Charpin

Il charpin (Carpinus betulus), er fau alv u fau coller, tutga tar il gener Carpinus entaifer la famiglia Betulaceae. La spezia crescha sco planta da grondezza mesauna u sco chaglia en l’Europa e l’Asia dal Vest.

Num

Cuntrari a quai ch’il num fau alv u fau coller sugerescha, n’è la planta betg parentada cun il fau verd (Fagus sylvatica). La denominaziun ‹fau› deriva da la sumeglientscha exteriura cun il fau verd (grondezza, furma e muster dals gnervs da la feglia, scorsa glischa); areguard autras caracteristicas (habitus, fritgs) èn las duas spezias però dal tuttafatg differentas. Sco ‹fau alv› vegn la spezia designada perquai che ses lain è pli cler che quel dal fau verd.

Er en autras linguas han ins fatg questa colliaziun (sistematicamain faussa) dal fau alv tar il fau verd, per exempel cun numnar l’emprim ‹Hainbuche› u ‹Hagebuche›. Dal num ‹Hainbuche› deriva er l’adjectiv ‹hanebüchen› (per ‹grop›, ‹rubiesti› resp. figurativ ‹maiudì›, ‹impertinent›) che sa referescha al lain dir e zai da la planta.

Caracteristicas

Exemplar d’enviern

Exemplar da stad

Tar il charpin sa tracti d’ina planta che perda la feglia d’atun, che cuntanscha autezzas da 25 meters ed in diameter dal bist da fin in meter. En il Caucasus vegn la planta schizunt fin 35 meters auta. La vegliadetgna maximala munta a ca. 150 onns. En effectivs serrads furman ils bists mutagls da 8–10 meters lunghezza, en cas extrems da fin a 18 meters. Il bist ha per il pli in profil irregular ed è savens guersch.

Tar plantas giuvnas è la roma orientada a moda verticala; cun la vegliadetgna sa storscha quella en l’orizontala. Las curunas èn spessas e sa cumponan en la part inferiura da roma bratga ed en la part superiura da roma en orientaziun verticala. Plantas singulas furman curunas imposantas en furma ovala.

Brumbels, feglia, chatschs giuvens

Fegl resgià dubel

Ils brumbels d’enviern en furma da fis cuntanschan ina lunghezza da 5–8 millimeters. Las stgaglias dals brumbels èn da colur brina fin brin cotschna e munidas a l’ur cun tschegls. Ils brumbels da flurs èn in pau pli gronds e main gizs ch’ils brumbels vegetativs.

Ils fegls da colur verd stgira èn ordinads sin la frastga a moda alternanta. Els cuntanschan ina lunghezza da 4–10 centimeters, ina ladezza da 2–4 centimeters e fineschan en piz; la basa è gizza fin radunda, magari er smuttada, guerscha u en furma da cor. L’ur dal fegl è resgià dublamain. Igl èn avant maun 10 fin 15 pèrs d’avainas da fegls parallels; ils fegls paran uschia sco faudads. La vart sut dals fegls è a l’entschatta pailusa (almain en ils anguls da las avainas dals fegls), pli tard però niva. D’atun sa colurescha la feglia d’in mellen aurà; per part resta quella en stadi brin fin la primavaira vi da la roma.

Ils chatschs giuvens èn d’in brin glischant (fin brin verdent) e levamain pailus. Pli tard daventan els grisch brinents e chalvs. Els disponan da numerusas lenticellas alvas en furma elliptica.

Flurs e fritgs

Chatsch cun ils dus cotiledons tipics

Ils charpins èn monochasans, vul dir ch’els disponan da flurs masculinas e femininas sin il medem individi. A las flurs mancan ils fegls da la curuna (petals). Tar ils portaflurs sa tracti da minas. Las flurs sa sviluppan vi dals giuvens chatschs, l’enviern passentan els en furma da brumbels. Il temp da fluriziun dura da l’avrigl fin il matg; l’impollinaziun succeda tras il vent.

Las flurs masculinas cumparan curt avant che la feglia prui. Las minas pendentas en furma cilindrica han ina lunghezza da 4–6 centimeters; ellas èn da colur verd melna. Ina singula flur cumpiglia quatter fin dudesch stamins ch’èn a l’entschatta da colur verd clera, pli tard brinenta.

Las flurs femininas èn medemamain ordinadas en minas; quellas stattan l’emprim sidretg e pendan pli tard. L’entschatta èn ellas da colur verda, alura brin clera; ellas cuntanschan ina lunghezza da 2–4 centimeters. Las minas femininas cumparan pir suenter il pruir da la feglia. Dal temp da madiraziun (avust/settember) han ils portafritgs ina lunghezza da fin a 17 centimeters.

