Baviera

Stadi liber da la Baviera Freistaat Bayern (tudestg)
Datas fundamentalas
Lingua	tudestg
Chapitala	Minca (München)
Furma da stadi	republica parlamentara, regiun parzialmain suverana da la Germania
Surfatscha	70 551,57 km²
Abitants	13 076 721 (31 da december 2018)
Spessezza	185 abitants per km²
Imni	Gott mit dir, du Land der Bayern
Pagina d’internet	www.bayern.de

La Baviera, uffizial Stadi liber da la Baviera, è in stadi federativ situà en il sidost da la Germania. Cun bundant 70 500 km² sa tracti dal pli grond stadi federativ tudestg insumma, cun radund 13 milliuns abitants dal segund ferm populà (suenter Rain dal Nord-Vestfalia).

En la part meridiunala è il stadi liber segnà da l’auta muntogna da las Alps da l’Ost e da la regiun prealpina che tanscha fin al Danubi. En il nord dal Danubi predomineschan muntognas mesaunas sco il Guaud Bavarais u il Fichtelgebirge. La pli gronda citad da la Baviera furma la chapitala Minca, suandà da Nürnberg ed Augsburg. Ulteriuras citads grondas èn Regensburg, Ingolstadt, Würzburg, Fürth ed Erlangen.

La Baviera è ina republica parlamentara cun la Dieta bavaraisa (Landtag) sco legislativa; l’executiva furma la Regenza statala bavaraisa (Bayerische Staatsregierung) cun il primminister sco schef da la regenza. La denominaziun ‹Freier Volksstaat› resp. ‹Freistaat› en il senn da republica porta la Baviera dapi il 1918; cun la proclamaziun da quella tras il primminister revoluziunar Kurt Eisner ils 8 da november è ì a fin il Reginavel da la Baviera.

Gia l’onn 555 a.C. ed uschia radund 500 onns avant il diever dal term ‹tudestg› en il senn odiern, è cumprovà il Ducadi da la Baviera, il qual è daventà dal temp dals Merovings ina part dal domini francon. Sut ils Carolings è sa furmà l’emprima giada in reginavel bavarais; quel regivan ils Carolings ubain en uniun persunala sco retgs u sutretgs, ubain ch’els instituivan in statalter. Suenter la fin dal domini dals Carolings è sa fatga valair adina dapli in’independenza politica e territoriala da la Baviera. Cun l’entschatta dal domini da la famiglia da Wittelsbach il 1180 è il pajais daventà in agen stadi territorial. La dinastia da Wittelsbach ha regì la Baviera bundant 700 onns fin il 1918. La Baviera furmava in electurat entaifer il Sontg Imperi roman e dapi il 1806 in agen reginavel. Tras las constituziuns dal 1808, 1818 e 1848 e il pajais daventà ina monarchia constituziunala. Sco ina da las pussanzas victuras èsi reussì a la Baviera da mantegnair en rom dal Congress da Vienna il 1814/15 la gronda part dals gudogns territorials dals ultims onns; tranter auter la Baviera dal Nord odierna, parts da la Svevia sco er il Palatinat bavarais da vart sanestra dal Rain. L’onn 1918, en rom da la Revoluziun da november, è la monarchia dals da Wittelsbach ida a fin. Il 19avel e l’entschatta dal 20avel tschientaner èn stads segnads dal process d’unificaziun tudestg. Dapi la fin da la Segunda Guerra mundiala appartegna la Baviera a la Republica Federala Tudestga ch’è vegnida fundada da quel temp. Il Palatinat han ins schlià il 1946 da la Baviera; quel furma oz ina part dal stadi federativ Renania-Palatinat. En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha gì lieu in grond progress economic e la Baviera è sa transfurmada d’in stadi agrar ad in stadi industrial modern.

Tradiziunalmain sa divida il territori en las trais parts Franconia, Svevia e Veglia Baviera (cun il Palatinat Aut, la Baviera Sura e la Baviera Sut).

Minca

Nürnberg

Augsburg

Etimologia e scripziun

Per tudestg vegn il num dal pajais scrit exclusivamain cun ‹y›, pia en la furma ‹Bayern›. Quai va enavos sin in’ordinaziun dal retg Ludwig I da la Baviera da l’onn 1825, cun la quala è vegnida substituida la scripziun ‹Königreich Baiern› ch’era en vigur dapi il 1806. L’ordinaziun dal retg da far diever da l’ipsilon ‹grec› stat en connex cun il filhelenissem da quel. Fin lura era il num dal pajais per ordinari vegnì scrit cun ‹i›, cumbain ch’igl existan er bleras cumprovas pli veglias da la scripziun cun ‹y›. Durant la Republica dals cussegls da Minca èn ins returnà per curt temp a la scripziun ‹Baiern›. Ma er dal temp da l’Imperi tudestg n’è la scripziun betg senz’auter stada unitara: uschia sa serva il chancelier da l’imperi Otto von Bismarck en sia correspundenza cun Ludwig II enturn il 1880 dal vegl ‹i›, entant ch’il retg bavarais dovra la scripziun cun ‹y›. Da menziunar en quest connex è en pli la differenza tranter l’adjectiv ‹bayerisch/bayrisch› (sco designaziun territoriala) e ‹Bairisch/bairisch› (sco furma dialectala da la lingua tudestga).

La noziun ‹Bayern› resp. ‹Baiern› (Baviera) sa lascha manar enavos sin il pievel dals ‹Bajuwaren› (Bajuvars). Tar quel sa tracti d’in cumpositum german supponì *Bajowarjōz (plural). L’emprima part, Baio, sa referescha a la stirpa celtica dals ‹Boier› ch’era oriundamain sesenta en la regiun; cun questa stirpa è er colliada la noziun vegl tudestga Bēheima ‹Böhmen› (Boemia) che deriva dal german vegl *Bajohaimaz ‹Heim der Boier›. La segunda part dal num ‹Bajuwaren›, -ware resp. -varii deriva dal german vegl *warjaz ‹Bewohner› (cf. nordic vegl Rómverjar ‹Roman›, englais vegl burhware ‹abitant da la citad›) e sa lascha manar enavos sin il german vegl *warjana ‹wehren› (cf. valisic gwerin ‹fulla da glieud›). Il num ‹Bayern/Baviera› signifitga pia tant sco ‹abitant da la Boemia›. Sclerida dal tuttafatg n’è questa derivanza dal num però betg.

Geografia

Territori e cuntradas

Ramsau bei Berchtesgaden

Il Grünten en l’Allgäu

Wörth an der Donau

Sco pajais intern cunfinescha la Baviera cun ils suandants stadis: en l’ost cun la Tschechia, en il sidost e sid cun l’Austria, en il sidvest al Lai da Constanza indirectamain cun la Svizra. Vitiers vegnan ils pajais federativs tudestgs Baden-Württemberg (en il vest), Hessen (en il nordvest), Turinga (en il nord) e Saxonia (en il nordost). Il cunfin da la Baviera ha ina lunghezza totala da 2705 km. Quella sa reparta (dal vest en direcziun da l’ura) sin ils pajais federativs Baden-Württemberg (829 km), Hessen (262 km), Turinga (381 km) e Saxonia (41 km), sin las regiuns tschecas Karlsbad, Pilsen e Boemia dal Sid (357 km), sin ils pajais federativs austriacs Austria Auta, Salzburg, Tirol e Vorarlberg (816 km) sco er sin il chantun svizzer Son Gagl (19 km; il cunfin en il Lai da Constanza n’è betg fixà en detagl).

Fin l’onn 1990 ha il cunfin vers la Turinga, la Saxonia e la Tschecoslovachia da lez temp furmà ina part da la tenda da fier ed uschia ina separaziun quasi insuperabla tranter la NATO ed il Patg da Varsovia.

La Baviera è situada en la Germania dal Sid e cumpiglia:

• las Alps Bavaraisas en il sid
• en il nord da quellas la regiun prealpina fin il Danubi cun ils trais gronds lais da la Baviera Sura
• la muntogna mesauna en la part orientala dal pajais
• la cuntrada da stgalims da la Schwäbische e Fränkische Alb.

