Crisa economica mundiala

La crisa economica mundiala (er: gronda depressiun) a la fin als onns 1920 e durant ils onns 1930 ha cumenzà cun il crash da la bursa da New York l’october 1929. La crisa è stada segnada d’ina ferma digren en la producziun industriala, en il commerzi mundial ed en il current da finanzas internaziunal, d’ina spirala da deflaziun, d’ina crisa da las bancas, da l’insolvenza da bleras interpresas e da la dischoccupaziun en massa ch’ha chaschunà miseria sociala e crisas politicas. La crisa economica ha manà en tut il mund ad ina ferma sminuziun da la prestaziun economica totala. Tut tenor las premissas specificas variescha il cumenzament, il decurs e l’intensitad da la crisa en ils singuls pajais. Cur ch’è prorutta il 1939 la Segunda Guerra mundiala, n’avevan anc betg tut ils stadis surmuntà la crisa.

La lavurera migranta Florence Owens Thompson, California 1936 (fotografa: Dorothea Lange)

La Germania naziunalsocialistica ha surmuntà la crisa economica mundiala en impurtants puncts il 1936 ed ha cuntanschì sco in dals emprims pajais puspè occupaziun cumplaina. Il svilup en Germania è però er stà segnà da mesiras per procurar lavur cun nauschas cundiziuns da lavur sco er en general da pajas bassas, las qualas ins aveva bloccà sin il nivel dal 1932 e betg il davos da l’obligaziun al servetsch militar ch’ins ha introducì il mars 1935. Facticamain èn las resursas vegnidas allocadas massivamain en l’industria da guerra, quai ch’è in dals motivs daco ch’i dueva vegnir a la catastrofa da la Segunda Guerra mundiala, la quala la Germania ha mess ad ir il 1939. En ils Stadis Unids ha il president Franklin D. Roosevelt dà a la naziun nova speranza cun las refurmas economicas e socialas dal New Deal. Cuntrari a la situaziun en Germania ed en blers auters pajais èsi reussì als Stadis Unids da mantegnair la democrazia er durant la crisa economica mundiala. La situaziun desolata da l’economia èsi reussì da surventscher; occupaziun cumplaina han ils Stadis Unids però pir cuntanschì il 1941 cun la conjunctura d’armament suenter esser entrads en guerra.

Tar las emprovas scientificas modernas d’explitgar l’origin ed il decurs da la crisa economica mundiala tutgan las analisas dal keynesianissem e dal monetarissem. En la scienza regia consens che la recessiun iniziala dal 1929 na fiss betg ida a finir en ina crisa economica mundiala, sche las bancas centralas avessan impedì la contracziun da la quantitad da daners ed avessan mitigià las crisas da las bancas cun metter a disposiziun dapli liquiditad. A la derasaziun da la crisa economica en tut il mund ha surtut attribuì l’export da la crisa tras il sistem da liar las valutas al standard dad aur sco er il protecziunissem ch’ins ha mess ad ir per far frunt a quella.

Decurs

L’origin da la crisa economica mundiala è tranter auter stà collià cun problems consecutivs da l’Emprima Guerra mundiala sin il champ da las relaziuns da finanzas internaziunalas, ils quals n’eran anc adina betg schliads enturn il 1930. En ils Stadis Unids – che furmavan suenter la fin da la guerra la nova pussanza economica mundiala – hai ultra da quai dà avant l’erupziun da la crisa in boom economic ch’ha manà ad ina scufla da speculaziun; quella è ida a finir il 1929 a la bursa da New York en ina crudada dal curs. Sinaquai èn collabads il sistem internaziunal da credits e la producziun industriala, quai ch’ha manà tar ils singuls stadis a tendenzas protecziunisticas per proteger ils agens martgads.

Il sistem da finanzas internaziunal ed ils problems dal suenterguerra

Republica da Weimar: Furniziuns da reparaziun en natiralias a la Frantscha (1920)

Las consequenzas da l’Emprima Guerra mundiala n’han betg be manà a problems en connex cun las bilantschas ed ils sistems finanzials da blers pajais, mabain han er manà a lunga vista a constellaziuns differentas en las relaziuns da finanzas internaziunalas. Cun excepziun dals Stadis Unids avevan tut ils stadis ch’eran stads cumpigliads en la guerra fatg enorms debits. Uschia stevan er las pussanzas victuras Gronda Britannia e Frantscha davant immens debits ch’eran da pajar enavos als Stadis Unids ch’insistivan sin quai.

Quai ha influenzà ed endirì las posiziuns da questas pussanzas en rom dal Contract da pasch da Versailles ch’è vegnì sfurzà si a la Germania. Surtut la Frantscha sperava da pudair pajar ils agens debits cun agid dals custs da reparaziun ch’ins aveva adossà a l’Imperi tudestg. Per pudair prestar quests pajaments da gulivaziun fiss la Germania, ch’era sezza indebitada fermamain, stada dependenta da retgavs or d’exports. Damai che las pussanzas victuras n’han però betg avert a la Germania lur martgads, è la dumonda da las reparaziuns restada in problem betg schlià. John Maynard Keynes ha constatà gia l’onn 1919 ch’il Contract da Versailles na cuntegnia «nagut per puspè metter en pe l’Europa economicamain, nagut per far da las Pussanzas da l’axa victorisadas buns vischins, nagut per stabilisar ils stadis europeics ch’eran sa furmads da nov (...). A Paris n’han ins fatg naginas cunvegnas ch’avessan servì a restabilir las finanzas publicas da la Frantscha e da l’Italia ch’eran en in stadi desolat ubain ad armonisar ils sistems economics dal Vegl e dal Nov Mund.» Gia apaina ch’eran vegnidas enconuschentas las cundiziuns dal Contract da pasch da Versailles aveva Keynes avertì da las grondas consequenzas negativas che quel possia avair per l’economia generala. Contestada entaifer ils teoretichers da l’economia è percunter la tesa ch’ils pajaments da reparaziun tudestgs sezs sajan da considerar sco in dals motivs per la crisa economica mundiala, damai che quels hajan, sco pajaments senza cuntravalur, contribuì a differenzas da tschains irritantas.

