Lituania

La Lituania (lituan Lietuva) è in stadi europeic che vegn attribuì a l’Europa Centrala ubain a l’Europa dal Nord. Tranter ils trais stadis baltics furma la Lituania il stadi situà il pli al sid. El cunfinescha en il vest cun la Mar da l’Ost ed ha cunfins communabels cun la Lettonia, la Bielorussia, la Pologna e l’oblast russ Kaliningrad.

Republica da la Lituania Lietuvos Respublika (lituan)
Lingua uffiziala	lituan
Chapitala	Vilnius
Furma da stadi	republica parlamentara
Furma da regenza	democrazia semipresidenziala
Schef da stadi	presidenta Gitanas Nausėda
Schef da la regenza	primminister Saulius Skvernelis
Surfatscha	65 300 km²
Abitants	2 849 000 (2017)
Spessezza	44 abitants per km²
Munaida	euro (€)
Independenza	16 da favrer 1918 11 da mars 1990
Imni naziunal	Tautiška giesmė
Zona d'urari	UTC+2
Numer da l'auto	LT
TLD d'internet	.lt
Preselecziun	+370

Davent da ca. l’onn 1253 fin il 1795 ha la Lituania furmà in gronducadi; a partir dal 1569 ha il pajais fatg part da l’uniun polac-lituana. Cun la terza divisiun da la Pologna l’onn 1795 è la Lituania vegnida sut domini russ. Il 1918 ha il pajais declerà si’independenza sco republica. Suenter il temp d’occupaziun sovietic (a partir dal 1940) ha il stadi puspè cuntanschì il 1990 si’independenza. En rom da l’extensiun a l’ost l’onn 2004 è la Lituania daventada in stadi commember da l’Uniun europeica e commember da la NATO. Dapi il 2015 furma la Lituania il 19avel commember da la zona da l’euro.

La Lituania dumbra radund 3 milliuns abitants (situaziun dal 2017). La chapitala ed a medem temp la pli gronda citad dal pajais è Vilnius; ulteriuras citads grondas èn Kaunas, Klaipėda e Šiauliai.

Geografia

Topografia dal pajais

La Lituania cunfinescha en il nord cun la Lettonia, en l’ost e sidost cun la Bielorussia. Il cunfin tar la Pologna en il sid mesira be radund 100 km, furma però la pli impurtanta colliaziun vers l’Europa Centrala e dal Vest. Vers sidvest suonda sco exclava l’oblast russ Kaliningrad; il cunfin furma per part il flum Memel. En il vest sa chatta la Mar da l’Ost; tar quella ha la Lituania access sur il port da Klaipėda.

Geografs da l’Institut Géographique National da la Frantscha han quintà ora il 1989 il punct central geografic da l’Europa ed han eruì in lieu en il vitg Purnuškės in pau en il nord da Vilnius.

Geologia

Geologicamain sa chatta la Lituania entaifer la plattafurma europeica da l’ost; la situaziun tectonica sa preschenta uschia dapi in lung temp geologic a moda relativamain ruassaivla. La surfatscha è surtut vegnida modellada tras la massa da glatsch ch’è avanzada pliras giadas en il decurs dal temp da glatsch. Be en singuls cas cumparan perquai furmaziuns da grip pli veglias a la surfatscha. Praticamain l’entira cuntrada da la Lituania è segnada dals process da furmaziun da morenas e da l’erosiun/sedimentaziun da quellas suenter l’ultim temp da glatsch da la Weichsel. Avant 20 000 onns, dal temp che l’englatschament da la Weichsel ha cuntanschì sia culminaziun, è be ina pitschna strivla en il sidost dal pajais restada libra da glatsch.

En il vest cunfinescha il pajais cun rivas da sablun a la Mar da l’Ost. La dorsala da la Lituania Bassa en il vest tutga tar la dorsala baltica. La regiun collinusa en il sidost dal pajais tutga tar la dorsala auta bielorussa. Qua sa chattan cun 294 m las elevaziuns las pli autas da la Lituania (Aukštasis Kalnas e Juozapinės Kalnas). Ils pli gronds flums èn Memel e Neris che naschan omadus en la Bielorussia. En il nordost giascha la platta da lais da la Lituania Superiura. Numerus lais sa chattan er en il sid. Tut en tut cumpiglian ils lais radund 1,5 % da la surfatscha dal pajais.

Per lunschor la gronda part dal pajais vegn utilisada sco terren agricul. Stgars 30 % èn cuverts cun guauds e bundant 3 % furman palids e morasts. La Lituania sa cumpona en tut da 62 680 km² surfatscha da terren e da 2620 km² surfatscha d’aua.

Clima

En la Lituania prevala in clima continental moderà. Il vent dal vest che dominescha a la costa maina aria chauda ed umida nà da la Mar da l’Ost a l’intern dal pajais.

Il mais il pli chaud è il fanadur cun en media 17 °C; il mais il pli fraid è il schaner cun en media −5,1 °C. La temperatura media annuala munta a 6,2 °C. La quantitad da precipitaziuns annuala giascha tar 661 mm – en il sidvest è quai bundant dapli, en il nord pli pauc.