Las Alps Bavaraisas en il sid dal pajais tutgan tar las Alps da chaltschina settentriunalas. La Baviera furma il sulet pajais federativ tudestg situà per part en las Alps. Qua sa chatta er il pli aut punct da la Germania, la Zugspitze (2962 m). Cun las Alps Bavaraisas è per ordinari manegià be la part da las Alps che s’extenda tranter ils flums Lech e Saalach, pia senza las Alps da l’Allgäu ch’èn arrivadas istoricamain pir relativamain tard tar la Baviera e senza las Alps da Berchtesgaden.

Entant che la cuntrada situada tranter las Alps ed il Danubi è planiv enfin collinus, sa chattan en il nord da quai pliras muntognas che cuntanschan autezzas da sur 1000 meters. Uschia per exempel il Guaud Bavarais cun il Grosser Arber che furma la pli auta muntogna da la Baviera ordaifer las Alps ed il Fichtelgebirge cun il Schneeberg, la pli auta muntogna da la Franconia. La Fränkische Alb, che furma geologicamain ina cuntinuaziun dal Giura svizzer e da la Schwäbische Alb, s’extenda sco in artg tras la part settentriunala da la Baviera e sparta parts da la Franconia da la Veglia Baviera.

Auas

Il pli impurtant flum dal pajais federativ furma il Danubi. Quel percurra la part meridiunala da la Baviera dal vest (Ulm) vers l’ost (Passau). Flums laterals èn en il sid Iller, Lech, Isar ed En, en il nord Wörnitz, Altmühl, Naab e Regen. Ils quatter flums laterals situads en il sid naschan en las Alps e mainan perquai dapli aua che quels ch’arrivan nà dal nord; En e Lech mainan, pervi da lur lung curs superiur, savens dapli aua al lieu da sbuccada ch’il Danubi sez. En l’enconuschientscha da la patria vegn savens duvrada en connex cun il Danubi e ses flums laterals la suandanta punt d’asen: «Brigach und Breg bringen die Donau zu weg. Iller, Lech, Isar, Inn, fließen rechts zur Donau hin. Wörnitz, Altmühl, Naab und Regen fließen links dagegen.»

Tras la gronda part da la Franconia maina il Main nà da l’ost en direcziun vest l’aua en il Rain. Sia furma marcanta designescha l’uschenumnà triangul resp. quadrangul dal Main. Ses pli gronds flums laterals èn Regnitz e Tauber da sanestra e la Saale Francona da dretga. En il nordost da la Franconia Auta naschan ils flums laterals da l’Elbe Saale Saxona ed Eger.

En la cuntrada da morenas finalas en la part meridiunala da la regiun prealpina datti blers lais che tanschan per part fin en la muntogna, per exempel il Tegernsee, il Starnberger See ed il Schliersee. La Baviera cunfinescha cun il Lai da Constanza che furma il pli grond lai en la part occidentala da l’Europa Centrala. Il pli grond lai situà dal tuttafatg sin territori bavarais furma il Chiemsee. En il nord da la Fränkische Alb sa chattan intgins lais artifizials che servan a regular il provediment d’aua dal chanal Main-Danubi. Quest ultim furma in’impurtanta via navigabla situada en la Baviera dal Nord. En las Alps è en funcziun dapi il 1924 l’ovra idraulica dal Walchensee.

Territoris da protecziun

En la Baviera sa chattan il parc naziunal Bayerischer Wald ed il parc naziunal Berchtesgaden. Reservats da biosfera renconuschids da l’UNESCO èn il reservat da biosfera Berchtesgadener Land ed il reservat da biosfera Rhön. Medemamain existan 18 parcs natirals; il pli vegl da quels furma il parc natiral Altmühltal ch’è vegnì fundà il 1969. Ultra da quai dumbra la Baviera bundant 600 territoris natirals protegids, bundant 700 territoris sut protecziun da la cuntrada, stgars 700 territoris da protecziun da habitat, en pli numerus reservats da guaud natiral, reservats d’utschels e geotops.

Extensiun ed utilisaziun

Regiuns e flums en survista

Cun radund 70 542 km² furma la Baviera il pli grond pajais federativ da l’entira Germania (cun stgars 22 000 km² dapli surfatscha che la Saxonia Bassa, il pajais federativ il segund grond). Il stadi liber correspunda a ca. 19 % da la surfatscha da la Germania. La Baviera è pli gronda ch’ina buna part dals stadis europeics, t.a ils Pajais Bass u l’Irlanda.

Il territori statal da la Baviera s’extenda en direcziun vest-ost sur maximalmain 384 km, en direcziun nord-sid sur 362 kilometers. Radund 86 % da la surfatscha vegnan tratgs a niz en furma d’agricultura u selvicultura. 12 % èn surfatschas da terren abità e da traffic.

Clima

Il clima sa mida dal vest vers l’ost plaunsieu d’in clima maritim vers in clima continental. Durant ca. 100 dis l’onn èn las temperaturas sut nulla. Ils vents nà dal vest mainan en media a precipitaziuns da 700 mm, en la bloccada da nivels al nord da las Alps localmain da fin 1800 mm ad onn. La durada da la radiaziun dal sulegl munta en media a 1600 fin 1900 uras ad onn. Il mais il pli chaud è il fanadur, il mais il pli fraid il schaner. Il favugn influenzescha l’aura en l’entira regiun prealpina e po per part tanscher fin a la Fränkische Alb. Il nord da la Baviera è en general pli sitg e pli chaud ch’il sid; la regiun enturn Würzburg dumbra ils pli blers dis da sulegl da l’entira Germania dal Sid.

Flora

Senza intervenziun tras l’uman fiss la Baviera – sco l’entira Europa Centrala – cuverta en emprima lingia cun guauds. En la planira ed en las regiuns collinusas dominassan faus verds ils guauds maschadads, en la muntogna prevalessan guauds maschadads alpins ed en regiuns pli autas guauds da pigns; per lung dals flums s’extendessan vasts territoris dad ognas. Senza guaud sa preschentassan be las auas, las regiuns muntagnardas survart il cunfin dal guaud e lieus spezials sco palids autas. Entras vastas runcadas per gudagnar terren agricul e surfatschas d’abitar ha l’uman però gia chatschà enavos en il temp medieval la surfatscha da guaud. Actualmain èn anc cuvertas cun 2,6 milliuns hectaras radund 37 % da la surfatscha dal pajais cun guaud. Quai munta che radund in quart da l’entira surfatscha da guaud en Germania sa chatta en la Baviera. La cumposiziun da las spezias da plantas en ils guauds da la Baviera è segnada fermamain da l’utilisaziun tras la selvicultura. La spezia la pli frequenta è il pign (42 %), suandà dal tieu da guaud (18 %), dal fau verd (14 %) e dal ruver (7 %). Territoris da guaud spezialmain gronds sa chattan en il Spessart, en il Fichtelgebirge, en il Steigerwald ed en il Guaud Bavarais, en pli en las Alps Bavaraisas.

Percunter èn oravant tut las cuntradas cun terrens fritgaivels en la regiun prealpina, en la cuntrada da collinas ed en las planiras fluvialas segnadas da cuntradas avertas, surtut da diever agricul, cun prads ed ers e be paucas plantas singulas e guauds pli pitschens. Surtut en las vals fluvialas per lung da Main e Tauber è la cuntrada vegnida adattada als basegns da la viticultura.

Fauna

Sco en bleras autras parts da l’Europa Centrala, vivan en ils guauds da la Baviera be pli relativamain paucs animals gronds. Tranter auter cumparan qua differentas spezias da fiergnas, dams e tschiervs, chavriels sco er portgs selvadis e vulps. En territoris natirals sco il Fichtelgebirge vivan lufs-tscherver e taus, ma er casturs e ludras sa derasan puspè. En regiuns autalpinas vivan muntanellas, capricorns ed evlas da la pizza. Il chamutsch è per part er preschent en singulas muntognas mesaunas.