Boom economic e vaschia da speculaziun en ils Stadis Unids

A la Republica da Weimar, sco ertavla da l’Imperi tudestg, n’èsi betg reussì da schliar il problem dals debits statals e dals custs da reparaziun; en il decurs da la Gronda inflaziun ha quella schizunt stuì prender en cumpra ch’ils respargns da la classa mesauna vegnian ruinads, da quella classa pia ch’era da muntada centrala per la Republica da Weimar. Facticamain steva perquai la Germania il 1923 danovamain davant il ruin. La finala duevan ils Stadis Unids contribuir da quel temp cun il Plan da Dawes e l’emprest da Dawes a la stabilisaziun relativa en Germania e metter ad ir ils famus ‹onns dad aur› dals 1920. La nova paisa dals Stadis Unids sco pussanza economica mundiala dueva sa mussar lunsch sur la Germania e l’Europa ora: Ils emprests a l’exteriur dals Stadis Unids tranter il 1924 ed il 1929 èn stads quasi dubel uschè gronds sco quels da la Gronda Britannia ch’aveva furmà la pussanza politica ed economica mundiala d’avant la guerra. Ils martgads en l’Asia e l’America dal Sid ch’eran vegnids dominads avant il 1914 da producents europeics, stevan uss surtut sut influenza dals Stadis Unids.

Il boom economic en ils Stadis Unids durant ils onns 1920 (Roaring Twenties) è vegnì mess ad ir tras la producziun d’automobils e l’electrificaziun dals tegnairchasas, ils quals èn tranter auter vegnids munids cun frestgeras, tschitschapulvra e maschinas da lavar. La svelta creschientscha da l’industria da bains da consum sa basava parzialmain sin il fatg che blers burgais americans finanziavan per part lur cumpras sur credits. Avevan ils credits per intents da consum muntà il 1919 100 milliuns dollars, è questa summa creschida fin il 1929 sin bundant 7 milliardas dollars. Uschia han augments da la paja, finanziaziuns da credits e contracts da pajaments en ratas promovì il consum; reducziuns da la taglia han stimulà supplementarmain la prontezza d’investir e sustegnì in clima d’in optimissem economic general. La fevra da specular ha er tschiffar classas socialas che na stevan tradiziunalmain betg en contact cun la bursa. Correspundentamain ha flurì il commerzi cun aczias, e quai surtut a la bursa da New York, nua che las transacziuns èn anc ina giada sa dublegiadas il 1928 cumpareglià cun l’onn da record precedent.

Bain avevi er gia dà il 1928 per curts muments sfundradas dals pretschs da bursa; ma tut en tut èn ils curs creschids ad in crescher. Pervi dal regl da specular creschent èn er las transacziuns a la bursa vegnidas fatgas pli e pli a basa da credits. Il 1929 duevan, cuntrari a quai ch’igl era uschiglio usità, las activitads a la bursa schizunt gnanc sa calmar durant ils mais da stad; ils curs da las valurs d’industria èn anzi creschids entaifer trais mais per in ulteriur quart. Gia durant la fasa da boom exorbitanta da las transacziuns da bursa han ils investiders americans retratg chapital da l’Europa, per pudair investir quel cun anc dapli gudogn en il commerzi d’aczias a l’intern dal pajais. A partir dal zercladur 1928 ha alura la concessiun da credits da vart dals Stadis Unids envers la Germania ed auters pajais en l’Europa, l’Asia e l’Oceania cumenzà a collabar.

Il Crash a la Wall Street e sias consequenzas fatalas per l’economia mundiala

La Wall Street durant il crash dal 1929

Dapi la stad 1929 han ils Stadis Unids enconuschì facticamain in svilup industrial regressiv: Igl è vegnì producì pli pauc atschal, las ratas da vitgira da la viafier èn sa sbassadas e la construcziun d’abitaziuns è sa sminuida. L’atun è alura, en furma da pliras sfundradas dals curs dramaticas a la bursa da New York, schluppada la scufla da speculaziun ch’era s’engrondida fin qua senza mesira. Sa chattond ils curs da qua davent «sin ina via da ziczac en la profunditad», ha la Gievgia naira be furmà in tagl spezialmain marcant. Lez di han 12 894 650 participaziuns midà il possessur, e quai per gronda part per in pretsch ch’ha ruinà dal tuttafatg las aspectativas ed ils siemis dals possessurs da fin qua. Cunter la speranza ch’ils curs sa revegnian suenter las correcturas da l’atun 1929, ha il viadi aval cuntinuà fin il fanadur 1932, e quai interrut be da curtas fasas da stabilisaziun. Er l’economia reala è tschessada a moda desastrusa. Uschia hai per exempel gì num ils 8 da fanadur 1932 che da l’entira capacitad da las interpresas d’atschal vegnian utilisadas actualmain be 12 %.

En consequenza dal crash a la bursa da New York han ils Stadis Unids retratg en undas lur investiziuns a l’exteriur e meds da credit, damai che quests daners vegnivan uss duvrads per cuvrir ils impegns en l’agen pajais. Pertutgada a moda directa da quai è stada la Republica da Weimar, pertge che l’economia tudestga sa basava da quel temp fermamain sin quests daners. La mancanza da daners e la deflaziun han manà ad ina sminuziun da la producziun, a relaschadas ed a dischoccupaziun en massa. Uschia è il dumber da las persunas senza lavur creschida da stgars trais milliuns il 1929 sin dapli ch’il dubel l’onn 1932. Quai ha manà a protests da dischoccupads ed augmentà massivamain las vuschs da la partida communistica (KPD). Betg be en Germania, mabain en l’entira Europa Centrala ha surtut la situaziun labila da bleras bancas mess en privel il funcziunament da las economias publicas. Sper il fatg ch’i mancavan ils credits nà d’ultramar han bleras interpresas er stuì prender en cumpra la perdita da valur da lur garanzias da credit che quellas avevan per exempel deponì tar las bancas en furma da vaglias u da certificats da participaziun. Il privel ch’i dettia uschia ina panica da bancas era pia fitg grond a l’entschatta dals onns 1930; suenter che diversas bancas en l’Austria ed en Germania èn vegnidas en difficultads, han ins installà in reschim d’ordinaziuns d’urgenza, il qual ha limità a moda severa la disponibladad dal dabun deposità sin banca, quai ch’ha paralisà supplementarmain l’activitad economica.