Ambient

Parc naziunal Aukštaitija

En la Lituania èn endrizzads radund 200 territoris da protecziun da la natira. Da quai fan part tschintg parcs naziunals, divers territoris da protecziun speziala e radund trenta parcs regiunals. Bundant 14 % da la surfatscha dal pajais sa chattan sut protecziun da la natira, sco per exempel la regiun da Praviršulio Tyrelis. Enconuschenta è tranter auter la palì auta Aukštumala, situada tranter Sowetsk e Klaipėda, a la quala è gia stada deditgada a l’entschatta dal 20avel tschientaner – sco emprima palì en tut il mund – ina monografia speziala (C.A. Weber, 1902).

Populaziun

Demografia

Dapi la fin da l’Uniun sovietica il 1990 sa reducescha la populaziun da la Lituania cuntinuadamain. Il 1992 ha quella cuntanschì il maximum cun stgars 3,7 milliuns. L’onn 2000 eran quai anc 3,5 milliuns ed il 2010 3,32 milliuns abitants. A questa sminuziun contribuescha tant l’emigraziun (cf. sutvart) sco er il surpli da mortoris. Areguard las naschientschas ha l’onn 2002 muntà il punct il pli bass cun radund 30 000 (8,6 per 1000 abitants). Dapi lura è la rata puspè creschida levet (35 625 naschientschas l’onn 2010). Entant ch’il vest dal pajais enconuscha dapli naschientschas che las ulteriuras parts dal pajais, èsi surtut las regiuns da cunfin en l’ost ch’èn segnadas d’envegliament (bundant 20 mortoris per 1000 abitants en ils circuls Ignalina, Švenčionys e Zarasai, entant che la media en l’entir pajais muntava il 2007 a 13,5).

Tenor indicaziun da l’Uffizi da statistica da la Lituania vivan dapi l’avrigl 2012 main che 3 milliuns persunas en il pajais. Il motiv principal furma la migraziun (cf. sutvart).

Dapi la fin da la Segunda Guerra mundiala è la Lituania stada marcada d’ina vieuta rasanta ad ina societad urbana. Il 1959 vivevan anc ⅗ da la populaziun sin la champagna, il 1970 era la relaziun gulivada ed il 1990 è stada cuntanschida la relaziun da dus terzs populaziun urbana ed in terz populaziun rurala.

Migraziun

Mintg’onn bandunan intginas dieschmilli persunas la Lituania en in auter pajais. Tar la gronda part da questas persunas sa tracti da giuvens creschids che vesan a l’exteriur meglras schanzas sin il martgà da lavur che en la Lituania. Ils pajais da destinaziun ils pli populars èn il Reginavel Unì, l’Irlanda e la Scandinavia. Tenor stimaziuns vivan u lavuran plinavant radund 200 000 Lituans a l’exteriur occidental senza che las autoritads lituanas hajan enconuschientscha da quai.

Da l’autra vart ha il bun svilup economic en la Lituania manà ad in’emigraziun creschenta or da la Bielorussia vischina. Ed er la procentuala da Lituans che returnan en il pajais crescha en congual cun ils immigrants d’autra naziunalitad.

Aspectativa da vita

L’aspectativa da vita en la Lituania è bain creschida in pau ils ultims onns; tuttina giascha quella anc adina cleramain sut la media europeica (2012: dunnas 79,45 onns, en Germania p.ex. 82,1 onns; umens 68,39 onns, Germania 76,6 onns). Surtut tar ils umens èn questas bassas valurs d’attribuir per ina buna part a l’abus d’alcohol. Tenor il rapport da la WHO èn morts en Lituania 2900 umens e 950 dunnas en consequenza dal consum d’alcohol (quai èn 30 % da tut ils mortoris). Il 2013 aveva la Lituania entaifer ils 34 stadis commembers da l’OECD il pli aut consum d’alcohol per persuna.

Tenor la WHO è la Lituania er il pajais cun la pli auta rada da suicidis en tut il mund (38,6 cas sin 100 000 persunas il 2005 resp. 35,6 cas il 2009, suandà da la Russia cun 31,7 cas il 2006). Sco motivs principals vegnan inditgads l’aut consum dad alcohol e l’aut grad da dischoccupaziun da giuvenils. Ultra da quai ha la Lituania la pli auta rata da delicts da mazzament en tut l’Uniun europeica.

Etnias

Per lunschor la gronda part da la populaziun furman ils Lituans sezs. Igl existan però er en il pajais intginas minoritads naziunalas, surtut Slavs. La minoritad polonaisa da la Lituania, che viva per gronda part en il district Vilnius, è per part sesenta là dapi plirs tschient onns.

Persunas d’origin russ èn oravant tut arrivadas durant e suenter la Segunda Guerra mundiala en la Lituania, cur ch’il pajais furmava ina part da l’Uniun sovietica. La populaziun da lingua russa en la Lituania sa concentrescha sin la chapitala Vilnius (surtut en la part da la citad Naujoji Vilnia), la citad da port Klaipėda, la regiun Mažoji Lietuva e lieus d’industria sco Elektrėnai e Visaginas.

Entant ch’il russ furma per la generaziun mesauna e veglia la lingua franca, surpiglia tar ils giuvens l’englais questa rolla.