Istorgia

Antica

A partir dal terz tschientaner a.C. han stirpas celticas fundà en la regiun prealpina emprimas colonias urbanas fortifitgadas. En l’oppidum da Manching vivevan da quel temp gia ca. 5000 fin 10 000 Celts. Dal temp da l’imperatur Augustus è il territori da colonisaziun celtic en il sid dal Danubi daventà ina part da l’Imperi roman e da sias provinzas Raetia e Noricum. Suenter ch’il domini roman è ì a fin, è sa furmà il pievel dals Baiuvars. Probablamain è quel sa sviluppà da differentas gruppas etnicas:

• da restanzas da la populaziun celtica (Vindelicher, Boians)
• da Romans indigens
• da singulas gruppas d’Alemans, Francons resp. Turingians, Ostrogots e Langobards
• da mercenaris germans che faschevan part da las truppas da cunfin romanas.

Ins suppona che la stirpa dals Bajuvars na saja betg immigrada, mabain saja sa furmada en l’agen pajais, pia en il territori tranter il Danubi e las Alps.

Ducadi pli vegl

Extensiun dal ducadi bavarais durant il 8avel tschientaner

L’onn 555 s.C. è cumprovada l’existenza d’in ducadi bavarais cun sedia a Freising e Regensburg sut ils Agilolfings. Sut ils Merovings è quel daventà ina part dal domini francon Austrasia. La victoria da Carl il Grond sur il duca bavarais Tassilo III l’onn 788 marchescha la fin da l’uschenumnà ducadi pli vegl. Dal 788 fin l’entschatta dal 10avel tschientaner n’hai dà nagin ducadi bavarais; da quel temp regivan ils Carolings sco retgs u sutretgs bavarais ed han per part engaschà substituts (prefects).

Ducadi pli giuven

La fin da l’èra dals Carolings ha pussibilità da laschar renascher l’independenza dals ducas bavarais en furma da l’uschenumnà ducadi pli giuven. Sustegnì quest svilup ha la muntada dals regents bavarais en la defensiun cunter ils Ungarais. Bain è il marches Luitpold da la Baviera crudà l’onn 907 en la Battaglia da Bratislava en ina sconfitta cunter ils Ungarais; ma l’instituziun da ses figl Arnulf I sco duca da la Baviera il medem onn marchescha gist er il cumenzament da l’istorgia dal ducadi bavarais pli giuven. Suenter la victoria en la Battaglia da Lechfeld è suandada ina segunda unda da colonisaziun bavaraisa en l’ost cun gudogns territorials en l’Austria Bassa, Istria e Carnolia odierna. Il conflict cun ils Ottons ha puspè manà ad ina grond’independenza dal retg tudestg. L’onn 976 è il sidost da la Baviera vegnì spartì sco part d’in nov ducadi Carinizia. Ultra da quai ha la schlatta dals da Babenberg regì en la Marcha Orientalis (Ostarrichi) a moda adina pli independenta dal duca bavarais. L’onn 1014 è alura il duca Heinrich IV or da la lingia bavaraisa dals Ottons daventà sco Heinrich II imperatur tudestg-roman.

A partir da l’onn 1070, sut ils Guelfs, è la pussanza dals ducas bavarais puspè creschida. Il 1156 han ins separà la marca Austria ed auzà quella sut ils da Babenberg – ch’avevan regì avant per curt temp l’entira Baviera – sco agen ducadi. L’onn 1180 ha Friedrich I Barbarossa destituì per insinuaziun dals prinzis il Guelf Heinrich il Liun, il duca da la Baviera e Saxonia. Cun separar la Stiria e l’Istria han ins empitschnì vinavant il ducadi da la Baviera. Er ils conts dal Tirol han agì a moda adina pli independenta dal duca bavarais ed han profità pli tard, sco ils da Wittelsbach, dal fatg ch’èn morts ora ils conts dad Andechs, ils quals avevan a la fin er possedì il ducadi Merania ch’era vegnì separà da la Baviera.

Ducadi territorial

A partir da l’onn 1180 han ils da Wittelsbach regì la Baviera empitschnida sco ducadi territorial. Questa famiglia è stada a la pussanza fin la fin da la monarchia l’onn 1918. L’onn 1214 è er il Palatinat crudà dals Guelfs als da Wittelsbach. La sedia principala dal ducadi era sa spustada repetidamain da quel temp, l’emprim da Regensburg fin il 1231 a Kelheim ed alura fin il 1255 a Landshut.

Tranter il 1255 ed il 1503 è l’istorgia da la Baviera stada segnada da numerusas divisiuns en ducadis singuls. Curt avant l’emprima reuniun ha Ludwig IV cuntanschì l’onn 1328 sco emprim represchentant da la dinastia da Wittelsbach l’onur imperiala, quai ch’ha muntà per la Baviera ina nova culminaziun areguard la pussanza. A medem temp è l’archuvestgieu Salzburg però sa schlià definitivamain da la Baviera. En il Contract da chasa da Pavia dal 1329 ha Ludwig dividì il possess en ina lingia palatina cun il Palatinat renan ed il territori ch’ins dueva numnar pli tard Palatinat Aut d’ina vart e la lingia da la Veglia Baviera da l’autra vart. Ils novs territoris ch’el ha acquistà da quel temp (Brandenburg, Tirol, div. provinzas dals Pajais Bass sco er il Hainaut en la regiun da cunfin tranter la Frantscha e la Belgia odierna) èn bainprest puspè ids a perder sut ses successurs. Il Tirol è crudà l’onn 1363 als Habsburgais, Brandenburg il 1373 als Luxemburgais. Cun la Bulla d’aur dal 1356 ha la Veglia Baviera pers la dignitad d’electurat a la lingia palatina.

L’onn 1429, suenter ch’era morta or la lingia Straubing-Ollanda, han ins dividì il ducadi Baviera-Straubing sin las lingias Minca, Ingolstadt e Landshut. Il 1447 è la part Baviera-Ingolstadt crudada a la part Baviera-Landshut ed il 1503, en rom da la Guerra da successiun da Landshut, è quest’ultima vegnida integrada en la part Baviera-Minca. Cun la lescha da primogenitura da duca Albrecht IV dal 1506 han las spartiziuns dal pajais prendì ina fin.

Electurat

En la cuntrarefurmaziun ha la Baviera occupà ina posiziun dominanta ed è sortida da la Guerra da trent’onns cun gudogns territorials e l’avanzament a l’electurat: l’onn 1620 han las truppas da la Lia catolica sut il chau d’armada bavarais Tilly victorisà sper Prag ils protestants. Sinaquai ha Tilly laschà occupar il Palatinat. Sco engraziament ha Maximilian I retschet l’onn 1623 l’onur da prinzi electur e l’onn 1628, sco indemnisaziun per donns da guerra, il Palatinat che quel aveva gì occupà. Suenter la guerra è il prinzi electur Ferdinand Maria sa deditgà a la reconstrucziun dal pajais devastà ed ha suandà ina politica da neutralitad precauta.

Durant la Guerra da successiun spagnola ed austriaca ed en rom da la politica da pussanza da Maximilian II Emanuel e pli tard da ses figl Karl Albrecht ha l’Austria occupà duas giadas per in tschert temp la Baviera absolutistica. L’onn 1705 è la populaziun bavaraisa sa revoltada cunter l’occupaziun imperiala; quella è vegnida abattida sanguinusamain il schaner 1706. Suenter l’elecziun da Karl Albrecht sco imperatur, èn vastas parts da l’electurat danovamain vegnidas occupadas. Il figl da Karl Albrecht, Maximilian III Joseph, ha alura bandunà la politica da pussanza gronda da ses antecessurs ed è sa deditgà a refurmas a l’intern dal domini habsburgais.

Suenter che la lingia dals da Wittelsbach da la Veglia Baviera è morta ora l’onn 1777, è sa furmà l’electurat dubel Palatinat-Baviera, e quai sut la regenza dal prinzi electur Karl Theodor or da la lingia palatina dals da Wittelsbach.