Crisa dal sistem bancar

Stadis Unids

En ils Stadis Unids han il crash da la bursa, l’insolvenza da blers debiturs e divers Bank Runs fatg collabar in’entira retscha d’instituts da finanzas, uschia che ⅓ da tut las bancas han stuì vegnir liquidadas. Quai ha manà ad ina mancanza da credit generala e rendì en blers cas nunpussaivel da dar credit u da prolungar credits existents. Da quai èn alura resultadas en l’economia reala insolvenzas en massa. Entras la crisa da bancas è er la funcziun da quellas en connex cun la circulaziun dals daners vegnida disturbada fermamain. En questa situaziun avess l’institut d’emissiun dals Stadis Unids (FED) pudì stabilisar las bancas; enstagl da far quai, ha quel però pratitgà ina politica da finanzas contractiva, reducì la quantitad da daners per radund 30 % ed accelerà la spirala da deflaziun, quai ch’ha fatg pegiurar vinavant la crisa da las bancas e da l’economia.

Germania

La crisa da bancas en Germania marchescha il cumenzament da la segunda part da la crisa economica, numnadamain da l’iperdeflaziun. Quella ha gì duas raschuns: Entras concurrenza vicendaivla, acquisiziuns ostilas e pervi da fatschentas speculativas da vaglias e da rauba avevan las grondas bancas puspè cuntanschì il 1925 il volumen da fatschenta dal 1914. Da quel temp eran quellas bain orientadas ad expander vinavant, ma pervi da la bassa quota d’agen chapital e la mancanza da meds liquids eran ellas preparadas mal da far quest pass. Avessan ellas augmentà l’agen chapital (cun pajar dividendas pli pitschnas e/u emetter ulteriuras aczias) na fiss la differenza da questas duas grondezzas tar la summa dals credits concedids betg stada uschè gronda.

Vitiers è vegnida l’instabilitad dal martgà da credits internaziunal. L’indizi il pli evident per quai ha furmà il fluss unilateral da daners e da chapital. Dal 1925 fin il 1929 eran arrivads en Germania credits da l’exteriur da total 21 milliardas RM; a medem temp aveva la Germania impundì a l’exteriur be 7,7 milliardas RM. Tar ina gronda part da quests credits sa tractavi ultra da quai d’emprests a curta vista, vul dir ch’els avessan stuì vegnir pajads enavos entaifer trais mais; fin il 1929 han ins però prolungà quels regularmain. Las bancas da lur vart han percunter savens emprestà quests daners a lunga durada. Uschia era la situaziun da las bancas gia critica avant ch’è prorutta la crisa economica mundiala: duevan ils crediturs da l’exteriur perder lur fidanza en la solvenza da las bancas e betg pli prolungar ils credits da curta durada, avess quai cun ina giada manà ad ina mancanza da devisas. Suenter l’erupziun da la crisa, il november 1930, è alura effectivamain sa mussà in problem da liquiditad tar las bancas en ils Stadis Unids ed en Frantscha, uschia che quests dus pajais han retratg or da la Germania grondas summas da daners da curta durada. En Germania ha quai l’emprim plitost tangà bancas pitschnas, uschia che las consequenzas n’èn a l’entschatta betg stadas uschè evidentas.

La primavaira 1931 è alura la Österreichische Creditanstalt vegnida en difficultads. Da quel temp han ins speculà che la regenza franzosa haja mess ad ir questa crisa per torpedar il plan d’in’uniun da duana tranter la Germania e l’Austria. Cumbain che la regenza franzosa ha propi tratg en consideraziun talas manipulaziuns, n’ha betg sa laschà cumprovar ch’ella saja stada responsabla per il bancrut da la Creditanstalt ch’ha stuì declerar ils 11 da matg 1931 l’insolvenza. Quai ha muntà betg be per l’Austria, mabain per l’entira Europa Centrala il cumenzament d’ina crisa da finanzas.

Ins temeva che quest svilup possia er cuntanscher la Germania. En questa situaziun ha il chancelier da l’imperi Brüning sez declerà il zercladur 1931 publicamain che las reparaziuns sajan «insupportablas». Fatg quest pass aveva el per motivs da la politica interna, el sperava numnadamain da cuntanscher il sustegn da la dretga e dals naziunalsocialists en il Reichstag per in pachet da mesiras da spargn. Quest votum ha fatg l’impressiun sco sche l’Imperi sez fiss bainprest insolvent ed ha disturbà fermamain la fidanza dals creditaders da l’exteriur. Sinaquai èn vegnidas retratgas devisas en la valur da pliras milliardas RM e la populaziun ha cumenzà a prelevar en massa lur dabuns da las bancas. Ils 13 da fanadur 1931 han quellas stuì smetter da far pajaments. Per surmuntar la crisa èn las bancas vegnidas serradas per plirs dis e messas sut la controlla da la regenza. Er la bursa a Berlin è stada serrada fin il settember 1931 ed ha curt suenter stuì vegnir serrada ina segunda giada, suenter ch’il Reginavel Unì aveva bandunà il standard dad aur. Credits u novas investiziun èn uschia stads bloccads sur lung temp.

Il president da la banca imperiala Hans Luther vuleva impedir cun tut ils meds che devisas vegnian retratgas da l’exteriur ed ha perquai auzà per in temp il pe da sconto sin 15 % (per puspè attrair devisas), quai che na dueva però betg reussir. Las bancnotas ch’eran en circulaziun avevan il 1929 anc ina valur totala da 5 milliardas RM; fin il 1932 è questa summa sa sminuida per 30 % sin 3,5 milliardas RM.

Problems e reacziuns en champs centrals da l’economia mundiala

Dischoccupads a Londra (1930)

La Gronda Britannia aveva gia subì ina decada da difficultads economicas cur che las undas da schoc dal desaster american han cuntanschì l’insla. Durant ils onns 1920 avevi numnadamain dà qua cuntinuadamain in dumber da dischoccupads relativamain aut (da bundant in milliun). En rom da la finanziaziun da la guerra avev’ins gia abandunà in’emprima giada il standard dad aur; l’emprova da dar nov schlantsch a l’economia cun puspè liar il 1925 la glivra britannica a l’aur n’ha però betg mussà il success giavischà. Per l’ina na vegniva betg investì en l’economia britannica, perquai ch’il nivel dal tschains dal credit era aut, per l’autra ha uss il standard dad aur manà ad in aut curs da stgamiar la glivra, quai ch’ha flaivlentà il commerzi britannic: Entant che products britannics eran a l’exteriur memia chars, pudev’ins uss cumprar en la Gronda Britannia fitg bunmartgà products da l’exteriur.

