia mortas il favrer 1945. I n’è betg segir tge malsognas ch’han manà a la mort dad Anne e Margot. Il decurs ed ils sintoms che vegnan descrits da las perditgas laschan supponer che Anne saja morta da tifus.

Otto Frank ha survivì sco suletta da las persunas ch’eran sa zuppadas en la chasa davos. Suenter la liberaziun dal Champ da concentraziun Auschwitz-Birkenau tras l’Armada cotschna ils 27 da schaner 1945 ha el vivì fin il 1953 vinavant ad Amsterdam. Alura è el ì a star a Basilea, nua che viveva sia sora. Là ha el maridà Elfriede Markovits, oriunda da Vienna, ch’aveva medemamain pers ses emprim um, Erich Geiringer, e lur figl en il Champ da concentraziun dad Auschwitz. Fin sia mort ils 19 d’avust 1980 ha Otto Frank vivì a Birsfelden sper Basilea ed è sa deditgà al diari da sia figlia Anne ed a la derasaziun dal messadi cuntegnì en quel.

Naziunalitad, identitad e lingua

Anne Frank è naschida a Francfurt a.M. en ina famiglia tudestga ed ha vivì là fin ses segund onn da vita. L’onn 1933 ha la famiglia stuì emigrar en ils Pajais Bass, nua che Anne ha frequentà la scola. Cumbain ch’ella era naschida en Germania, era ollandais la lingua principala dad Anne. Anteriurs camarats da classa han pli tard rendì attent al fatg che Otto ed Edith Frank na discurrivan er a chasa nagin tudestg, mabain be ollandais cun Anne e Margot. En ses diari, ch’ella ha scrit en ollandais, descriva Anne ch’ella sa sentia sco Gidieua enstagl sco Tudestga. Suenter avair descrit co ch’ils Tudestgs tractian ils Ollandais senza nagin resguard, constatescha ella dischillusiunada:

«Fraai volk, de Duitsers. En daar behoorde ik ook eens toe! Maar nee, Hitler heeft ons allang statenloos gemaakt. En trouwens, er bestaat geen groter vijandschap op de wereld dan tussen Duitsers en Joden.»

«In detg pievel, quests Tudestgs, e tar quel tutg jau atgnamain er anc! Ma na, Hitler ans ha daditg privà da nossa naziunalitad. E dal reminent n’è nagina inimicizia sin quest mund pli gronda che quella tranter Tudestgs e Gidieus.»

– Diari dad Anne Frank, 9 d’october 1942

Tras la lescha dals burgais dal Reich ha la famiglia Frank pers il 1941 la naziunalitad tudestga ed è restada da là davent senza naziunalitad. Anne Frank declera en ses diari da vulair vegnir suenter la guerra Ollandaisa e discurra dals Pajais Bass sco ‹ses› pajais:

«Maak me Nederlander! Ik houd van de Nederlanders, ik houd van ons land, ik houd van de taal, en wil hier werken. En al zou ik aan de Koningin zelf moeten schrijven, ik zal niet wijken vóór mijn doel bereikt is.»

«Ma laschai daventar Ollandaisa! Jau am ils Ollandais, jau am noss pajais, jau am nossa lingua e vi lavurar qua. E sche jau stoss scriver a la regina sezza: jau na vegn betg a ceder fin che jau hai cuntanschì mia finamira.»

– Diari dad Anne Frank, 4 da matg 1944

Fastizs odierns

Il zup en la Prinsengracht 263 ad Amsterdam sa lascha visitar oz sco museum

La fossa dad Anne Frank sa chatta sin il territori dal lieu commemorativ da Bergen-Belsen. Suenter la liberaziun dal champ da concentraziun han confamigliars laschà eriger là in crap da fossa per Anne e sia sora Margot. Il monument na marchescha nagin lieu da sepultura precis; omaduas soras ruaussan en ina da las fossas communablas anonimas situadas en vischinanza.

Chasa dad Anne Frank

L’onn 1957 ha ina gruppa enturn Otto Frank fundà l’Anne Frank Foundation per evitar che la chasa en la Prinsengracht 263 giaja en ruina e la render accessibla a la publicitad. Sco finamira primara da la fundaziun ha Otto Frank numnà il contact e la communicaziun tranter glieud giuvna da differentas culturas, religiuns e provegnientschas etnicas per dar cuntrapais ad intoleranza e discriminaziun etnica. Il museum ed il center da documentaziun en la Chasa dad Anne Frank èn vegnids averts il 1960.