Reginavel

Reginavel da la Baviera a partir dal 1816

Dal temp da Napoleun è la Baviera l’emprim sa posiziunada da vart da la Frantscha ed ha pudì registrar gronds gudogns territorials tras secularisaziun e mediatisaziun. Uschia èn Salzburg, il Tirol e Vorarlberg sco er l’Innviertel ch’era ì a perder l’onn 1779 puspè crudads per in tschert temp a la Baviera. En la pasch da Pressburg, ch’è vegnida fatg il december 1805 tranter la Frantscha e l’imperatur tudestg Franz II, è la Baviera – ch’era s’alliada cun Napoleun – vegnida proclamada sco reginavel. Il minister dal retg Max I Joseph, Maximilian cont da Montgelas, vala sco creatur dal stadi bavarais modern. Il nov reginavel ha dismess tuttas restanzas da sclavitid ch’eran anc sa mantegnidas dal temp dal vegl imperi. Cun l’edict da religiun dal 1803 han ins concedì a tuttas trais confessiun cristianas – catolics, refurmads e luterans – ils medems dretgs. L’onn 1807 han ins dismess ils privilegis fiscals liads als stans. Gia il 1805 eran vegnidas dismessas tuttas furmas d’uffizis ertavels e venals. Il regulativ da Minca dal 1805 e l’edict da Gidieus dal 1813 han concedì als Israelits en la nova Baviera emprimas libertads. L’onn 1807 ha la Baviera manà tras sco emprim pajais dal mund ina vaccinaziun cunter la virola. Il 1812 ha gì lieu la fundaziun da la schandarmaria bavaraisa. Tras in nov cudesch da dretg penal, concepì dad Anselm von Feuerbach, è vegnida dismessa il 1813 la tortura. Il principadi Ansbach è crudà l’onn 1806, tras in stgomi da territori sfurzà da Napoleun, al reginavel da la Baviera; il principadi protestant Bayreuth ha Napoleun vendì l’onn 1810 a la Baviera.

Cun midar a temp sin la vart dals adversaris da Napoleun (Contract da Ried), ha la Baviera, sco pussanza victura, pudì salvar en rom dal Congress da Vienna 1814 ina part dals gudogns territorials. La perdita dal Tirol e dal Palatinat da la vart dretga dal Rain han ins cumpensà tras territoris pli sviluppads enturn Würzburg ed Aschaffenburg. Il circul renan da vart sanestra dal Rain ch’ins ha stgaffì da nov è vegnì il 1816 tras il contract da Minca en stgomi per Salzburg tar la Baviera ed ha furmà a partir dal 1837 il Palatinat renan bavarais.

Retg Ludwig I, ch’ha regì dapi l’onn 1825, ha fatg da la chapitala bavaraisa Minca ina citad d’art e d’universitad. El ha puspè reintroducì la cesura e dismess la libertad da pressa. La Festa da Hambach l’onn 1832 en il Palatinat sin il Chastè da Hambach sper Neustadt ha gì sias ragischs en la malcuntentientscha da la populaziun dal Palatinat cun l’administraziun bavaraisa. Pervi d’in’affera cun la sautunza Lola Montez ha il retg stuì abditgar l’onn 1848 en rom da las Revoltas dal mars. Sut ses figl e successur Max II Joseph han alura gì lieu pass da liberalisaziun, ma er la Sullevaziun dal Palatinat. Il retg era in aderent da la politica da trias che preveseva da sviluppar ils stadis mesauns tudestgs sut l’egida da la Baviera a la terza forza sper las duas pussanzas grondas Prussia ed Austria. L’onn 1864 è Ludwig II vegnì proclamà retg da la Baviera. Perquai ch’el ha laschà eriger Neuschwanstein ed auters chastels è el vegnì enconuschent sco ‹retg da paraulas›. En la Guerra tudestga l’onn 1866 ha la Baviera subì ensemen cun l’Austria ina sconfitta cunter la Prussia.

L’onn 1871 è la Baviera daventada ina part da l’Imperi tudestg novfundà ed è vegnida munida entaifer quel cun uschenumnads dretgs da reservat (agens fatgs da posta, da viafier e da militar, ultra da quai atgna diplomazia). Il 1886 ha il prinzi regent Luitpold surpiglià la pussanza. Ses temp d’uffizi è, pervi da la passivitad politica da Luitpold, stà segnà d’ina diminuziun dals interess da la Baviera, entant ch’ils interess da l’Imperi èn sa fatgs valair pli ferm. L’onn 1913 è Ludwig III daventà retg e l’onn suenter è prorutta l’Emprima Guerra mundiala. A la fin da quella, ils 2 da november 1918, han ins bain realisà refurmas areguard il dretg da votar ed il parlament. Ma en rom da la Revoluziun da november dal medem onn è la monarchia dals da Wittelsbach vegnida destituida.

Stadi liber

En il decurs da la Revoluziun da november ha Kurt Eisner, scriptur, schurnalist e commember fundatur da l’USPD, proclamà ils 8 da november 1918 la Baviera sco stadi popular resp. stadi liber sut il num Freier Volksstaat Bayern. Il 1919 èsi reussì a gruppas socialisticas d’installar per curt temp ina republica da cussegls. Il settember 1919 è entrada en vigur la Constituziun da Bamberg.

Tras ina votaziun dal pievel è il stadi liber Coburg vegnì attribuì il 1920 a la Baviera. Percunter èn parts dal Palatinat vegnidas surdadas en rom dal Contract da Versailles al territori dal batschigl da la Saare (Saargebiet) che steva sut administraziun da la Societad da las naziuns.

Sco cuntrareacziun sin la Republica da cussegls da Minca è la Baviera daventada silsuenter in center da las forzas conservativas e naziunalisticas. Ils 8 e 9 da november 1923, dal temp da la Republica da Weimar, ha gì lieu en la Baviera il Putsch da Hitler, il qual ha però pudì vegnir abattì tras la polizia bavaraisa. La pli ferma partida era da quel temp la Bayerische Volkspartei.

Sco unitad d’administraziun ha la Baviera er existì dal temp dal naziunalsocialissem (1933 fin 1945); facticamain era quest nivel statal però senza pli gronda muntada. La citad da Minca, en la quala Adolf Hitler aveva vivì ditg dapi il 1913 e nua ch’aveva cumenzà sia carriera politica, han ils naziunalsocialists stilisà propagandisticamain a la ‹chapitala dal moviment›. Cun il Champ da concentraziun Dachau ha il reschim naziunalsocialistic erigì be paucas emnas suenter esser arrivads a la pussanza l’emprim champ da concentraziun ch’è stà en funcziun permanentamain. Sin l’uschenumnà Reichsparteitagsgelände a Nürnberg en la Franconia ha la NSDAP manà tras dal 1933 fin il 1938 ses dis da partida ed autras occurrenzas propagandisticas. L’onn 1935 èn entradas en vigur las Leschas da Nürnberg ch’han restrenschì ils dretgs dals Gidieus e d’autras uschenumnadas ‹razzas betg aricas›. Sin l’Obersalzberg en vischinanza da Berchtesgaden ha Hitler laschà eriger il Berghof, il qual al ha servì sco segunda sedia da la regenza, e dueva sa sviluppar ad in center da pussanza dal Reich tudestg.

Durant la Segunda Guerra mundiala han citads bavaraisas sco Aschaffenburg, Augsburg, München, Nürnberg e Würzburg subì gronds donns tras attatgas or da l’aria dals Alliads.

Hans Ehard, emprim primminister da la Baviera suenter la Segunda Guerra mundiala

Suenter l’occupaziun tras las truppas americanas era la Baviera daventada ina part da la zona d’occupaziun americana, entant ch’il Palatinat, situà en la zona d’occupaziun franzosa, è daventà l’onn 1946 ina part da la Renania-Palatinat. Cun la proclamaziun nr. 2 dals 28 da settember 1945 ha general Eisenhower restabilì uffizialmain la Baviera sco stadi. Ina nova constituziun republicana ha il pievel acceptà l’onn 1946 cun gronda maioritad. L’executiva è restada fin il 1952 en ils mauns dals guvernaturs militars americans.