Sper 84 % Lituans vivan en il pajais (situaziun dal 2011): 6,58 % Polonais, 5,81 % Russ, 1,19 % Bieloruss, 0,54 % Ucrainais. Ils ulteriurs procents sa repartan sin autras naziunalitads e sin minoritads naziunalas (Gidieus, Roma, Tatars e.a.).

Linguas

Lituan sco lingua materna discurran radund 2,7 milliuns persunas. Il lituan tutga tar las linguas balticas, a las qualas appartegna er il letton (ma betg l’eston che fa part da las linguas slavas). Areguard bleras atgnadads linguisticas vegn il lituan considerà sco ina lingua spezialmain arcaica che stat perquai fitg datiers da la lingua indogermana oriunda.

Sin la segunda plazza da las linguas che vegnan discurridas en la Lituania sa chatta il polonais. Questa lingua è surtut preschenta en la part orientala dal pajais, en spezial en las regiuns ruralas enturn Vilnius ed en la regiun enturn Dieveniškės. Malgrà las deportaziuns suenter la Segunda Guerra mundiala era sa mantegnida là ina gronda minoritad polonaisa. Pervi da la lunga preschientscha dal russ en la Lituania è il polonais che vegn discurrì en questas regiuns per part sa maschadà cun expressiuns russas; ins numna perquai questa varietad ‹polonais lituan›.

Religiun

La gronda part dals Lituans (80 %) èn catolic-romans, radund 4,1 % èn ortodoxs. Vilnius furma la sedia d’in nunzi apostolic ch’è responsabel sco represchentant diplomatic dal papa per la Lituania, la Lettonia e l’Estonia. A las baselgias luteranas e refurmadas appartegnan tut en tut ca. 2,1 % dals abitants dal pajais. Tenor ina retschertga dal 2008 han bundant dus terzs dals catolics inditgà ch’els pratitgeschian lur cretta; 10 % da tut las persunas interrogadas han considerà sasezzas sco betg cartentas.

En la Lituania vivan en pli ca. 21 000 muslims (0,6 %). La cumpart da la populaziun gidieua muntava avant la Segunda Guerra mundiala a 9 %. Durant l’occupaziun tudestga da la Lituania ils onns 1941 fin 1944 èn bundant 90 % dals gidieus vegnids mazzads.

Istorgia

Il num ‹Lituania› cumpara l’emprima giada l’onn 1009 sco ‹Litua› (en las ‹Annalas da Quedlinburg›).

Midadas territorialas dal 13avel tschientaner fin oz

Ils origins da la Lituania sco stadi èn da chattar en il 13avel tschientaner, suenter che stirpas balticas avevan colonisà il territori a partir dal terz millenni a.C. Cun consentiment dal papa è il prinzi Mindaugas vegnì curunà il 1253 sco retg; ad el èsi reussì da suttametter a sia suveranitad las stirpas vischinantas. Ses reginavel cumpigliava tar sia mort l’onn 1263 ca. il territori da la Lituania odierna. La furmaziun dal stadi è gist anc reussida a temp per pudair far frunt als chavaliers da l’Urden teutonic ch’avanzavan tant nà dal nord sco er nà dal sid.

Parallelamain è succedida gia en il 14avel tschientaner l’expansiun vers ost. Suenter che la veglia Rus da Kiev era ida en ruina causa l’arrivada dals Mongols, èn sa furmads plirs principadis successurs. Pervi da l’Urden teutonic n’ha la Lituania betg pudì expander vers vest, entant ch’en l’ost aveva l’arrivada dals Mongols (ch’èn vegnids numnads pli tard Tatars) manà ad in vacum da pussanza. En quel è avanzà il gronducadi da la Lituania adina dapli ed è arrivà cun la conquista da Kiev (suenter il 1462) en concurrenza directa cun il gronducadi da Moscau per la predominanza entaifer ils ducadis parzials russ. L’expansiun vers ost da la Lituania ha chattà sia culminaziun en l’emprima mesadad dal 15avel tschientaner.

L’onn 1386 ha il gronduca Jogaila surpiglià tras maridaglia e conversiun al cristianissem – suenter la mort da Mindaugas era la Lituania puspè daventada pajauna – la curuna polonaisa, fundond uschia l’uniun persunala polonais-lituana. Jogaila (polonais: Jagiello) ha fundà la dinastia dals Jagiellons. Suenter la battaglia victoriusa sper Tannenberg l’onn 1410 è la smanatscha tras l’Urden teutonic stada eliminada definitivamain. Questa battaglia avevan gudagnà las forzas armadas unidas da la Pologna e Lituania.

La stretga uniun politica da la Pologna e Lituania ha manà il 1569 a l’uniun reala da Lublin. Cun quella è ida a fin l’independenza da la Lituania, e quai suenter che l’aristocrazia lituana era gia vegnida ils decennis precedents adina pli fitg sut l’influenza da la cultura e lingua polonaisa. Uschia è la Lituania ida dal temp da la refurmaziun la via polonaisa ed è restada catolica, entant che la part nordica dal Balticum, influenzada pli ferm nà da vart tudestga, è daventada protestanta. Fin las divisiuns da la Pologna ha la Lituania furmà ina part dal stadi polonais; il 1795 è il territori lituan alura vegnì sut domini russ. Duas sullevaziuns da vart dals Polonais e Lituans ils onns 1831 e 1863 ha il zar russ supprimì a moda sanguinusa.