En la Gronda Britannia è la crisa economica mundiala l’emprim sa mussada surtut en furma d’ina derutta dal commerzi mundial. Dal 1929 fin il 1931 è la valur dals exports britannics crudada per 38 %. A la midada da l’onn 1932/33 ha la dischoccupaziun cuntanschì cun stgars trais milliuns la quota maximala. In program da spargn rigid ha manà a diras dispitas entaifer la Labour Party regenta e la finala a la fundaziun d’ina ‹regenza naziunala› cun participaziun da ministers conservativs e liberals l’avust 1931. Sinaquai han ins desistì ils 21 da settember da liar la glivra a l’aur, e quai suenter che la Bank of England aveva impundì sias reservas dad aur per sustegnair la Creditanstalt austriaca e diversas bancas en Germania per impedir uschia ina crisa da bancas en l’entira Europa. Paucs dis suenter avair bandunà il standard dad aur è il curs da stgomi da la glivra crudà envers il dollar per radund 25 %. Entras quai èsi però reussì a l’economia d’export britannica da recuperar la cumpatibilitad, sche er sut cundiziuns dal martgà mundial ch’eran sa midadas. A medem temp ha la svalitaziun da la glivra dà novs impuls a l’economa interna, uschia che la Gronda Britannia è, malgrà las cifras da dischoccupads ch’èn restadas vinavant autas, sa sviluppada suenter il 1931 a moda pli favuraivla che blers auters stadis industrials.

La Frantscha, ch’era medemamain returnada il 1926 tar il standard dad aur, è l’entschatta stada per gronda part preservada da las turbulenzas da la crisa economica mundiala. La producziun industriala era qua orientada bler main vers ils martgads da l’exteriur che en Gronda Britannia, il martgà agrar protegì tras auts dazis d’import ed il franc, ch’era da quel temp plitost sutvalità, era stabil. Perquai è entrà en grondas quantitads en Frantscha chapital ch’era en tschertga da pussaivladads d’investiziun segiras. Las bancnotas eran cuvertas fin il 1931 per 80 % e la Banque de France disponiva d’in quart da tut las reservas d’aur dal mund. Questa situaziun confortabla è sa midada a moda drastica cur che la Gronda Britannia ha renunzià al standard dad aur e che la glivra è vegnida svalitada il settember 1931, damai ch’il franc e las autras valutas dal ‹bloc dad aur› parevan uss survalitads. A partir da quel mument ha la crisa economica mundiala er cumenzà a sa far valair en Frantscha: la dischoccupaziun è creschida, il commerzi cun l’exteriur è sa diminuì e la producziun è restada fin l’entschatta da la Segunda Guerra mundiala sut il nivel dal 1928. Bain è la quota da dischoccupaziun restada en Frantscha relativamain moderada e n’è er betg creschida durant la crisa sur 5 %; ma da defender il standard dad aur dal franc ha engrevgià il budget statal, uschia che la bilantscha dal stadi da la Frantscha è vegnida a partir dal 1931 en sballantscha.

Da quai è resultada ina politica da spargn e da deflaziun ch’ha, sut la pressiun d’extremists, destabilisà la Terza Republica franzosa, entant che la classa sociala mesauna è stada pertutgada il pli fitg dal declin economic ed è perquai daventada adina pli radicala. Demonstraziuns da l’Action française da la radicala dretga e dal Parti communiste da la radicala sanestra han manà il 1934 ad acts da violenza ch’han chaschunà morts. Fin il 1935 han pliras regenzas dal center dretg empruvà da dar dumogn a la crisa, ma senza success; las elecziuns dal matg 1936 ha alura gudagnà il Front populaire ch’ha furmà sut Léon Blum la basa da la nova regenza. Sut l’ensaina da chaumas e d’ina paralisa da l’economia han ins concedì augments da las pajas, rinforzà la posiziun dals sindicats entaifer ils manaschis e reducì il temp da lavur emnil da 48 sin 40 uras. En vista al fatg che la Germania naziunalsocialistica ha augmentà a medem temp il temp da lavur sin fin a 54 uras per emna, han questas mesiras sminuì considerablamain la capacitad da concurrer da l’industria franzosa. Quai ha gì per consequenza che vasts chapitals èn vegnids transferids en l’exteriur ed ha er fatg diminuir las reservas dad aur da la Banque de France. Tut en tut ha la Frantscha subì en la decada da 1929 fin 1939 in sgurdin cumplessiv segnà da la decadenza da l’economia e da crisas politicas.

Rata da dischoccupaziun en ils Stadis Unids

Ils singuls stadis han reagì a moda differenta sin las sfidas ch’èn resultadas da la crisa economica mundiala – tut tenor co ch’els eran pertutgads da quella e confurm a las lingias directivas politicas respectivas. Partind da stadis scandinavs han democrazias funcziunantas cumenzà ad intervegnir activamain en ils martgads ed a far emprims pass vers il stadi d’assistenza sociala da pli tard (p.ex. il model svedais). Emprims pass da refurma targlinants dal president american Hoover per surmuntar la Gronda Depressiun ha ses successur Franklin D. Roosevelt accelerà ed intensivà (New Deal), tranter auter en furma d’investiziuns publicas che promovevan la creschientscha e che vegnivan finanziadas cun far debits (Deficit spending).

Il chancelier da l’Imperi tudestg Heinrich Brüning percunter è, sut l’impressiun da la gronda inflaziun precedenta, sa stentà da rinforzar la valuta tras ina politica da spargn; quella è stada colliada cun reducziuns massivas dals sistems da segirezza sociala. Quest svilup ha contribuì a radicalisar vastas parts da la populaziun – fin a cumbats sin via tranter naziunalsocialists e communists – e dueva la finala favurisar l’avanzament da la NSDAP.

Consequenzas en la periferia da l’economia mundiala

Da la gronda crisa dals onns 1930 n’èn betg be stads pertutgads ils centers da l’economia mundiala da quel temp en l’America dal Nord ed en l’Europa, mabain er stadis e regiuns en tut il mund ch’avevan furmà fin qua objects d’explotaziun coloniala u ch’eran stads en l’economia globala da muntada secundara.