En l’emprima fasa dal suenterguerra han las pussanzas d’occupaziun dirigì intenziunadamain expatriads da la Silesia e da las Sudetas en la Baviera pauc populada. Tras quai è la populaziun creschida fin il 1949 per in quart. Igl èn sa furmadas pliras citads d’expatriads.

Suenter la guerra ha gì lieu in svilup economic da lunga durada (‹miracul economic›), en rom dal qual la Baviera è – sper l’agricultura ch’ha mantegnì sia muntada – daventada la patria da blers manaschis industrials. L’onn 1987 ha la Baviera midà en rom da la gulivaziun da las finanzas l’emprima giada sin la vart dals pajais donaturs; dapi il 2008 ha il pajais federativ furmà senza interrupziun il pli grond pajais donatur.

En la politica da la Baviera ha dominà dal 1962 fin il 2008 e danovamain dapi il 2013 la CSU. Quella furma la partida sora da la CDU che la lascha qua la precedenza.

Populaziun

Radund 13 milliuns abitants u 16 % da la populaziun tudestga vivan en la Baviera. Suenter Rain dal Nord-Vestfalia furma la Baviera uschia la pli gronda entitat subnaziunala da l’Uniun europeica.

La populaziun da la Baviera è oz bundant trais giadas pli gronda che l’onn 1840. A chaschun da la dumbraziun dal pievel dal 1970 han ins nudà per l’emprima giada dapli che 10 milliuns abitants. Ils ultims onns – ma per part er gia en rom dal miracul economic en la segunda mesadad dal 20avel tschientaner – ha l’immigraziun contribuì a moda essenziala a la creschientscha dal dumber da la populaziun. La fin da l’onn 2012 muntava la cumpart da las persunas da l’exteriur radund 9,6 %.

Ils ‹quatter pievels bavarais›

L’onn 1778 èn l’electurat Baviera e l’electurat dal Palatinat vegnids reunids tras successiun ereditara dals da Wittelsbach. Dal temp da Napoleun è il Palatinat situà da vart dretga dal Rain vegnì attribuì a Baden entant che grondas parts dal Palatinat situadas da vart sanestra dal Rain èn turnadas puspè il 1816 sco circul renan en possess da la Baviera. A medem temp ha Napoleun attribuì ulteriurs territoris svabais e grondas parts da la Franconia al Reginavel da la Baviera. Fin la fin da la Segunda Guerra mundiala sa referivan las quatter stirpas/pievels da la Baviera a la Veglia Baviera, la Franconia, la Svevia ed il Palatinat.

Suenter la sperdita definitiva dal Palatinat renan l’onn 1846 e damai che blers expatriads tudestgs da la Tschecoslovachia èn arrivads da quel temp en la Baviera, discurr’ins dapi lura dals Sudets sco quarta stirpa bavaraisa.

Religiun e concepziun dal mund

Cun 48,8 % (situaziun dal 2018) furma la Baviera suenter il Saarland il pajais federativ cun la pli auta quota da populaziun catolic-romana. Ulteriurs 17,8 % da la populaziun èn da confessiun evangelic-luterana. Questas duas confessiuns èn distribuidas a moda ineguala sin ils singuls districts: La Baviera e la Franconia Bassa èn per gronda part da confessiun catolica, la Franconia Mesauna ed Auta percunter protestanta. Citads sco Ansbach, Bayreuth, Nürnberg ubain Rothenburg ob der Tauber han furmà a ses temp centers da la refurmaziun. Dapi il 1970 è tant il dumber dals catolics sco er quel dals protestants sa reducì marcantamain.

Vischnancas gidieuas han existì fin en il 19avel tschientaner surtut en regiuns ruralas da la Franconia e Svevia sco er en citads imperialas libras sco Nürnberg (scumond da sa domiciliar tranter il 1499 ed il 1850) e Regensburg. En la Veglia Baviera sut ils da Wittelsbach na devi praticamain nagins Gidieus; dapi l’emancipaziun dals Gidieus è quai alura surtut sa midà en las citads bavaraisas. Da bunamain 200 cuminanzas gidieuas avant il holocaust existan en la Baviera anc u puspè 13 cuminanzas.

Da muntada creschenta, surtut en las citads grondas, è l’islam. L’onn 2008 vivevan en la Baviera ca. 4 % muslims, quai che correspunda a radund 13 % da tut ils muslims sesents en Germania.

Sper ulteriuras cuminanzas religiusas pli pitschnas crescha ils ultims onns er en Baviera il dumber da persunas che n’èn betg liadas ad ina confessiun.

Citads

La pli gronda citad da la Baviera e chapitala dal stadi federativ è Minca cun radund 1,45 milliuns abitants. Minca è la terz gronda citad da la Germania (suenter Berlin e Hamburg). I suondan entaifer la Baviera las suandantas citads cun dapli che 50 000 abitants (situaziun dal 2018): Nürnberg (518 365), Augsburg (295 135), Regensburg (152 610), Ingolstadt (136 981), Würzburg (127 880), Fürth (127 748), Erlangen (111 962), Bamberg (77 592), Bayreuth (74 657), Landshut (72 404), Aschaffenburg (70 527), Kempten (68 907), Rosenheim (63 324), Neu-Ulm (58 707), Schweinfurt (54 032) e Passau (52 469).

Dialect

Ils dialects da la part settentriunala da la Baviera tutgan tar il tudestg mesaun, quels da las ulteriuras parts tar il tudestg superiur (francon oriental, bavarais, aleman en furma dal svabais). Tranter ils indigens, surtut ordaifer las citads grondas, èn quests dialects fitg derasads. En aglomeraziuns sco a Minca sa lascha però constatar ina diminuziun cuntinuanta dal dialect.

Da la varietad dialectala (lexicografia, derasaziun tradiziunala) s’occupan divers vocabularis ed atlas linguistics sco il Bayerisches Wörterbuch, il Sprachatlas von Bayerisch-Schwaben e.a.

Politica

Constituziun

Il Maximilianeum a Minca

Il fundament da la politica en Baviera furma la constituziun ch’è vegnida approvada tras votaziun dal pievel il prim da december 1946.

Sper la Dieta pon leschas e midadas da la constituziun er vegnir iniziadas tras il pievel (cf. sutvart ‹democrazia directa›). Tar ina midada da la constituziun è en mintga cas necessaria ina decisiun dal pievel.

Las trais pussanzas

Legislativa: La Dieta bavaraisa (Bayerischer Landtag), cun sedia en il Maximilianeum a Minca, furma il parlament dal pajais. Quel dumbra 205 sezs; la perioda da legislatura dura tschintg onns. Fin l’onn 1998 ha la Baviera – sco sulet stadi federativ – er anc possedì ina segunda chombra, il Senat. En quel sesevan represchentants da gruppas d’interess socialas ed economicas. La finamira da questa segunda chombra era da furmar in cuntrapais politic a la Dieta; ma il Senat na pudeva betg proponer atgnas leschas, mabain disponiva be d’in dretg da collavuraziun.

Executiva: La regenza statala (Staatsregierung) furma il magistrat suprem dal Stadi liber da la Baviera. Il primminister vegn elegì da la Dieta; cun consentiment da quest’ultima po el alura nominar e relaschar ils ministers dal stadi e secretaris da stadi. Tenor la constituziun sa cumpona il cabinet da maximalmain 18 commembers.

Giudicativa: La pli auta dretgira bavaraisa furma il Bayerischer Verfassungsgerichtshof cun sedia a Minca.

Democrazia directa

La politica bavaraisa enconuscha divers elements directdemocratics. Sper votaziuns dal pievel ed iniziativas dal pievel (Volksbegehren) a nivel dal stadi federativ han ins er introducì il 1995 l’instrument da l’iniziativa dal pievel a nivel communal.

Segirezza interna e militar

La polizia bavaraisa furma la pli gronda furmaziun da polizia en la Republica Federala Tudestga.