Fond dad Anne Frank

L’onn 1963 ha Otto Frank fundà cun sia segunda dunna a Basilea il Fond dad Anne Frank sco fundaziun caritativa. El ha surlaschà a quel ils dretgs d’autur dal diari cun la resalva ch’ils emprims 80 000 francs svizzers da las entradas annualas vegnian tiers a ses ertavels; las ulteriuras entradas duain vegnir investidas en projects che l’administraziun valitescha sco degns da vegnir sustegnids. Il fond finanziescha la tgira medicinala dals Gists tranter ils pievels e s’engascha a favur da l’educaziun dals giuvenils cunter rassissem. Il fond sustegna per exempel ils Dis da pasch dad Anne Frank ch’han lieu dapi il 2000 mintg’onn en la citad da Bergen (situada en proxima vischinanza dal lieu commemorativ da Bergen-Belsen). Là vegnan envidads mintg’onn giuvenils or da pliras citads europeicas a sa participar ad occurrenzas d’infurmaziun, a far atgnas retschertgas ed a preschentar lur resultats en la publicitad. Il rapport annual dat perditga da l’engaschament dal fond en numerus projects ch’han lieu en diversas parts dal mund (t.a. Germania, Israel, India, Svizra, Reginavel Unì e Stadis Unids). Dal 1996 fin il 2015 è il cusrin dad Anne Buddy Elias stà president dal fond.

En il fratemp è sparì il term da 70 onns suenter la mort dad Anne Frank (che vala uschiglio sco temp da protecziun dals dretgs d’autur). Il Fond dad Anne Frank fa però valair ch’i sajan anc cumparidas bundant pli tard diversas ediziuns cun texts ch’eran fin là nunpublitgads; ultra da quai saja er Otto Frank da resguardar sco cunautur/editur. Malgrà quai han diversas persunas rendì en il fratemp accessibel il text ollandais original en l’internet.

Center dad Anne Frank

L’onn 1998 è vegnì fundà a Berlin il Center dad Anne Frank. A la publicitad è accessibla là l’exposiziun permanenta ‹Anne Frank. hier & heute›. Ultra da quai coordinescha il center las exposiziuns ambulantas davart Anne Frank che fan staziun en l’entir pajais.

Merwedeplein 37

L’onn 2005 è l’anteriura abitaziun al Merwedeplein 37 ad Amsterdam vegnida messa enavos en il stadi dal temp che la famiglia Frank viveva qua. Ella stat a disposiziun per mintgamai in onn a scripturas e scripturs che na pon betg lavurar libramain en lur patria.

Villa Spitzer

En vischinanza da l’anteriura Villa Spitzer (oz Villa Laret) a l’ur da Segl (Engiadin’Ota) regorda in monument a las vacanzas che Anne ha passentà qua il 1935 e 1936 en la chasa da si’onda da segund grad Olga Spitzer ch’abitava a Paris. Ina vasa che Anne ha regalà il 1936 a si’amia da vacanzas indigena Tosca Nett sa chatta oz en la Chasa da Nietzsche a Segl.

Institut da scolaziun Anne Frank

En la citad natala Francfurt a.M. sa chatta l’Institut da scolaziun Anne Frank che vegn er sustegnì dal Fond dad Anne Frank a Basilea. Quest center da furmaziun duai pussibilitar tant a giuvenils sco er a creschids da sa confruntar cun l’istorgia dal naziunalsocialissem e cun las repercussiuns da quel fin en il temp preschent. Punct da partenza e da referenza da la lavur furman la biografia ed il Diari dad Anne Frank. Dapi il 2003 è accessibla là a la publicitad l’exposiziun permanenta ‹Anne Frank. Ein Mädchen aus Deutschland›.

Archiv da Schildkraut

L’actur Joseph Schildkraut, ch’ha giugà en dus films la rolla dal bab dad Anne Frank, ha rimnà brevs, documents e fotografias da la famiglia Frank. Ina buna part da quests documents derivan dal possess dad Otto Frank sez.