L’Emprima Guerra mundiala cun la Revoluziun d’october e la guerra civila sequenta han manà il favrer 1918 – sut occupaziun tudestga – a la proclamaziun da la republica independenta Lituania; suenter cumbats cunter l’Armada cotschna e truppas polonaisas èsi propi reussì da far valair quella. La chapitala na furmava da quel temp però betg la sedia istorica dal gronducadi, mabain Kaunas, damai che la regiun da Vilnius era occupada da la Pologna (dal 1920 fin il 1939, cumbain annullà da la Societad da las Naziuns il 1923). La democrazia parlamentara, introducida cun la constituziun dal 1922, è vegnida messa ord vigur cun il putsch dad Antanas Smetona il december 1926; Smetona ha silsuenter regì a moda dictatorica fin il 1940. Ins ha relaschà novas constituziuns ch’han confermà il reschim autoritar da Smetona, tranter auter las constituziuns lituanas dal 1928 e 1938. Ils 23 da mars 1939 ha la Lituania stuì ceder il Territori da la Memel al Reich tudestg. Questa regiun aveva appartegnì fin il 1919 a la Germania, era dapi lura dispitada tranter la Germania e la Lituania e steva perquai dapi il Contract da pasch da Versailles sut administraziun franzosa (per incumbensa da la Societad da las naziuns). Ils 10 da schaner 1923 avevan corps da voluntaris lituans occupà la regiun ch’era sinaquai vegnida annectada da la Lituania.

Cun l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala è creschida la pressiun da vart da l’Uniun sovietica. Il zercladur 1940 ha Smetona abditgà e suenter l’invasiun da truppas sovieticas è vegnida nominada ina regenza prosovietica, la quala ha declerà ils 3 d’avust 1940 l’adesiun a l’Uniun sovietica. Suenter l’entschatta da la Guerra tudestg-sovietica han truppas tudestgas conquistà fin il fanadur 1941 il territori statal da la Lituania. Sinaquai han ins mazzà fin il december 1941 la gronda part da la populaziun gidieua. Quai è succedì tras gruppas d’acziun da la polizia da segirezza e dal SD cun sustegn da gidanters lituans e da la polizia auxiliara collavuraziunistica. Ils survivents èn vegnids concentrads en ghettos. 90 % da la populaziun gidieua dal pajais n’han betg survivì la fin da la guerra.

En rom da si’offensiva da stad l’onn 1944 ha l’Armada cotschna puspè conquistà grondas parts da la Lituania. Sinaquai han ins reinstallà la Republica sovietica socialistica lituana. La resistenza dals uschenumnads ‹frars dal guaud› cunter l’occupaziun sovietica è stada difficila senza sustegn nà da l’exteriur ed è sa reducida a partir dal 1948 sin intginas paucas gruppas da partisans. En ina terza gronda unda da deportaziun ha Stalin fatg manar dieschmillis «inimis dal stadi» en la Sibiria, suenter ch’igl avevan gia gì lieu il 1940/41 e 1945/46 emprimas arrestaziuns e deportaziuns. Blers dals deportads èn morts en ils champs en l’ost da l’Uniun sovietica.

Lituans a chaschun da l’inscunter da Gorbatschow a Šiauliai

En rom da la perestrojka, ch’ha manà en il Balticum a la Revoluziun chantanta, è la Lituania sa declerada il 1990 – sco emprima republica da l’anteriura Uniun sovietica insumma – sco stadi suveran, renumnond il soviet superiur en assamblea constituenta. Medemamain il 1990 ha l’Islanda renconuschì sco emprim stadi l’independenza da la Lituania. La dumengia sanguinusa da Vilnius, ils 13 da schaner 1991, han forzas militaras prosovieticas empruvà adumbatten da cupitgar la giuvna democrazia cun chars armads; 14 demonstrants giuvenils èn vegnids per la vita a la tur da televisiun. Sco reacziun sin quai èn 85 % dals Lituans s’exprimids ils 8 da favrer 1991 èn rom d’ina votaziun dal pievel a favur da l’independenza dal pajais. Suenter ch’il putsch da Moscau cunter Gorbatschow ha fatg naufragi l’avust 1991, han ils pajais dal vest renconuschì l’independenza da la Lituania e da ses stadis vischins Lettonia ed Estonia. A l’entschatta è il svilup dal pajais stà segnà d’ina crisa economica e d’instabilitad politica (pervi da la privatisaziun radicala), ma alura ha la politica da refurma fitgà adina dapli pe, surtut suenter avair surmuntà la crisa da la Russia da l’onn 2000. L’onn 2004 è la Lituania daventada commembra da l’Uniun europeica e da la NATO. Dapi il december 2007 fa la Lituania part dal spazi da Schengen.

Politica

Sistem politic

La Lituania furma ina democrazia semipresidiala. La chapitala e sedia da la regenza da la Republica da la Lituania è la citad da Vilnius. Tenor la constituziun furma il pajais ina republica democratica e constituziunala cun separaziun da las pussanzas. Areguard la dumonda co che la democrazia vegn realisada, è la confidenza dals burgais però plitost pitschna: Tenor ina retschertga dal 2006 è la dumonda «Quant cuntents essas Vus cun il funcziunament da la democrazia en Voss pajais?» be vegnida respundida da 23 % a moda positiva.