La gronda part dals pajais era integrada da quel temp sur lur exports agriculs en l’economia mundiala; per pudair importar products industrials dependevan els per ina buna part da las entradas respectivas. La scrudada da pretschs per products agriculs è però stada durant la crisa economica mundiala bundant pli gronda che quella per products industrials. Tras quai èn ils pajais da l’uschenumnada periferia stads confruntads en la crisa cun dischavantatgs supplementars en il commerzi mundial.

En la periferia da l’economia mundiala che viveva en dependenza han las elitas colonialas empruvà en questa situaziun da proteger las funtaunas d’entradas principalas da l’economia coloniala, vul dir las plantaschas, societads da minieras ed interpresas da commerzi. Per pudair garantir che quellas restian cumpetitivas envers la concurrenza internaziunala han ins augmentà il squitsch sin las pajas al lieu, uschia che las forzas da lavur indigenas han la finala stuì tegnair nà il chau per las difficultads en il commerzi cun l’exteriur.

En questa crisa han blers stadis colonials cumenzà a realisar che lur relaziuns economicas sutsviluppadas resultavan per ina buna part da la mancanza d’in’atgna industria. Quai ha disturbà massivamain la cretta en ils avantatgs vicendaivels d’ina spartiziun da la lavur tranter centers industrials e furniturs da materias primas e products agriculs da l’autra vart. Er sche blers stadis da l’Africa e da l’Asia èn vegnids relaschads pervi da la Segunda Guerra mundiala pir intgin temp pli tard en l’independenza, ha la decolonisaziun uschia prendì si’entschatta gia durant ils onns 1930.

Consequenzas

Producziun

Gia l’onn 1928 è creschida la differenza tranter la capacitad da producziun che daventava adina pli gronda e la dumonda che cumenzava a sa sbassar. Fin la mesadad dal 1929 ha la producziun stagnà; la quota da dischoccupaziun è creschida. La producziun industriala è sa smesada fin il 1932 e las aczias han pers in terz da lur valur. La mesadad dal 1931 è il bancrut da bleras bancas s’effectuà sin gronds concerns industrials, ils quals èn vegnids impedids da prender si credit e da far novas investiziuns.

Il svilup dals curs è stà vaira different da pajais tar pajais. Bain è sa mussà dapertut in trend negativ; ma las dimensiuns da quel sco er l’entschatta e la fin da la crisa èn stads fitg differents. Giugà ina rolla en quest connex han tranter auter il cuntrast tranter surofferta e diminuziun da la dumonda sco er la dependenza dals singuls pajais da l’export; en pli è la crisa sa mussada sco main gravanta en pajais cun in’auta cumpart da forzas da lavur che lavuravan en l’agricultura.

Cur che la crisa ha cuntanschì sia culminaziun, era la producziun industriala sa reducida en singuls pajais per la suandanta procentuala: Stadis Unids 46,8 %; Pologna 46,6 %; Canada 42,4 %; Imperi tudestg 41,8 %; Tschecoslovachia 40,4 %; Pajais Bass 37,4 %; Italia 33,0 %; Frantscha 31,3 %; Belgia 30,6 %; Argentinia 17,0 %; Danemarc 16,5 %; Gronda Britannia 16,2 %; Svezia 10,3 %; Giapun 8,5 %; Brasilia 7,0 %.

Situaziun sin il martgà da lavur

Asil per persunas senza tetg a Berlin, 1932

Cun la diminuziun da la producziun industriala è er tschessà il standard da viver. L’entschatta dals onns 1930 è la quota da dischoccupaziun creschida en ils pajais industrials sin 25 %. Suenter la mesadad dals onns 1930 è quella plaunsieu puspè sa sbassada.

Il svilup economic en Germania fin l’onn 1930 na pareva betg da sa differenziar da quel dals onns precedents. L’onn 1927 dumbrava il pajais radund 1 milliun dischoccupads; la fin settember 1929 eran quai 1,4 milliuns ed il favrer 1930 3,5 milliuns, quai ch’ins ha però l’emprim attribuì a la variaziun stagiunala. Cur che questa cifra n’è, cunter tuttas aspectativas, betg sa sbassada la primavaira 1930, han la regenza e la banca imperiala spetgà anc ditg che l’economia sa reguleschia da sezza, e quai cumbain ch’il dumber da dischoccupads sa chattava la fin da l’onn 1930 cun 5 milliuns dischoccupads sin il pli aut nivel en tut il mund. Pir cur che la pitschna reducziun n’ha betg cuntinuà vers la mesadad da l’onn 1931, han ins realisà dal tuttafatg tge svilup extrem che la crisa prendia. Da quel temp sa chattava il program da spargn da Brüning gia en la fasa da realisaziun. Las pajas publicas avev’ins reducì per 25 % e l’agid als dischoccupads ed agid social avev’ins reducì massivamain. Il favrer 1932 ha la crisa sin il martgà da lavur cuntanschì sia culminaziun: Sper 12 milliuns persunas occupadas dumbrava il pajais da quel temp 6 120 000 dischoccupads u 16,3 % da l’entira populaziun. Als dischoccupads pudev’ins er anc attribuir il grond dumber da lavurers a temp reducì ed emploiads pajads fitg mal, ma er blers interprendiders pitschens che stevan curt avant la ruina.

En ils Stadis Unids ha la crisa surtut gì consequenzas catastrofalas per ils purs. Ils pretschs per ils producents da products agriculs èn sa sbassads dal 1929 fin il 1933 per 50 %. Tras quai n’han dieschmillis purs betg pli pudì pajar lur ipotecas ed han pers lur terren. A medem temp è la producziun agricula creschida per 6 %. Quest augment sa lascha attribuir al fatg che l’agricultura ha midà savens sin contracts da fittanza ed a l’elavuraziun mecanisada da pli grondas surfatschas tras ils novs investiders; pli tard er tras la sauaziun artifiziala iniziada en rom dal New Deal, tras la quala il Midwest ha chalà dad esser la Dust Bowl, la cuppa da sablun proverbiala. Ils lavurers agriculs senza lavur èn fugids en il vest, nua ch’els èn sa mess, savens sut cundiziuns inumanas, en tschertga d’in’existenza. In document impressiunant da la crisa agrara en ils Stadis Unids furma il roman ‹The Grapes of Wrath› (‹Früchte des Zorns›) da John Steinbeck, il qual ha sez accumpagnà ina tala caravana da fugitivs.