Anne Frank en tocs da teater, films e litteratura

La vita e las scrittiras dad Anne Frank èn vegnidas documentadas ed undradas en numerus cudeschs, films ed autras ovras.

Teater

Vers la mesadad dals onns 1950 han ils dus scenarists da Hollywood Albert Hackett e Frances Goodrich scrit il toc da teater ‹The Diary of Anne Frank› che sa basa sin il Diari dad Anne Frank. Il toc è vegnì represchentà per l’emprima giada il 1956 e dapi lura adina puspè en tut il mund.

Film

Durant filmar ‹Das Tagebuch der Anne Frank› ad Amsterdam (Lea van Acken e Martina Gedeck, 2016)

• A basa da lur toc da teater han Hackett e Goodrich scrit il scenari dal film da kino ‹The Diary of Anne Frank› dal 1959. Quel è vegnì onurà cun trais Oscars e nominà per tschintg ulteriurs. Reschia: George Stevens. Actur(a)s: Millie Perkins (Anne), Joseph Schildkraut (Otto Frank), Shelley Winters (Auguste van Pels).
• Il 1980 è suandà in remake da quest film sut il medem titel, per il qual Hackett e Goodrich han danovamain scrit il scenari. Reschia: Boris Sagal. Actur(a)s: Melissa Gilbert (Anne), Maximilian Schell (Otto Frank).
• 1987: film da televisiun britannic ‹The Diary of Anne Frank›. Reschia: Gareth Davies. Actur(a)s: Katharine Schlesinger (Anne), Emrys James (Otto Frank), Elizabeth Bell (Edith Frank).
• L’onn 1995 ha Jon Blair realisà il film documentar ‹Anne Frank Remembered›. En quel vegnan a pled Miep Gies sco er amias e survivents dals champs da concentraziun dad Auschwitz e Bergen-Belsen. Il 1996 è quest film vegnì onurà cun l’Oscar en la categoria Meglier film documentar.
• Il 2001 è suandà il film da duas parts ‹Anne Frank› che sa basa sin il cudesch da Melissa Müller (cf. litteratura). Reschia: Robert Dornhelm. Actur(a)s: Hannah Taylor-Gordon (Anne), Ben Kingsley (Otto Frank), Joachim Król (Hermann van Pels).
• Medemamain dal 2001 deriva il film documentar ollandais da Gerrit Netten ‹Het Korte Leven van Anne Frank› (‹La curta vita dad Anne Frank›).
• Il 2009 ha la BBC realisà ina seria televisiva sut il titel ‹The Diary of Anne Frank›.
• L’onn 2015 ha il Hessischer Rundfunk realisà il docudrama ‹Meine Tochter Anne Frank›.
• L’onn 2016 è il film dal reschissur tudestg Hans Steinbichler ‹Das Tagebuch der Anne Frank› vegnì en ils kinos.

Ulteriuras ovras (selecziun)

• Il cumponist russ Grigori Samuilowitsch Frid ha scrit il 1969 in’opera per ina chantadura davart la vita dad Anne Frank.
• L’artist Marc Chagall ha illustrà in’ediziun limitada dal ‹Diari dad Anne Frank›.
• L’onn 1979 è vegnì producì il film da dissegns animads giapunais ‹Anne no Nikki›.
• Il 1985 ha Marei Obladen scrit il gieu auditiv ‹Das Tagebuch der Anne Frank – Wird es nicht unglaublich erscheinen, wie wir hier gelebt haben›.
• Dal 2007 deriva il teater sautà davart la vita dad Anne Frank dal choreograf brasilian Carlos Cortizo.
• Il 2010 è cumparì il cudesch ‹Anne Frank: The Anne Frank House Authorized Graphic Biography› che preschenta il cuntegn dal diari en furma da Graphic Novel. Autur: Sid Jacobson; illustraziuns: Ernie Colón.
• In’ulteriura Graphic Novel è cumparida il 2017: ‹Anne Frank’s Diary: The Graphic Novel›. Autur: Ari Folman; illustraziuns: David Polonsky.

Commemoraziuns

Bleras scolas en Germania ed en auters pajais èn vegnidas numnadas tenor Anne Frank, tranter auter la Scola da Montessori ad Amsterdam, la quala ella sezza ha frequentà. Er bleras vias e plazzas portan il num dad Anne Frank.