Magari vegn la Lituania – tuttina sco l’Israel ed intgins auters stadis da l’Europa da l’Ost e da l’Asia – er descritta sco democrazia etnica, en la quala «la dominanza d’ina gruppa etnica è instituziunalisada».

President

Schef dal stadi furma il president, al qual na cumpetan betg be incumbensas represchentativas; anc avant il minister da l’exteriur è el numnadamain responsabel per la politica da l’exteriur dal pajais. Ultra da quai dispona el d’in dretg da veto ch’al lubescha da bloccar leschas ch’èn vegnidas relaschadas dal parlament. Tenor il protocol al suondan en l’ierarchia statala il parsura dal parlament ed il primminister.

Parlament

Il parlament lituan vegn numnà Seimas. Quest num deriva dal term polonais ‹Sejm› e renviescha a la lunga istorgia communabla da la Lituania e da la Pologna. Il parlament d’ina chombra consista da 141 parlamentaris che vegnan elegids per quatter onns. Cun ina maioritad da dus terzs ha il parlament la pussaivladad da midar la constituziun.

Regenza

Schef da la regenza da la Lituania è il primminister. El dispona da la cumpetenza da dar avant las lingias directivas per la politica da la regenza.

Partidas ed associaziuns d’interess

Abstrahà dals conservativs e dals socialdemocrats na dispona la gronda part da las partidas betg d’in program da partida u d’ina orientaziun ideologica fixa. La gronda part da las partidas pitschnas han ins fundà sco plattafurma per persunas singulas. Perquai ch’i dat relativamain savens crisas da la regenza e midadas areguard las maioritads en il parlament, n’è la muntada politica da questas partidas pitschnas betg da sutvalitar.

Associaziuns d’interess na giogan en il sistem politic betg ina rolla uschè centrala sco en auters pajais. Ils sindicats èn da pitschna muntada tant en la vita politica sco er sociala.

Politica da l’exteriur

La Lituania fa part da bleras organisaziuns internaziunalas. Sco pli impurtantas directivas da la politica da l’exteriur pon valair ils lioms cun il vest, l’integraziun europeica e transatlantica sco er la stabilitad regiunala en l’Europa. Tut quai s’exprima en il fatg che la Lituania è daventada il 2004 commembra da la NATO.

Terms impurtants areguard la collavuraziun cun ils vischins en il vest han er furmà l’adesiun a l’Uniun europeica il 2004, l’extensiun dal spazi da Schengen il 2007 e l’introducziun da l’euro il 2015. Oriundamain vulevan ins gia introducir l’euro il 2007; l’emprima giada insumma ha la Cumissiun europeica però refusà questa dumonda enfin ch’è stada reglada la problematica da l’inflaziun a l’intern dal pajais.

La relaziun tranter la Lituania e la Russia è percunter tendida. Quai sa mussa adina puspè en furma da discharmonias sin il champ economic e politic. Il 2013 ha la regenza russa per exempel scumandà l’import da products da latg da la Lituania; sco reacziun ha la regenza lituana prendì or dal program in emettur da televisiun russ.

Militar

En rom da si’extensiun a l’ost èn la Tschechia, la Pologna e l’Ungaria daventads il 1999 stadis commembers da la NATO. Silsuenter è suandà l’invit als stadis Estonia, Lettonia, Lituania, Slovachia, Slovenia, Bulgaria e Rumenia; tut quels èn s’associads il 2004 a la NATO.

A la Lituania mancan agens aviuns da chatscha moderns. Perquai è staziunada permanentamain ina squadriglia d’aviuns da chatscha dals alliads da la NATO sin la plazza aviatica Zokniai sper Šiauliai.

Il 2015 ha il parlament lituan puspè introducì l’obligaziun generala da far servetsch militar. Quest pass è succedì sut l’impressiun da l’annexiun da la Crim tras la Russia e da la Guerra en l’Ucraina.

Divisiun administrativa

Dapi la refurma administrativa dals onns 1990 datti en Lituania be in stgalim da corporaziuns territorialas cun radunanza e president elegì. Igl èn quai las 60 corporaziuns autonomas (Savivaldybės). Il stgalim sutvart furman las radund 600 vischnancas cun incumbensas administrativas, ma senza organs d’autonomia communala. La gronda part da las citads e dals vitgs na furman betg corporaziuns territorialas, mabain be unitads statisticas.

Sur il nivel d’autonomia exista anc il nivel administrativ. Ils diesch districts administrativs dal pajais èn:

Divisiun administrativa da la Lituania

1. Alytus
2. Kaunas
3. Klaipėda
4. Marijampolė
5. Panevėžys
6. Šiauliai
7. Tauragė
8. Telšiai
9. Utena
10. Vilnius

Fin il 2010 eran ils districts munids cun prefects che vegnivan installads da la regenza; quels na disponivan da nagins organs, ma eran munids cun administraziuns.