En la producziun ed en l’industria da minieras han ins per part mitigià en ils Stadis Unids las consequenzas socialas da la crisa cun sbassar, er sut pressiun da la regenza, dal 1929 fin il 1932 il dumber d’uras per emna per radund 20 %.

Tut auter è sa preschentada la situaziun en il Giapun. Qua è l’economia publica creschida dal 1929 fin il 1933 per 6 %. Bain ha il pajais enconuschì enturn il 1930 ina recessiun seriusa; ma quella han ins survegnì svelt sut controlla. In’auta quota da dischoccupaziun ed ina crisa sociala sco en ils Stadis Unids ed en Germania n’han ins betg enconuschì qua.

Commerzi cun l’exteriur en Germania

Durant l’Emprima Guerra mundiala ed il ils emprims onns dal tranterguerras era il commerzi cun l’exteriur sa diminuì marcantamain en Germania. L’iperinflaziun dal 1923 aveva bain simplifitgà l’avanzament da l’industria tudestga, ma er manà en gronda dimensiun ad investiziuns falladas. Bain ha la producziun industriala tudestga gia puspè cuntanschì il 1926 il nivel d’avant la guerra, ma l’import aveva gia surpassà il 1925 la valur d’export da l’onn avant la guerra; facticamain dueva la Germania avair fin il 1930 ina bilantscha commerziala negativa. Durant la crisa economica mundiala èn ils imports alura sa sbassads.

Consequenzas politicas

Mesiras per surmuntar la crisa en Germania

Il declin economic ha gia cumenzà en la Republica da Weimar l’onn 1928. Las grondas quantitads da devisas ch’èn vegnidas prelevadas da las bancas da l’exteriur suenter il bancrut da la bursa a New York il 1929 han anc rinforzà en Germania quest svilup negativ. Suenter las elecziuns en il Reichstag l’onn 1930 han ins anc retratgs supplementarmain credits nà da l’exteriur. Quai surtut per dus motivs, in che concerna la politica exteriura ed in la politica interna.

Per l’ina era la NSDAP daventada la segund ferma partida; quest svilup politic aveva inquietà l’exteriur, uschia ch’ins vuleva augmentar la liquiditad en l’agen pajais. La regenza da l’imperi da sia vart considerava la crisa economica sco in dischequiliber da la bilantscha dal stadi. Il deficit ha muntà la fin 1929 1,5 milliardas RM. La banca da l’Imperi ha intervegnì en quel mument che las reservas dad aur e da devisas cuvrivan dals daners en circulaziun damain ch’ils 40 % prescrits; l’augment dal tschains directiv ha anc fatg pegiurar la situaziun.

Cabinet Brüning ils 31 da mars 1930

Medemamain fatg daventar pli acuta la crisa han las mesiras ch’il chancelier da l’imperi Heinrich Brüning ha mess ad ir. El è partì da la necessitad da stuair mantegnair ina bilantscha dal stadi equilibrada, damai ch’il martgà da chapital che fiss stà necessari per finanziar in deficit na steva betg a disposiziun. En pliras ordinaziuns d’urgenza han ins sbassà las expensas publicas cun reducir las pajas en il servetsch public e cun terminar tut ils projects da construcziun publics. Questa politica d’austeritad ha però rinforzà la deflaziun ed ha franà la conjunctura, uschia ch’i n’è betg stà pussaivel da cuntanscher la finamira da consolidar a lunga vista la bilantscha statala. Il december 1931 ha la regenza cumenzà a far ina politica da deflaziun activa ed ha sbassà per ordinaziun d’urgenza tut ils pretschs, pajas e tschains da locaziun. Tras quai sperava ella da stimular l’export e d’accelerar l’effect da purificaziun da la crisa, sinaquai che la Germania possia sortir sco emprim pajais or da la depressiun. Questa politica n’ha gì nagin success: Pervi da la situaziun desolata sin il sectur da las devisas è il tschains directiv restà aut e medemamain las taglias: Ensemen cun las mesiras da deflaziun aveva la regenza augmentà la taglia sin la svieuta; perquai n’han questas mesiras betg pudì vivifitgar la conjunctura sco giavischà. Ed er ils effects sin l’economia da l’exteriur ch’ins aveva gì en mira n’han betg sa laschà cuntanscher: Gia il settember 1931 aveva la Gronda Britannia schlià la glivra sterlina da l’aur; cun la svalitaziun da sia valuta han ils Englais cuntanschì en l’economia da l’exteriur in cler avantatg envers la Germania cun sias mesiras da deflaziun.

Or da la retrospectiva è la politica da deflaziun da Brüning stada cleramain sbagliada. La perscrutaziun pli veglia è perquai stada da l’avis che la finamira primara da la regenza saja stada quella da far escalar la crisa e da persvader uschia ils Alliads che las pretensiuns da reparaziun na sa laschian betg accumplir. Ed ina giada che quests pajaments fissan stads sistids, avess quai er flaivlentà las forzas politicas da tenuta radicala. Damai che Brüning ha però quasi be fatg menziun en pleds publics da la relaziun tranter reparaziuns e politica da deflaziun, betg però en sesidas internas, è la perscrutaziun pli nova da l’avis ch’el saja propi stà da l’avis ch’i na dettia nagina alternativa tar sia politica.

Brüning sa chattava en ina situaziun ordvart difficila: Envers ils crediturs da las reparaziuns tudestgas stueva el mussar ina voluntad sincera da vulair ademplir il Plan da Young; entras quai daventava el però vulnerabel per la dretga, dal sustegn da la quala el dependeva però en la politica da l’intern. Uschia ha el per exempel prendì en mira in’uniun da duana cun l’Austria, la quala ha però – sco gia vis – mess ad ir pervi da la resistenza da la Frantscha il collaps dal sistem bancar.