In’armada bavaraisa permanenta ha existì tranter il 1682 ed il 1919. Actualmain è la Bundeswehr preschenta en radund 60 lieus en l’entira Baviera. Medemamain existan qua pliras basas militaras dals Stadis Unids (t.a. Grafenwöhr, ina da las pli grondas plazzas d’exercizi da truppa en l’entira Europa).

La Baviera en l’Europa

Cun las relaziuns tar la politica ed administraziun europeica è incumbensà il minister dal stadi per fatgs europeics e relaziuns regiunalas. La chanzlia statala bavaraisa dispona d’ina represchentanza tar l’Uniun europeica a Brüssel.

La Baviera tgira er numerusas relaziuns e cooperaziun tar ils stadis vischins europeics, tranter auter per coordinar la politica dal Danubi e da las Alps (Cuminanza da lavur da las regiuns alpinas, ARGE ALP).

La Baviera profitescha er da numerusas contribuziuns da vart da l’Uniun europeica, sco per exempel 495 milliuns euros or dal fond europeic per svilup regiunal e stgars 300 milliuns euros or dal fonds social europeic (mintgamai per la perioda da promoziun 2014 fin 2020).

La Baviera en la Republica Federala Tudestga

En la Chombra federala (Bundesrat, correspunda en Svizra al Cussegl dals stans) dispona la Baviera, tuttina sco la Saxonia Inferiura, Baden-Württemberg e Nordrhein-Westfalen, dal dumber maximal da sis vuschs.

Simbols da suveranitad

La vopna statala da la Baviera sa cumpona da sis cumponentas eraldicas: Il liun dad aur, collià oriundamain cun il Palatinat renan dals da Wittelsbach, stat per il Palatinat Aut, il ‹rastè francon› per ils trais districts francons, il panter blau per la Veglia Baviera ed ils trais liuns dad aur per la Svevia. Il scut alv-blau simbolisescha la Baviera sco stadi cumplessiv e la curuna dal pievel designescha suenter l’aboliziun da la curuna roiala la suveranitad dal pievel.

La Baviera dispona da duas bandieras statalas equivalentas: la bandiera cun musters romboids alv-blaus e la bandiera cun strivlas orizontalas en las colurs alv e blau. La bandiera cun musters romboids ha adina, ord vista da l’observatur, sisum a sanestra in romboid alv (er en la vopna) e dumbra almain 21 romboids (per part tagliads). Ils medems romboids cumparan en bleras vopnas da citads e vischnancas en il territori dal palatinat electoral istoric, damai ch’ils da Wittelsbach disponivan er là da bains extendids.

Sutdivisiun administrativa

Districts

Ils districts han ina funcziun dubla: Sco districts administrativs, munids dal ministeri da l’intern da la Baviera cun ina regenza, servan els a l’administraziun generala ed interna dal pajais federativ; sco districts (ch’èn geograficamain congruents cun ils districts administrativs) furman els il terz stgalim da corporaziuns territorialas da dretg public (sur las vischnancas sco emprim stgalim ed ils circuls sco segund). I sa tracta da corporaziuns autonomas che disponan perquai d’organs administrativs che vegnan elegids mintga tschintg onns a moda democratica (Bezirkstag, Bezirkstagspräsident).

Ils districts en survista

Ils set districts da la Baviera èn:

• Baviera Sura
• Baviera Sut
• Palatinat Aut
• Franconia Auta
• Franconia Mesauna
• Franconia Bassa
• Svevia

Regiuns da planisaziun

En la Baviera datti en tut 18 regiuns da planisaziun. Quellas furman zonas da planisaziun regiunalas, entaifer las qualas duain vegnir mantegnidas ubain sviluppadas tenor il program da svilup bavarais relaziuns da viver ed economicas equilibradas.

Circuls e citads autonomas

Ils set districts sa dividan en 71 circuls e 25 citads autonomas. Ils circuls e las citads furman corporaziuns territorialas cun dretg d’administraziun autonoma (Kreistag e Landrat resp. Stadtrat ed Oberbürgermeister).

En il cas dals circuls sa serva er il stadi da las autoritads existentas (senza crear atgnas sco che quai è il cas a nivel dals districts) per ademplir las incumbensas da l’administraziun statala. Tar las citads autonomas percunter è realisada ina communalisaziun cumplessiva, damai ch’èn vegnidas surdadas a quellas las incumbensas da l’autoritad administrativa inferiura per atgna execuziun.

Vischnancas

La Baviera sa cumpona da bundant 2000 vischnancas politicas autonomas (situaziun dal 2013). Tranter il 1971 ed il 1980 han ins augmentà en consequenza da fusiuns da vischnanca fermamain l’effizienza da las vischnancas. Il dumber da las vischnancas è sa reducì en quest interval da radund 7000 sin 2500, medemamain quel dals circuls da 143 sin 71 e da las citads autonomas da 48 sin 25.

Economia e traffic

La Baviera è sa sviluppada ils ultims decennis dal stadi agrar al center da tecnologia e vala oz sco regiun economicamain fitg ferma. Quai vala surtut per la chapitala Minca, ma er per numerusas autras citads ed aglomeraziuns en l’entir pajais.

Cumpareglià cun il product interiur brut da l’Uniun europeica, exprimì en standards da la capacitad da cumpra, ha la Baviera cuntanschì il 2014 in index da 151 (Baviera Sura 186; EU-28: 100; Germania: 131; Hamburg: 215). La quota da dischoccupads ha muntà il november 2019 2,7 %, igl è quai la pli bassa quota en l’entira Germania.

Turissem

Il turissem vala pervi da sia gronda muntada sco ‹economia directiva› da la Baviera. Il 2016 ha la svieuta dal sectur da turissem muntà brutto a stgars 24 milliardas euros. Il 2018 han ins nudà en tut 98,7 milliuns pernottaziuns. Il medem onn è la Baviera stada la destinaziun preferida da tut ils giasts da l’exteriur en Germania.

Da muntada turistica èn sper Minca surtut las regiuns enturn ils lais bavarais e las Alps sco er las citads da muntada istoric-culturala sco Nürnberg (miglia istorica, areal dal di da partida e ses museums), Augsburg (Fuggerei, mir da la citad, edifizis da la renaschientscha) e Regensburg (citad veglia istorica che fa part dapi il 2007 dal Patrimoni cultural mundial).

Energia

Ovra atomara Isar

L’energia atomara furma cun 48,7 % la pli gronda cumpart vi da la producziun d’energia netto. En dus lieus en la Baviera sa chattan ovras atomaras (KKW Isar e KKW Gundremmingen), ultra da quai vegn manà a Garching sper Minca in reactur da perscrutaziun. Sin il segund plaz suenter l’energia atomara suondan las energias regenerablas cun 29,2 %. Omaduas cumparts èn uschia cumpareglià cun la media da la Germania (18 resp. 21 %) surproporziunalmain grondas. Gas convenziunals contribueschan ca. 15,5 % a la producziun d’electricitad, quai che correspunda quasi a la media en l’entira Germania (14 %). La cumpart dal charvun da terra e charvun da crap è percunter cun 4,1 % lunsch sut la media tudestga (total 42 %). Ielis minerals (ieli da stgaudar, accumulaziun a pumpa) vegnan sin 2,6 % (entira Germania en media 5 %).

Medias

La Baviera – surtut la chapitala Minca, per part er Nürnberg – furma la sedia da numerusas interpresas da medias (t.a. Süddeutsche Zeitung), chasas edituras ed emetturs da radio e televisiun (t.a. direcziun da program da l’ARD, Bayerischer Rundfunk).

Traffic

En il traffic da via e da viafier internaziunal èn las colliaziuns da la Germania en l’Austria e vinavant vers l’Italia e l’Europa dal Sidost da muntada extraordinaria. Exempels furman las colliaziuns da Nürnberg sur Regensburg e Passau a Linz, las colliaziuns da Würzburg resp. Nürnberg e Minca sur Rosenheim a Salzburg resp. Innsbruck, en pli la colliaziun da Minca sur Lindau a Bregenz e Turitg. Las colliaziuns da traffic en la Tschechia vischina èn percunter bundant main bunas; suenter la vieuta politica han ins sulettamain realisà in’autostrada en la Republica Tscheca. Surtut las colliaziuns da viafier en la Tschechia èn fin oz pauc effizientas. Per il traffic internaziunal tranter Nürnberg e Prag porscha la Deutsche Bahn colliaziuns da bus a lunga distanza.