A Francfurt a.M. vegn sa regurdà dad Anne Frank a la Stgala da Francfurt sco er cun tavlas commemorativas vi da las anteriuras abitaziuns dals Franks al Marbachweg 307 ed a la Ganghoferstrase 24; en pli al sutpassadi da peduns a la cruschada Marbachweg/Eschersheimer Landstrase en il quartier Dornbusch.

Davant l’ultima abitaziun elegida libramain al Pastorplatz 1 ad Aachen regordan Craps da stgarpitsch ed in crap commemorativ davant la chasa da la tatta (che n’exista betg pli) al destin da la famiglia.

Il 2015 han ins er tschentà Craps da stgarpitsch davant l’ultim lieu da domicil uffizial da la famiglia Frank ad Amsterdam.

Litteratura

• Anne Frank-Fonds (ed.): Gesamtausgabe. Tagebücher – Geschichten und Ereignisse aus dem Hinterhaus – Erzählungen – Briefe – Fotos und Dokumente. Translatà da l’ollandais da Mirjam Pressler. Fischer, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-10-022304-3.
• Anne Frank e.a.: Geschichten und Ereignisse aus dem Hinterhaus. Fischer, Francfurt a.M., 2002, ISBN 3-596-15777-3. (L’emprima ediziun è cumparida il 1947, edida dal bab Otto Frank).
• Miep Gies: Meine Zeit mit Anne Frank. Scherz, Basilea 1987, ISBN 3-502-18266-3.
• Albrecht Goes, Anneliese Schütz (ed.): Das Tagebuch der Anne Frank. Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 1991, ISBN 3-596-20077-6.
• Willy Lindwer: Anne Frank, Die letzten sieben Monate. Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 2000, ISBN 3-596-11616-3.
• Jacqueline van Maarsen: Ich heiße Anne, sagte sie, Anne Frank. S. Fischer, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-10-048822-9.
• Alison L. Gold: Erinnerungen an Anne Frank. Ravensburger Buchverlag, 2000, ISBN 3-473-58142-9.
• Melissa Müller: Das Mädchen Anne Frank. Die Biographie. S. Fischer Verlag, Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-596-18902-1.
• David Barnouw: Anne Frank. Vom Mädchen zum Mythos. Econ- und List-Taschenbuch-Verlag, Minca 1999, ISBN 3-612-26620-9.
• Carol Ann Lee: Anne Frank. Die Biographie. Piper, Minca 2000, ISBN 3-492-04152-3.
• Carol Ann Lee: The hidden life of Otto Frank. William Morrow, 2003, ISBN 0-06-052083-3.
• Mirjam Pressler (cun la collavuraziun da Gerti Elias): Grüße und Küsse an alle. Die Geschichte der Familie von Anne Frank. S. Fischer Verlag, Francfurt a.M. 2009, ISBN 978-3-10-022303-6.
• Anne Frank Stichting (ed.): In Anne Franks Haus. Eine bebilderte Reise durch Annes Welt. S. Fischer, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-10-076715-2.
• Jürgen Steen, Wolf von Wolzogen: Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks. Historisches Museum, Francfurt a.M. 1990.
• Marion Siems: Anne Frank Tagebuch. Erläuterungen und Dokumente. Reclam, Stuttgart 2003, ISBN 3-15-016039-1.
• Matthias Heyl: Anne Frank. Rowohlt TB, Reinbek 2002, ISBN 3-499-50524-X (rm 50524).
• Anne Frank Haus: Ein Museum mit einer Geschichte. Anne Frank Stichting, Amsterdam 2002, ISBN 90-72972-56-2.
• Anne Frank Stiftung, Amsterdam. Ruud van der Rol, Rian Verhoeven: Anne Frank. Oetinger, Hamburg 1993, ISBN 3-7891-7600-1.
• Ernst Schnabel: Anne Frank. Spur eines Kindes. Fischer, Francfurt a.M. 1958, ISBN 3-596-25089-7.
• Menno Metselaar, Ruud van der Rol: Die Geschichte der Anne Frank. Anne Frank Stichting, Amsterdam 2004, ISBN 90-72972-84-8.

Colliaziuns

 Commons: Anne Frank – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Anne Frank Stichting
• The Anne Frank Trust UK
• Fond dad Anne Frank a Basilea