Schebain igl avess dà alternativas valablas e realisablas tar la politica da deflaziun e da spargn da Brüning, ch’ha la finala be fatg pegiurar la crisa, vegn discutà en la perscrutaziun istorica a moda cuntraversa. En consideraziun avess ins teoreticamain pudì trair d’abandunar il standard dad aur ubain d’extender ils credits resp. augmentar ils daners en circulaziun. Cunter questas opziuns hai però dà ferms arguments: Las pussaivladads dal maun public da conceder credit eran limitadas, damai che las finanzas statalas sa chattavan en ina crisa cronica; avess il maun public ristgà da daventar insolvent, fissan las consequenzas socialas, politicas ed economicas stadas fatalas. E d’abandunar il standard dad aur na fiss betg stà cumpatibel cun il Plan da Young ed avess uschia signifitgà da rumper dretg internaziunal. Ils medems arguments sco er l’inflaziun dal 1923 ch’era anc adina en memoria a moda traumatica han er impedì ch’ins vegnia en empruvament da vulair schliar la crisa cun metter en circulaziun dapli daners.

Facticamain è be la NSDAP sa preschentada il fanadur 1932 a las elecziuns en il Reichstag cun in program che preveseva d’extender massivamain ils credits e da crear plazzas da lavur; betg il davos pervi da quai èsi reussì a la partida da cuntanscher cun 37,3 % dapli ch’il dubel da las vuschs da pli baud. Il center, ma er la sanestra moderada – quest’ultima sut l’influenza da Rudolf Hilferding e Fritz Naphtali – èn percunter sa tegnids en dumondas finanzialas ed economicas vi da las ideas da l’ortodoxia ed han uschia gì pauc d’opponer a la propaganda politic-economica da la dretga extrema. Er il plan expensiv ch’han sviluppà Wladimir Woytinsky, Fritz Tarnow e Fritz Baade enturn la midada da l’onn 1931/32 n’ha, pervi da la resistenza en las atgnas retschas, pudì sviluppar nagin effect propagandistic. Entant ch’igl è reussì en ils Stadis Unids a Franklin D. Roosevelt da stabilisar la democrazia cun ses program expansiv dal New Deal, ha la Germania vis ad avanzar a chaschun da questas elecziuns definitivamain la NSDAP a la pussanza.

L’extensiun da credits ch’ils successurs da Brüning han alura mess ad ir e la quala Hjalmar Schacht, il president da la banca da l’imperi dal 1933 fin il 1939, ha pratitgà a moda massiva, è en tutta cas be stada pussaivla cun applitgar mecanissems da dissimulaziun. Ils emprims onns ha la nova tactica tuttavia fatg l’impressiun d’avair il success giavischà: A nagin auter pajais èsi reussì da passar uschè svelt da la depressiun en ina nova fasa da prosperitad e da cuntanscher l’occupaziun cumplaina. Ils contemporans han perquai considerà il svilup conjunctural en Germania sco ‹miracul economic› dals naziunalsocialists. A quai èn d’opponer las consequenzas terriblas da quest progress che sa basava per gronda part sin la conjunctura d’armament e sin la preparaziun d’in’immensa guerra da conquista che dueva la finala destruir l’agen pajais. Istoriografs ed economs averteschan perquai d’interpretar il svilup en quel senn che la politica naziunalsocialistica avess restabilì la bainstanza. Il consum per chau n’ha er fin la fin dals onns 1930 betg cuntanschì il nivel d’avant la guerra. Il naziunalsocialissem n’ha ni pudì ni vulì restabilir il nivel da bainstanza da la Republica da Weimar. Enstagl han ins substituì la dischoccupaziun en massa tras relaziuns d’occupaziun cun tratgs da lavur sfurzada. La politica economica dals naziunalsocialists n’ha furmà nagina politica monetara e da conjunctura en il senn modern, la quala avess manà ad in progress che purtava sasez, mabain ha facticamain furmà in’economia da guerra en temp da pasch.

Mesiras per surmuntar la crisa en ils Stadis Unids

Lavurers migrants (Hoboes) siglian sin in tren da vitgira per tschertgar lavur en autras citads

En ils Stadis Unids ha la crisa economica mundiala gì grondas consequenzas ch’han manà a midadas fundamentalas en l’istorgia politica, sociala ed economica. Il president Franklin D. Roosevelt ha mess ad ir vastas refurmas economicas e socialas che vegnan designadas sco New Deal. Las numerusas mesiras sa laschan sutdivider en talas che duevan reducir la miseria a curta vista (relief, p.ex. agid per ils povers e dischoccupads), talas che duevan dar nov schlantsch a l’economia (recovery, p.ex. midadas en la politica monetara) ed en mesiras a lunga vista (reform, p.ex. l’introducziun d’assicuranzas socialas).

Reacziuns en tut il mund

La crisa economica mundiala ha gì tscherts effects e manà a tschertas reacziuns che sa laschan observar en tut il mund. Intginas da quellas – surtut l’expansiun dal stadi social e las mesiras da regulaziun sin il sectur da las finanzas e da las bancas – duevan gidar pli tard a mitigiar situaziuns da crisa – betg il davos quella dal 2007 – ch’avessan uschiglio pudì ir a finir a moda tuttina dramatica sco il 1929 ed ils onns sequents. I suonda in’enumeraziun en furma cumpacta da las pli impurtantas da questas reacziuns:

• Pervi da la crisa economica mundiala han ins bandunà en tut il mund il standard dad aur. Tenor l’opiniun quasi unanima dals economs exista in cler connex tranter la renunzia al standard dad aur ed il cumenzament dal restabiliment economic.
• La gronda part dals stadis ha augmentà las mesiras da regulaziun en l’economia, surtut cun stgaffir ina surveglianza dals martgads da finanzas ed ina regulaziun da las bancas.
• En consequenza da la crisa economica mundiala duevan blers pajais – betg il davos ils Stadis Unids – metter ad ir ina politica da duana protecziunistica. Oz èn ins da l’avis che quai haja retardà il restabiliment economic.
• En general sa lascha dir ch’ils sindicats han gudagnà tras la crisa dapli influenza. En ils Stadis Unids è il dumber da commembers dals sindicats sa dublegià.
• Dapi ils onns 1930 ha il stadi social cumenzà ad expander a moda substanziala. Bain ha la Segunda Guerra mundiala franà per in temp quest svilup, ma facticamain sa lascha dir ch’il fundament dal stadi social dal suenterguerra saja gia vegnì mess suenter la crisa dal 1929.