A l’intern da la Baviera exista ina vasta rait d’autostradas e straduns sco er ina spessa rait da lingias da viafier. Las staziuns principalas da Minca e da Nürnberg tutgan tar las pli grondas en Germania e furman impurtants centers dal traffic da viafier transeuropeic. En las duas citads numnadas sa chattan er las duas pli grondas plazzas d’aviaziun da la Baviera. La navigaziun interna ha surtut lieu sin il Danubi, sin il Main e sin il Chanal Main-Danubi.

Cultura

Teater ed opera

La Baviera dispona a Minca, Nürnberg ed Augsburg da plirs teaters statals. La Bayerische Staatsoper en il Nationaltheater München vala a nivel naziunal ed internaziunal sco la pli renumada tribuna en la Baviera.

Daspera existan en tut las parts dal pajais numerus teaters da citad resp. communals. Ils Bayreuther Festspiele, fundads da Richard Wagner, furman fin oz in festival da muntada internaziunala. Medemamain enconuschenta lunsch sur ils cunfins dal pajais è daventada l’Augsburger Puppenkiste tras sias producziuns da televisiun.

Impurtantas scripturas e scripturs oriunds da la Baviera u ch’han vivì ed operà en la regiun èn (en successiun alfabetica): Herbert Achternbusch, Carl Amery, Bertolt Brecht, Lena Christ, Michael Ende, Lion Feuchtwanger, Marieluise Fleisser, Ludwig Ganghofer, Oskar Maria Graf, Axel Hacke, Eckhard Henscheid, Annette Kolb, Franz Xaver Kroetz, Thomas Mann, Klaus Mann, Golo Mann, Christian Morgenstern, Albert Ostermaier, Jean Paul, Otfried Preussler, Herbert Rosendorfer, Hans Sachs, Martin Sperr, Patrick Süskind, Ludwig Thoma, Uwe Timm, Ernst Toller, Frank Wedekind. Sco cabarettists èn ultra da quai da menziunar Django Asül, Ottfried Fischer, Günter Grünwald, Dieter Hildebrandt, Liesl Karlstadt, Gerhard Polt, Karl Valentin, Georg Ringsgwandl, Hannes Ringlstetter.

Musica

La Baviera vala tradiziunalmain sco patria da la musica populara, dal jodel e dal Schuhplattler. Da la Baviera derivan er enconuschents cumponists sco Max Reger, Carl Orff, Wilfried Hiller, Richard Strauss e Christoph Willibald Gluck. Menziun meritan er divers chors (Regensburger Domspatzen, Münchener Bach-Chor e.a.) ed orchesters (Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Bayerisches Staatsorchester am Nationaltheater, Bayerische Kammerphilharmonie in Augsburg e.a.). Entaifer la musica moderna èn da menziunar il chantautur Constantin Wecker, la band da rock e pop Spider Murphy Gang ed ils musicists da jazz Klaus Doldinger e Barbara Dennerlein.

Art figurativ

Ovra da Franz Marc

Ils cumenzaments da l’art figurativ en Baviera èn da chattar en la pictura da manuscrits carolingica ed en l’art d’aurer (chalesch da Tassilo) dal 9avel tschientaner. Impurtantas perditgas da la plastica gotica sa chattan en ils doms da Regensburg u da Bamberg.

La vieuta dal 15avel al 16avel tschientaner è stada segnada da sculpturs sco Veit Stoss u Tilman Riemenschneider e da picturs artists sco Hans Holbein il Vegl. Il pli impurtant represchentant da la renaschientscha tudestga ha furmà Albrecht Dürer, oriund da Nürnberg.

Durant il baroc e rococo èn surtut vegnidas installadas en ils enconuschents edifizis sacrals dals frars Asam impurtantas plasticas. Ignaz Günther e Joseph Feuchtmayer han concepì ils ritgs interiurs da las baselgias da Balthasar Neumann e Dominikus Zimmermann.

Vers il 1800 ha Minca giugà in’impurtanta rolla en il svilup da la pictura da paesagis. Impurtants artists dal 19avel tschientaner èn Carl Spitzweg sco maister da la pictura da gener, il realist Wilhelm Leibl sco er Franz von Lenbach e Franz von Stuck sco represchentants dal simbolissem. A l’entschatta dal 20avel tschientaner han artists da Minca cuninizià il svilup vers la moderna. La gruppa d’artists Der Blaue Reiter enturn Wassili Kandinsky cun Franz Marc, Gabriele Münter, August Macke e Paul Klee ha rut cun la tradiziun e sviluppà novas furmas d’expressiun.

En il suenterguerra han Willi Baumeister, Fritz Winter e Ruprecht Geiger tutgà tar ils pli impurtants artists. L’avantgarda represchentan tranter auter Bernd Zimmer, Alf Lechner e Fritz Koenig.

Film

La producziun da film e da televisiun en la Baviera ha lieu tant en furma da producziuns dal Bayerischer Rundfunk u d’auters emetturs statals e privats sco er da films da kino (t.a. Constantin Film e Bavaria Film). Sper divers festivals da film (Filmfest München, Hofer Filmtage e.a.) èn da menziunar ils suandants reschissurs ch’èn colliads en ina furma u l’autra cun la Baviera: Heinz Badewitz, Helmut Dietl, Bernd Eichinger, Werner Herzog, Rainer Werner Fassbinder, Hans Steinhoff, Joseph Vilsmaier.

Architectura

Ils emprims edifizis da crap èn vegnids erigids en Baviera dal temp dals Romans. A Weissenburg han ins per exempel exchavà ina terma romana. Perditgas dal temp medieval tempriv datti be paucas. In exempel furma la cripta dal Dom da Bamberg or dal temp da l’imperatur Heinrich II. En il decurs dal temp autmedieval èn Augsburg, Nürnberg, Würzburg e Regensburg daventadas citads da commerzi bainstantas. A Regensburg e Nürnberg han ins erigì, sco en l’Italia, turs da famiglia imposantas. Il dom da Regensburg furma ina da las ovras principalas da l’architectura gotica en la Germania dal Sid. La punt da crap a Regensburg ha furmà sur lung temp la suletta punt sur il Danubi tranter Ulm e Vienna ed ha perquai manà il traffic e commerzi nà qua. Tar ils centers da citads istorics tutgan sper las citads grondas er Rothenburg ob der Tauber, Dinkelsbühl, Straubing e Nördlingen.

La citad Landshut è enconuschenta per la baselgia da Nossadunna cun la pli auta tur da quadrels dal mund sco er per la residenza municipala cun sias picturas renaschimentalas. Ad Augsburg han ils Fugger erigì cun la Fuggerei l’emprim abitadi social dal mund. La chasa municipala dal lieu vala sco edifizi da parada da quel temp. Il retg Ludwig II ha laschà eriger il chastè Neuschwanstein, il chastè Linderhof e Herrenchiemsee. Tar las attracziuns a Minca tutgan la Porta da la victoria e las collecziuns anticas. A Nürnberg furman, sper las attracziuns architectonicas en la citad veglia, l’areal dals dis da partida dal temp dal naziunalsocialissem e l’exposiziun davart ils Process da Nürnberg impurtants lieus da commemoraziun.

Dal temp da Ludwig I è vegnida erigida la Walhalla a Donaustauf sper Regensburg (1842) e la Befreiungshalle survart Kelheim en la Baviera Sut (1863). La Walhalla cuntegna bustas e tavlas commemorativas deditgadas a persunalitads da lingua tudestga; la Halla da la liberaziun regorda a las guerras da liberaziun cunter Napoleun ils onns 1813 fin 1815.

Al Patrimoni mundial da l’Unesco appartegnan la residenza da Würzburg (1981), la Wieskirche sper Steingaden (1983), la citad veglia da Bamberg (1993), il limes roman tranter la Germania e las provinzas romanas Germania Superiura e Raetia (2005), la citad veglia da Regensburg (2006), las palissadas preistoricas enturn las Alps (2011), l’opera a Bayreuth (2012), l’economia d’aua istorica ad Augsburg (2019).