Tradiziunalmain vegn la Lituania sutdividida en quatter regiuns istoricas. Igl èn quai la Lituania Superiura (Aukštaitija), la gronda da las quatter regiuns che tanscha dal nordost fin tar la chapitala Vilnius. Questa regiun è ritga da collinas e lais; ed en il center sa chatta il parc naziunal Aukštaitija. Las ulteriuras regiuns èn la Lituania Inferiura (Žemaitija), la regiun Suvalkija u Sūduva en il sidvest, ch’è tradiziunalmain bainstantanta, e la regiun Dzūkija en il sid ch’è tradiziunalmain plitost povra. Ina tschintgavla regiun, la quala vegn per ordinari considerada en la Lituania sco part da la Lituania Inferiura, furma la Lituania Pitschna (Mažoji Lietuva); i sa tracta da la sdrima al vest dal pajais che tutgava fin il 1918 sco part da la Prussia da l’Ost a l’Imperi tudestg.

Economia

Infurmaziuns generalas

La vieuta da l’economia planisada a l’economia da martgà è stada colliada cun midadas structuralas. Quellas èn anc s’intensivadas dapi l’adesiun dal pajais a l’Uniun europeica il 2004. Dapi intgins onns sa chatta l’economia lituana en expansiun (creschientscha annuala da ca. 3 %). Il 2015 ha il product naziunal brut (PNB) dumbrà 37,2 milliardas euros, il PNB per persuna 13 282 euros. La quota da dischoccupads munta a 9,1 % (dischoccupaziun da giuvenils ca. 17 %).

Ils pli impurtants artitgels d’export da la Lituania furman maschinas, artitgels electronics, textilias e victualias.

Turissem

Il 2011 ha il pajais dumbrà 1,79 milliuns turists da l’exteriur; la pli gronda gruppa tenor pajais d’origin han furmà ils Russ.

Bilantscha dal stadi

Il 2009 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 16,6 milliardas dollars ed entradas da 13,1 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 9,6 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà il 2009 a 7,6 milliardas dollars ubain 20,9 % dal product naziunal brut.

Dal product naziunal brut èn vegnids impundids il 2006 6,2 % en la sanadad, 5,0 % en la furmaziun e 1,7 % en il militar.

Infrastructura

Energia

Ovra atomara Ignalina a Drūkšiai

Durant ils onns 1990 e 2000 ha l’ovra atomara Ignalina (ch’è dal medem tip da construcziun sco Tschernobyl) per part furnì bundant 75 % da l’electricitad dal pajais. Da quel temp aveva la Lituania sper la Frantscha la pli auta cumpart d’energia atomara en tut il mund. L’emprim dals dus reacturs han ins mess ord funcziun l’entschatta 2005; il segund la fin 2009 en connex cun las obligaziuns ch’eran vegnidas adossadas al pajais en connex en rom da l’adesiun a l’UE. Il 2008 avevan bain radund 90 % dals votants acceptà in referendum areguard la prolungaziun dal temp da manaschi da l’ovra atomara Ignalina; quel aveva però fatg naufragi pervi da la participaziun memia bassa a las elecziuns (48,4 %). En mintga cas n’avess la cumissiun da l’UE bain betg consentì ad ina midada dal contract d’adesiun. A mesa vista vegn l’implant d’energia a gas da Lietuvos a pudair garantir l’autoprovediment dal pajais. Questa nova situaziun munta però ina gronda dependenza da la furniziun da combustibels fossils (gas, ieli grev) or da la Russia. Per reducir questa dependenza era previs da construir l’ovra atomara da Visaginas. A chaschun d’in referendum èn però s’exprimids l’october 2012 64,8 % dals votants cunter il return dal pajais a l’energia atomara.

Ils ultims onns vegnan nizzegiadas dapli energias regenerablas, surtut a basa da biomassa. Per quai procuran surtut meds da promoziun da l’Uniun europeica sco er organisaziuns nunguvernamentalas ed associaziuns da producents d’energia.

Telecommunicaziun

La Lituania dispona da la meglra rait da fibras da vaider da l’entira Europa. Tenor in studi dal 2013 disponivan radund 32 % da las chasadas da FTTH (Fibre To The Home). Da quels han radund 31 % serrà in contract correspundent. Cun quai sa chattava la Lituania davant la Svezia cun stgars 23 %.

Per ordinari ha il proprietari da la colliaziun da pajar sez l’access a la rait fixa. Perquai datti, surtut en regiuns ruralas, savens be là ina rait fixa, nua che quella era vegnida bajegiada dal temp da l’occupaziun sovietica. Correspundentamain è la rait mobila (telefon ed internet) sviluppada fitg bain e funcziuna per ordinari er sin la champagna ed entamez il guaud.

Traffic

La Lituania è da gronda muntada sco pajais da transit tranter l’Europa Centrala e l’Europa dal Nord, tranter l’oblast Kaliningrad ed il coc da la Russia sco er tranter la Bielorussia e la Scandinavia. Ultra da quai gioga la Lituania in’impurtanta funcziun sco pajais da transit dad ieli. La chapitala Vilnius sa chatta fitg datiers dal cunfin exteriur da l’Uniun europeica vers la Bielorussia; perquai è la segund gronda citad Kaunas da pli gronda muntada areguard la planisaziun dal traffic.

Cun radund 220 morts en il traffic stradal sin in milliun abitants vala il traffic en la Lituania sco il pli privlus en l’entira Uniun europeica.