Tar il fritg sa tracti d’ina pitschna nusch dira, plitost platta e lada, che cuntanscha ina lunghezza da 6 fin 9 mm ed ina ladezza da 5 fin 6 mm. Quella è a l’entschatta da colur verd melnenta, pli tard brinenta. La nusch è munida cun in’ala che serva a la derasaziun tras il vent. Ils fritgs sa schlian pir durant ils mais d’enviern da la planta.

Dumber da cromosoms

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 64.

Ragischs e micoriza

Charpins sviluppan sin terrens profunds ragischs da cor che tanschan fitg a bass. Sin terrens umids percunter sa concentreschan las ragischs sin ils 35 centimeters superiurs, uschia che talas plantas pon tgunschamain vegnir smersas tras il vent.

Da la planta èn enconuschentas numerusas furmas da micoriza, vul dir da simbiosa da las ragischs cun bulieus (surtut basids).

Lain e scorsa

Lain

Il lain dal charpin è da colur alva fin alv grischenta (perquai il num ‹fau alv›). I na dat tar questa spezia nagina differenza da colur tranter il lain alv ed il lain da cor. Il lain è structura a moda regulara, ils rintgs annuals n’èn strusch da vesair. Il lain dal charpin è fitg dir e grev (pli grev che quel dal fau verd e dal ruver).

La scorsa è grischa, satiglia e glischa. Tar plantas pli veglias po quella survegnir sfessas orizontalas. Er a l’intern da la scorsa sa furman rintgs annuals d’ina ladezza da ca. 0,12 millimeters l’onn.

Derasaziun

Cumbain ch’il gener Carpinus è enconuschent a moda fossila gia dapi il terziar, sa lascha il charpin cumprovar pir en sediments dal quartar. Ils refugis dal temp da glatsch sa chattavan en l’Europa dal Sid ed en il Caucasus. A partir da ca. 7000 a.C. è la planta returnada en l’Europa Centrala. Vers 5000 fin 4000 a.C. era ella gia vaira derasada e ca. 2000 a.C. aveva ella cuntanschì l’extensiun odierna.

Areal

Territori da derasaziun

L’areal dal charpin cumpiglia l’Europa Centrala, l’Anatolia dal Nord, il Caucasus e la muntogna da l’Elbrus. Il cunfin settentriunal en l’Europa maina da l’Engalterra dal Sidvest sur la Belgia dal Nord en il Danemarc dal Nord nua che la planta cuntanscha cun 57° 30' il punct situà il pli al nord; vinavant tanscha il cunfin sur la Svezia dal Sid, la Lettonia, la Lituania, la Bielorussia e l’Ucraina, nua ch’il charpin surpassa be pauc il Dnepr en direcziun ost. En las regiuns da steppa che cunfineschan cun la Mar Naira manca la planta, medemamain sin la Crim. Percunter cumpara il charpin en l’entir Caucasus ed en vischinanza da la Mar Caspica er en la muntogna da l’Elbrus. En il sid da las Pireneas, sin las inslas Corsica, Sardinia e Sicilia na cumpara la planta betg, bain però en l’Italia e sin la Peninsla dal Balcan. Er en l’Anatolia populescha ella be ina strivla graschla per lung da la costa da la Mar Naira.

En vischinanza da ses cunfin settentriunal crescha il charpin a l’autezza da la mar, en las muntognas cuntanscha el las suandantas autezzas: Europa Centrala 700 fin 1000 m, Alps dal Sid 1300 m, Caucasus 2000 m, Elbrus 2300 m.

Abitadis

Il charpin è derasà en il clima suboceanic. El supporta stads chaudas e vers nord ed ost er temperaturas da fin a −30 °C.

En la part meridiunala da l’areal da derasaziun preferescha la planta posiziuns umidas, sumbrivaunas resp. crescha en territoris ritgs da precipitaziuns. En la part settentriunala evitescha ella posiziuns exponidas.

Ina creschientscha optimala ha lieu sin terrens frestgs fin periodicamain umids, ritgs da substanzas nutritivas. En l’Europa Centrala crescha il charpin surtut sin terra brina, en l’Europa dal Sidost sin terrens da sablun fin.

Sistematica

Scorsa d’ina planta veglia

Entaifer il gener Carpinus tutga il charpin tar la secziun Carpinus. Gia il 1753 ha Carl von Linné descrit la planta sut il num odiern Carpinus betulus.