Explicaziuns scientificas

Tranter ils istoriografs ed economs datti in consens che la recessiun iniziala dal 1929 na fiss betg s’extendida ad ina crisa economica mundiala, sche la banca centrala dals Stadis Unids avess evità la contracziun da la quantitad da daners ed avess mitigià la crisa da las bancas cun metter a disposiziun dapli liquiditad. Questa critica han Milton Friedman – il bab dal neoliberalissem che sa dueva far valair a partir dals onns 1980 – ed Anna J. Schwartz elavurà detagliadamain en lur publicaziun ‹A Monetary History of the United States› (1963).

En la medema direcziun aveva gia argumentà ils onns 1930 John Maynard Keynes, il bab da l’intervenziunissem ch’ha segnà la politica economica dals stadis dal vest fin l’entschatta dals onns 1980. Ma entant che Friedman/Schwartz considereschan la crisa economica mundiala surtut sco crisa monetara, è John Maynard Keynes stà da l’avis che la sminuziun da la dumonda, surtut tras ina sminuziun da las investiziuns, haja chaschunà la crisa economica mundiala e che la crisa bancara saja be stada ina consequenza da quai. Er quest puntg da vista vegn sustegnì da fitg blers istoriografs ed economs.

Ils ultims onns èn scienziads (p.ex. Peter Temin) sa stentads d’extender la tesa puramain monetara tenor Friedman/Schwartz tras aspects betg monetars. Questas tesas han chattà en la scienza ina resonanza ordvart positiva.

I resta però in fatg che divers pajais n’han enconuschì durant ils onns 1930 nagina crisa bancara, ma èn tuttina stads pertutgads da deflaziun, d’ina ferma sminuziun da la producziun industriala e d’in ferm augment da la dischoccupaziun. Sin quests pajais na sa lascha l’interpretaziun monetaristica en tutta cas betg applitgar. Qua regia però pli u main unitad entaifer la scienza che surtut il standard dad aur haja funcziunà qua sco mecanissem da transmissiun. Entras quel saja la deflaziun e la crisa economica americana (e tudestga) sa derasada en tut il mund, perquai ch’er las regenzas e bancas centralas d’auters pajais sajan stads sfurzads da far ina politica da deflaziun. Medemamain regia consens che la politica commerziala protecziunistica ch’è vegnida provocada tras la crisa economica mundiala haja be anc fatg pegiurar quella.

Litteratura

• Theo Balderston: The Origins and Course of the German Economic Crisis November 1923 to May 1932. Haude und Spener, Berlin 1993, ISBN 3-7759-0337-2.
• Fritz Blaich: Der Schwarze Freitag. Inflation und Wirtschaftskrise. dtv, Minca 1990, ISBN 3-423-04515-9.
• Knut Borchardt: Wachstum, Krisen, Handlungsspielräume der Wirtschaftspolitik. Studien zur Wirtschaftsgeschichte des 19. und 20. Jahrhunderts. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1982, ISBN 3-525-35708-7.
• Karl Erich Born: Die deutsche Bankenkrise. Finanzen und Politik. Piper, Minca 1967.
• Edward W. Bennett: Germany and the Diplomacy of the Financial Crisis, 1931. Harvard University Press, Cambridge (MA) 1962.
• Barry Eichengreen: Golden Fetters. The Gold Standard and the Great Depression, 1919–1939. Oxford University Press, 1992, ISBN 0-19-510113-8.
• John Kenneth Galbraith: Der große Crash 1929. Ursachen, Verlauf, Folgen. Minca 2005 (Ediziun originala englaisa: Boston 1954), ISBN 3-89879-054-1.
• Jan-Otmar Hesse, Roman Köster, Werner Plumpe: Die Große Depression. Die Weltwirtschaftskrise 1929–1939. Campus Verlag, Francfurt a.M./New York 2014, ISBN 978-3-593-50162-8.
• Philipp Heyde: Das Ende der Reparationen. Deutschland, Frankreich und der Young-Plan 1929–1932. Schöningh, Paderborn e.a. 1998, ISBN 3-506-77507-3.
• Carl-Ludwig Holtfrerich: Alternativen zu Brünings Wirtschaftspolitik in der Weltwirtschaftskrise. En: Historische Zeitschrift, nr. 235, 1982, p. 605–631.
• Harold James: Deutschland in der Weltwirtschaftskrise 1924–1936. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1988, ISBN 3-421-06476-8.
• Id.: Der Rückfall. Die neue Weltwirtschaftskrise. Piper, Minca/Turitg 2003, ISBN 3-492-04488-3.
• Id. (ed.): The Interwar Depression in an International Context (= Schriften des Historischen Kollegs, 51). Minca 2002, XVII, ISBN 978-3-486-56610-9.(Digitalisat).
• Charles P. Kindleberger: Die Weltwirtschaftskrise. 1929–1939. dtv, Minca 1973, ISBN 3-423-04124-2.
• Rainer Meister: Die große Depression. Zwangslagen und Handlungsspielräume der Wirtschafts- und Finanzpolitik in Deutschland 1929–1932. Transfer-Verlag, Regensburg 1991, ISBN 3-924956-74-X.
• Florian Pressler: Die erste Weltwirtschaftskrise. Eine kleine Geschichte der Großen Depression. Minca 2013, ISBN 978-3-406-64535-8.
• Philipp Reick: A Poor People’s Movement?, Erwerbslosenproteste in Berlin und New York in den frühen 1930er Jahren, en: Jahrbuch für Forschungen zur Geschichte der Arbeiterbewegung, carnet I/2015.
• Albrecht Ritschl: Deutschlands Krise und Konjunktur 1924–1934. Binnenkonjunktur, Auslandsverschuldung und Reparationsproblem zwischen Dawes-Plan und Transfersperre. Akademie-Verlag, Berlin 2002, ISBN 3-05-003650-8.
• Murray N. Rothbard: America’s Great Depression. Princeton 1963, ISBN 0-945466-05-6.

Colliaziuns

 Commons: Crisa economica mundiala – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Deutsches Historisches Museum: Die Weltwirtschaftskrise
• Michael Heim: Aktien zu Altpapier, sin: einestages.spiegel.de, 18 da mars 2008
• Reiner Zilkenat: «Der Feind steht links!» – Das Jahr 1929: Kapitaloffensive gegen Demokratie und Arbeiterbewegung, sin: workerscontrol.net
• Reiner Zilkenat: Das Jahr 1931 – Die Weimarer Republik am Scheideweg, sin: workerscontrol.net