Vias

La rait da vias europeica dal pajais

La rait da vias da la Lituania vegn amplifitgada actualmain. Las pli impurtantas colliaziuns furman las autostradas Vilnius–Kaunas–Klaipėda e Vilnius–Panevėžys sco er la via da transit E 67 ‹Via Baltica› da Varsovia sur Kaunas e Riga fin Tallinn resp. Helsinki che duai a lunga vista vegnir transfurmada en in’autostrada.

Navigaziun

A Klaipėda sa chatta in impurtant port da mar cun colliaziuns da navs-fera en l’entira regiun da la Mar da l’Ost; adina dapli daventa er il traffic da martganzia impurtant. Flums pli gronds che vegnan tratgs a niz per la navigaziun interna furman Memel e Neris.

Aviatica

La Lituania dispona da quatter plazzas aviaticas internaziunalas: las pli impurtantas sa chattan a Vilnius e Kaunas (a Karmėlava); darar resp. stagiunal vegnan er purschidas colliaziuns internaziunalas a Palanga e Šiauliai. Ultra da quai è la plazza aviatica da Riga en Lettonia d’impurtanza per la Lituania.

Viafier

Fin en ils onns 1990 manavan las colliaziuns da viafier directas tranter Vilnius e Varsovia sur territori da la Bielorussia. Suenter la fin da l’Uniun sovietica han ins – per evitar las formalitads da duana – reavert la lingia che maina sur Šeštokai (LT) e Suwałki (PL).

Sco en l’entira ulteriura Uniun sovietica ed en Finlanda mesira la largezza dals binaris en Lituania 1520 mm (en l’Europa Centrala: 1435 mm). Perquai èn ils trens ch’arrivan nà da la Pologna en il Balticum munids cun indrizs per midar la distanza tranter las rodas. Quai succeda a moda automatica sin tschancuns endrizzads per quest intent.

Bus

Tant per il transport da persunas naziunal sco er internaziunal gioga er il traffic da bus in’impurtanta rolla (p.ex. Eurolines, Ecolines u Lux-Express).

Cultura

La Lituania è segnada d’influenzas culturalas fitg differentas. Da menziunar èn qua la lunga dependenza statala ed il fatg ch’ins ha mantegnì ditg ina religiun statala betg cristiana; alura la lunga istorgia communabla cun la Pologna, las relaziuns cun la Hansa en la Mar da l’Ost e l’appartegnientscha a l’imperi zaristic russ. Da qua derivan las baselgias ortodoxas che n’èn betg da survesair en las citads grondas. En il vest dal pajais èn visiblas fermas influenzas tudestgas, danaisas e svedaisas, per exempel en furma da la gotica da quadrels u en la construcziun cun travs. En l’ost, surtut a Vilnius, èn preschents blers elements culturals da la Pologna.

Tar il patrimoni cultural e natiral mundial da l’UNESCO tutgan la citad barocca da Vilnius, las exchavaziuns archeologicas Kernavė sco er las dunas sin la Peninsla Neringa.

Litteratura

Il diever dal lituan sco lingua litterara cumenza en il 16avel tschientaner. Adina puspè è la litteratura stada segnada da las occupaziuns resp. da las cundiziuns generalas imponidas da las pussanzas d’occupaziun. Impurtants represchentants da la litteratura lituana dal 20avel tschientaner èn Juozas Tumas-Vaižgantas, Antanas Vienuolis, Bernardas Brazdžionis, Vytautas Mačernis e Justinas Marcinkevičius.

Film

Emprims films lituans èn vegnids realisads a partir dal 1909 da Lituans ch’eran emigrads en l’America. L’entschatta dals onns 1940 han ins fundà il Lietuvos kino studija; dal temp da l’Uniun sovietica steva quel sut controlla statala e furmava la suletta centrala per l’industria da film lituana. Mintg’onn vegnivan producids trais fin quatter films dramatics e trenta fin quaranta films documentars.

Suenter l’independenza l’onn 1990 è il dumber da films lituans ì fermamain enavos ed interpresas privatas han surpiglià l’industria da film. Enconuschents en rom da festivals da film internaziunals èn daventads ils cineasts Arūnas Matelis e Šarūnas Bartas.

Museums e gallarias

En l’entir pajais exista in grond dumber da museums; quai betg mo en citads pli grondas, mabain per part er en lieus isolads nua che vivevan enconuschentas persunalitads da la Lituania.

Il museum naziunal è situà a Vilnius sper la catedrala. Ulteriuras filialas èn repartidas en l’entira citad. L’exposiziun è ritga d’exponats archeologics ed etnografics.

A Kaunas sa chatta il museum dal diavel. En la mitologia lituana ed er sco simbol en la vita da mintgadi gioga il diavel in’impurtanta rolla. Cuntrari a l’imaginaziun en l’Europa Centrala na vala quel betg sco persunificaziun dal nausch absolut, mabain plitost sco in rampignader, il qual po er gidar ils umans. Perquai datti er en la publicitad relativamain bleras statuas ed illustraziuns dal diavel.

En il lieu da cura Palanga a la Mar da l’Ost, en il chastè dal cont Tiškevičius, sa chattan collecziuns unicas dad ambra. In pitschen museum dad ambra exista er a Nida.

En il center da Vilnius sa chatta il museum da l’anteriur servetsch secret da l’Uniun sovietica KGB (Komitet gosudarstvennoy bezopasnosti, ‹Comité per la segirtad dal stadi›). Quel è endrizzà en l’anteriura praschun dal KGB.