I sa laschan differenziar pliras varietads, las qualas vegnan surtut duvradas en l’orticultura:

• Carpinus betulus var. angustifolia (Medwed.) O. Radde cun feglia lunghenta e fritgs conics, cun chavettas; deriva da l’Ucraina.
• Carpinus betulus var. carpinizza (Host) Neilr. (sin.: Carpinus betulus subsp. carpinizza (Kil.) O.Schwarz) cun fegls pitschens, a la basa en furma da cor, munids cun set fin nov pèra avainas; deriva da la Rumenia.
• Carpinus betulus var. parva O. Radde cun feglia pitschna, fermamain pailusa e fritgs scuflads; deriva da l’Ucraina.

Plinavant èn er sa furmadas diversas furmas decorativas:

• 'Columnaris' – a l’entschatta cun curuna en furma da colonna, pli tard ovala fin bunamain radunda, diromada fermamain, crescha plaun.
• 'Fastigiata' – crescha svelt, cun curuna regulara, a l’entschatta en furma da colonna, pli tard ovala.
• 'Fastigiata Monument' – crescha a moda cumpacta ed en furma da colonna, creschientscha fitg plauna.
• 'Frans Fontaine' – curuna en furma da colonna fin ovala, crescha plaun, resta er en la vegliadetgna graschla.
• 'Incisa' – cun fegls graschels, entagliads profundamain.
• 'Quercifolia' – cun fegls graschels, entagliads a moda radunda.
• 'Variegata' – fegls cun flatgs mellens.

Malsognas

Igl èn enconuschentas dapli che 200 spezias da bulieus che pon infestar il charpin, tranter quels diversas sfarinussas e pucinas.

En pli pon radund 70 spezias d’insects e da chariels donnegiar la planta. Da quellas èn però be paucas spezialisadas sin il charpin sco per exempel il plugl Parthenolecanium rufulum Cockerell u il scorset Scolytus carpini Ratz.

Utilisaziun

Charpins d’ina vegliadetgna da ca. 200 onns che vegnivan tagliads pli baud

La muntada economica dal charpin è ozendi plitost pitschna. Il lain vegn, pervi da sia spessezza e direzza, duvrà per construir parchet e tscherts utensils; en la construcziun da clavazins fan ins diever dal lain per ils martels.

Il charpin furnescha in lain da brisch d’emprima qualitad. Pli baud han ins perquai promovì fermamain questa spezia, damai che quella sviluppa pli svelt plantinas dal tschep suenter esser vegnida tagliada.

Dal temp roman, ma er anc durant la Guerra da trent’onns han ins savens furmà dal charpin saivs vivas che servivan ad intents da defensiun. Per cuntanscher quai, vegnivan las plantas pinadas a mesas e sturschidas per terra. Uschia sa furmava – ensemen cun murers, rosers selvadis ed auters spinatschs – ina dustanza natirala quasi nunpenetrabla.

Sco planta medicinala vegn il charpin duvrà en la fitoterapia tenor Bach cunter spussada ed en la medischina tradiziunala tenor Hildegard von Bingen cunter flatgs da la pel alvs.

En curtins sa servan ins – pervi da la buna creschientscha suenter in tagl e perquai che la feglia crescha fitg spess – gugent da charpins sco saiv viva tagliada.

Litteratura

• Horst Bartels: Gehölzkunde: Einführung in die Dendrologie. UTB Eugen Ulmer, Stuttgart 1993, ISBN 3-8252-1720-5.
• Adam Boratyński: Carpinus betulus. En: P. Schütt e.a. (ed.): Enzyklopädie der Laubbäume. Nikol, Hamburg 2006, ISBN 3-937872-39-6, p. 165–176.
• Doris Laudert: Mythos Baum. Geschichte, Brauchtum. 40 Porträts. blv, Minca 2004, ISBN 3-405-16640-3, p. 129–131.
• Peter Kiermeier: Handbuch Wildgehölze. Verlag Grün ist Leben, Pinneberg 2000, ISBN 3-934480-09-8, S. 30s.
• Heinrich Rubner: Die Hainbuche in Mittel- und Westeuropa. Untersuchungen über ihre ursprünglichen Standorte und ihre Förderung durch die Mittelwaldwirtschaft. (Forschungen zur deutschen Landeskunde, tom 121). Bundesanstalt für Landeskunde und Raumforschung, Bad Godesberg 1960.

Colliaziuns

 Commons: Charpin – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Charpin sin infoflora.ch
• Charpin sin floraweb.de
• Derasaziun en l’emisfera nord tenor Eric Hultén.