Museums

Sguard en il Museum naziunal german a Nürnberg

Cun radund 1350 museums è la Baviera il pajais federativ cun ils pli blers lieus d’exposiziun da l’entira Germania ed ina da las regiuns cun la pli gronda spessezza da museums da l’entir continent. La vasta paletta da museums cumpiglia collecziuns statalas e privatas, ma er chastels e curtins. Tar ils pli gronds ed enconuschents museums tutgan il Germanisches Nationalmuseum a Nürnberg ed il Bayerisches Nationalmuseum a Minca. Ina part essenziala dal possess da maletgs e d’art dal stadi liber sa chatta en las Bayerische Staatsgemäldesammlungen. En la Franconia, a Bad Windsheim e Fladungen sa chattan dapi il 1976 resp. 1990 dus dals pli gronds museums al liber.

Bibliotecas ed archivs

La pli gronda biblioteca dal stadi liber furma la Bayerische Staatsbibliothek a Minca. Igl è quai la biblioteca statala centrala da la Baviera ed ina da las pli impurtantas bibliotecas da perscrutaziun ed universalas europeicas. Cun bundant 10,2 milliuns medias sa tracti da la terz gronda biblioteca en Germania e d’ina da las pli grondas collecziuns en l’entir territori da lingua tudestga.

Il Bayerisches Hauptstaatsarchiv a Minca furma il pli grond archiv statal da la Baviera. Pervi da la lunga existenza statala da la Baviera sa tracti a medem temp d’in dals pli impurtants archivs en l’Europa. Daspera existan en l’entir stadi federativ numerus auters archivs sco er bibliotecas statalas ed universitaras.

Curtins zoologics e parcs d’animals

Sper zoos e curtins zoologics (Augsburg, Hof) existan en l’entira Baviera divers parcs d’animals (Minca, Nürnberg, Straubing) ed asils da selvaschina (Bad Kissingen, Poing, Schweinefurt, Coburg e.a.).

Cuschina

La cuschina da la Baviera è multifara, betg il davos perquai ch’ella enserra las differentas tradiziuns da la Veglia Baviera, da la Franconia e da la Svevia.

Tar las spezialitads regiunalas tutgan tranter auter la liongia alva bavaraisa, giabus asch, gnocs (Knödel) e bizochels (Spätzle).

Universitads e scolas autas

En la Baviera existan nov universitads statalas. Fin il 1962 eran quai be quatter a Minca (LMU, TU), Würzburg ed Erlangen. Tranter il 1962 ed il 1975 ha il stadi fundà tschintg ulteriuras a Regensburg, Augsburg, Bamberg, Bayreuth e Passau. Dapi il 2018 è il stadi liber londervi d’installar la dieschavla universitad statala a Nürnberg. Il 1973 è anc vegnida vitiers – a nivel da la Republica Federala Tudestga – l’universitad da la Bundeswehr a Minca.

Daspera dumbra la Baviera en tut 18 scolas autas spezialisadas (situaziun dal 2020). Quellas han ins stgaffì tranter il 1971 ed il 1996, per exempel ad Aschaffenburg, Hof, Landshut, Kempten e Nürnberg.

Impurtants sciencists ed inventaders che derivan da la Baviera u ch’han operà qua èn stads: Alois Alzheimer, Martin Behaim, Rudolf Diesel, Joseph von Fraunhofer, Werner Heisenberg, Robert Huber, Sebastian Kneipp, Carl von Linde, Rudolf Mössbauer, Georg Ohm, Max von Pettenkofer, Max Planck, Ludwig Prandtl, Adam Ries, Wilhelm Conrad Röntgen, Lothar Rohde, Hermann Schwarz, Johannes Stark, Levi Strauss.

Sport

Ballape

Tar ils sports ils pli populars tutga il ballape. L’associaziun da ballape bavaraisa dumbra 1,5 milliuns commembers e furma uschia la pli gronda en Germania. Enconuschent a nivel internaziunal è il FC Bayern München. Quel è daventà pli savens che mintg’autra squadra victura da la Bundesliga ed ha er gudagnà repetidamain concurrenzas internaziunalas sco l’UEFA Champions League. Medemamain en la pli auta classa da ballape en Germania gioga il FC Augsburg.

Sport d’enviern

Surtut en il spazi alpin en la part meridiunala da la Baviera ha il sport d’enviern tradiziunalmain ina grond’impurtanza. Correspundentamain èn atletas ed atlets da la regiun adina puspè preschents davanttiers en las pli differentas disciplinas alpinas e nordicas. Impurtantas occurrenzas da sport d’enviern han lieu regularmain ad Oberstdorf ed a Garmisch-Partenkirchen. A Garmisch han er gì lieu ils gieus olimpics d’enviern dal 1936.

Litteratura

• Karl Bosl (ed.): Handbuch der historischen Stätten Deutschlands. Tom 7: Bayern. (Kröners Taschenausgabe, tom 277), 3. ed., Kröner, Stuttgart 1981, ISBN 3-520-27703-4.
• Max Spindler (ed.), Gertrud Diepolder: Bayerischer Geschichtsatlas. Bayerischer Schulbuchverlag, Minca 1969.
• Max Spindler, Alois Schmid (ed.): Handbuch der bayerischen Geschichte. Beck, Minca 1971ss. (4 toms).
• Wilhelm Volkert, Richard Bauer: Handbuch der bayerischen Ämter, Gemeinden und Gerichte: 1799–1980. Beck, Minca 1983, ISBN 3-406-09669-7.
• Peter Claus Hartmann: Bayerns Weg in die Gegenwart. Vom Stammesherzogtum zum Freistaat heute. 2. ed., Pustet, Regensburg 2004, ISBN 3-7917-1875-4.
• Benno Hubensteiner: Bayerische Geschichte. Staat und Volk, Kunst und Kultur. 18. ed., Rosenheim 2013, ISBN 978-3-475-53756-1.
• Gerald Huber: Kleine Geschichte Niederbayerns. 2. ed., Verlag Friedrich Pustet, Regensburg 2010, ISBN 978-3-7917-2048-7.
• Gerald Huber: Lecker derbleckt. Eine kleine bairische Wortkunde. Societätsverlag, Francfurt a.M. 2008, ISBN 978-3-7973-1100-9.
• Fritz Koller, Hermann Rumschöttel: Bayern und Salzburg im 19. und 20. Jahrhundert, vom Salzachkreis zur Euregio. Samson, Minca 2006, ISBN 3-921635-98-5.
• Dirk Götschmann: Wirtschaftsgeschichte Bayerns, 19. und 20. Jahrhundert. Pustet, Regensburg 2010, ISBN 978-3-7917-2230-6.
• Peter Fassl, Wilhelm Liebhart, Doris Pfister, Wolfgang Wüst (ed.): Bayern, Schwaben und das Reich. Festschrift für Pankraz Fried zum 75. Geburtstag. (Augsburger Beiträge zur Landesgeschichte Bayerisch-Schwabens, 11), Augsburg 2007, ISBN 978-3-89639-589-4.
• Michael Beer: Bayerns Boom im Bauernland. Landesplanung und Strukturwandel der bayerischen Wirtschaft im ländlichen Raum von 1945 bis 1975. Lulu, Morrisville 2008, ISBN 978-1-4092-0580-7.
• Franz X. Bogner: Bayern aus der Luft. Stürtz, Würzburg 2009, ISBN 978-3-8003-4014-9.
• Martin Wittmann: Total alles über Bayern / The Complete Bavaria. Folio Verlag, Vienna/Bulsaun 2014, ISBN 978-3-85256-646-7.

Colliaziuns

 Commons: Baviera – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina d’internet da la regenza bavaraisa
• Bayerische Landesbibliothek
• Haus der Bayerischen Geschichte
• Chartas geograficas davart la Baviera
• bavarikon – Kunst- und Wissensschätze Bayerns