Simbols e sontgs

Collina da las cruschs

• La vopna dal stadi mussa in chavalier che chavaltgescha vers vest. Questa vopna è cumprovada dapi il 1366.
• Il patrun da la Lituania è son Kasimir. La messa da son Kasimir ha lieu mintg’onn la fin d’emna avant ils 3 da mars en la citad veglia da Vilnius. I vegnan offerts products tradiziunals ed artisanals e preschentads vegls arts e mastergns.
• Savens fruntan ins sin ina sculptura da l’‹um da las dolurs› (lituan Rūpintojėlis). Quella mussa Jesus Cristus en posiziun sesenta, il mintun pusà sin il maun e guardond pensiv. Questa statua n’è betg da derivanza canonica; perquai vegn tratg en consideraziun in origin precristian. Sco souvenir pon ins cumprar talas sculpturas en bleras gallarias en tut il pajais.
• Ambra furma medemamain in tipic souvenir da tgi che visita il Balticum, cumbain che la gronda part da la crappa deriva da l’oblast Kaliningrad.
• La muntogna da las cruschs (lituan Kryžių Kalnas) sa chatta sper la citad Šiauliai. Ella simbolisescha er il cumbat cunter la pussanza sovietica e l’occupaziun.
• La ruta da vin vala sco flur naziunala, e quai cumbain ch’ella n’è betg da chasa en la Lituania. Ella era (ed è) surtut d’impurtanza centrala sco usit da nozzas. Per part la chatt’ins er en ierts e sin santeris.

Societad

Dapi l’independenza da la Lituania l’onn 1991, ch’è vegnida purtada da grondas parts da la populaziun, dispona la democrazia d’in vast sustegn. Correspundentamain èn sa sviluppadas instituziuns relativamain stabilas. Medemamain èn sa furmadas entaifer la populaziun gruppas d’interess da tut gener. La muntada dals sindicats è però – sco gia menziunà survart – plitost pitschna. En general ha la populaziun plitost ina tenuta sceptica envers las instituziuns statalas e las decisiuns dal parlament.

L’influenza da la baselgia en la Lituania è creschida fermamain dapi l’independenza dal pajais il 1991. L’omosexualitad è vegnida legalisada il 1993; facticamain vegn ella però anc adina tabuisada.

Medias

En la Lituania cumparan radund diesch gasettas dal di cun derasaziun naziunala, tranter auter la ‹Lietuvos rytas› ed er la ‹Baltische Rundschau› da lingua tudestga. L’internet è derasà vastamain, e quai a basa d’in’infrastructura fitg sviluppada (cf. survart).

Sport

Il sport naziunal da la Lituania furma il ballabasket. La squadra naziunala da ballabasket tutga tar las meglras da l’Europa ed è gia daventada trais giadas campiun europeic. Gia il 1937 e 1939 ha la Lituania gudagnà il campiunadi europeic en quest sport. Questa tradiziun ha chattà sia cuntinuaziun dal temp sovietic, cur che giugaders da la Lituania han adina puspè fatg part da la selecziun sovietica. Enconuschents nums èn Kazys Petkevičius, Modestas Paulauskas, Sergėjus Jovaiša, Arvydas Sabonis, Rimas Kurtinaitis e Šarūnas Marčiulionis. Marčiulionis ha tutgà ensemen cun Sabonis tar la generaziun dad aur dal ballabasket lituan; quella ha cuntanschì a partir da l’entschatta dals onns 1980 numerus success per l’Uniun sovietica ed a partir dal 1991 per la Lituania. Omadus giugaders èn vegnids recepids en la Hall of Fame da la NBA.

Tar ils emprims gieus olimpics suenter avair reacquistà l’independenza ha la squadra dals umens gudagnà il 1992 surprendentamain bronz; quest success ha pudì vegnir repetì ils onns 1996 e 2000. Suenter argient il 1995 è la nova generaziun enturn Jasikevičius ed Arvydas Macijauskas daventada il 2003 campiunadi europeic.

Ulteriurs sports da squadra èn percunter main populars. Il pli grond stadion da ballape dal pajais a Kaunas tschiffa be gist 20 000 aspectaturs. Tar ils sports olimpics ha la Lituania tradiziunalmain ferms bittaders sco er ciclists e rembladers.

Dis da festa

Il di da l’independenza statala vegn festivà ils 6 da fanadur; ulteriurs dis da festa che regordan a l’istorgia politica èn ils 16 da favrer (di da la reconstituziun dal stadi lituan) ed ils 11 da mars (di da la restauraziun da l’independenza statala). Daspera vegnan festivads ils dis da festa cristians ed il prim da matg sco di da la lavur.

Litteratura

• Sabine Herre: Gebrauchsanweisung für das Baltikum. Minca/Berlin 2014.

Colliaziuns

 Commons: Lituania – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Lietuva.lt – pagina uffiziala da la Lituania
• Länderinformationen zu Litauen – infurmaziuns da l’Uffizi da l’exteriur da la Germania
• Alles Rund um Litauen – portal svizzer davart la Lituania
• Litauen Infobasis – infurmaziuns da basa cun forum, links e gallaria da fotografias
• alles-ueber-litauen.de – tips per viagiar e survista da l’istorgia dal pajais