Rumenia

La Rumenia (rumen România; [romɨˈnia]) è ina republica semipresidenziala situada al cunfin tranter l’Europa Centrala e l’Europa dal Sidost. Il pajais sa chatta a la Mar Naira e s’extenda vers vest sur las Carpatas fin en il Batschigl Pannonic. La Rumenia cunfinescha cun tschintg stadis: en il sid cun la Bulgaria, en il vest cun la Serbia e l’Ungaria, en il nord ed en l’ost cun l’Ucraina e la Moldavia.

Rumenia România (rumen)
Lingua uffiziala	rumen
Chapitala	Bucarest
Furma da stadi	republica
Furma da regenza	sistem semipresidenzial
Schef da stadi	president Klaus Johannis
Schef da la regenza	primministra Marcel Ciolacu
Surfatscha	238 391 km²
Abitants	19 870 000 (2016)
Spessezza	84,4 abitants per km²
Munaida	1 leu = 100 bani
Independenza	9 da matg 1877
Imni naziunal	Deșteaptă-te, române!
Di da festa naziunala	1. da december
Zona d'urari	UTC+2 EST UTC+3 EEST (mars fin october)
Numer da l'auto	RO
TLD d'internet	.ro
Preselecziun	+40

Il stadi rumen modern è sa furmà l’onn 1859 tras l’uniun dals principadis da la Moldavia e da la Valachia. Suenter il 1945 ha la Rumenia fatg part durant la Guerra fraida dal Patg da Varsovia. Sco sulet pajais dal Patg da Varsovia ha la Rumenia trategnì senza interrupziun relaziuns diplomaticas cun l’Israel. Dapi il 1989 è la Rumenia s’avischinada politicamain als stadis da l’Europa dal Vest ed è daventada commembra da la NATO (2004) e da l’Uniun europeica (2007).

Cun 238 391 km² dispona la Rumenia da la novavel gronda surfatscha e cun ca. 19,9 milliuns abitants da la settavel gronda populaziun da tut ils stadis commembers da l’Uniun europeica. La chapitala rumena Bucarest è cun radund 1,84 milliuns abitants la settavel gronda citad da l’uniun europeica, be pauc davos Vienna (1,87 milliuns). Ulteriuras impurtantas citads grondas èn Cluj-Napoca, Timișoara, Iași, Constanța, Craiova e Brașov.

Etimologia

La noziun rumena România deriva da român che va enavos sin il latin romanus (Roman, roman).

En il 16avel tschientaner han viagiaturs talians rapporta ch’ils abitants dal territori da la Rumenia odierna numnian sasezs Romans. En ina brev dal commerziant Neacșu dal 1521 vegn il Principadi da la Valachia numnà ‹pajais rumen› (rumen: Țara românească). Il term correspundent modern România è en diever dapi l’entschatta dal 19avel tschientaner.

Per designar ils Rumens cumparan en documents istorics las scripziuns rumân e român oriundamain a moda sinonima. En il 17avel tschientaner ha rumân survegnì la muntada serv, entant che român ha mantegnì sia rolla sco designaziun dals Rumens.

Suenter la fin da la serviladad vers la mesadad dal 18avel tschientaner è la furma rumân plaunsieu vegnida ord diever, ma è sa mantegnida sco tschep da ‹Rumenia›, ‹Rumänien› etc.

Geografia

Topografia

Las regiuns tradiziunalas da la Rumenia

La Rumenia sa chatta en la zona da transiziun tranter l’Europa Centrala, l’Europa dal Sid e l’Europa da l’Ost.

Ils cunfins statals cumpiglian ina lunghezza da 3150 km. Da quai èn bundant la mesadad (1817 km) flums, surtut il Danubi che cunfinescha la Rumenia vers sid cunter la Bulgaria e vers sidvest cunter la Serbia. La costa rumena a la Mar Naira mesira 225 km. Il cunfin tranter la Rumenia e l’Ucraina en il nord ed ost vegn interrut tras la Moldavia. In ulteriur cunfin exteriur sa chatta en il vest vers l’Ungaria.

La cuntrada rumena sa cumpona mintgamai per circa in terz da muntognas, autas planiras e planiras. La chadaina da muntognas marcanta dal pajais furman las Carpatas che spartan ina da l’autra las trais regiuns istoricas Moldavia, Transilvania e Valachia. Il center geografic da la Rumenia furma l’Auta Planira Transilvana ch’è circumdada en il vest da las Muntognas Apuseni ed uschiglio da l’artg da las Carpatas. Las Carpatas da l’Ost furman il cunfin vers l’Auta Planira Moldava che sa chatta en il nordost da la Rumenia.

Las Carpatas dal Sid, las Subcarpatas Geticas e l’Auta Planira Getica separan la Transilvania da la Planira da la Valachia. Questa regiun sa lascha divider en la Pitschna Valachia (Oltenia) en il vest ed en la Gronda Valachia (Muntenia) che cumpiglia las parts centralas ed orientalas. Vers vest vegn la Valachia cunfinada da las Muntognas dal Banat. Quellas furman ensemen cun las Muntognas Apuseni e cun las Muntognas Poiana Ruscă las uschenumnadas Carpatas Occidentalas Rumenas. En il vest da quellas sa chatta il Batschigl Pannonic cun las regiuns istoricas Banat (sidvest), Crișana (vest) e Maramureș (nordvest). En il nord da la Rumenia sa chatta la Bucovina. En l’ost dal pajais tanscha la regiun Dobrudscha fin a la Mar Naira.

Geologia

Bunamain l’entira mesadad meridiunala da las Carpatas sa chatta sin territori statal da la Rumenia. Questa muntogna è sa furmada en il trias en rom da l’orogenesa alpidica e tutga tar in sistem da muntognas che s’extenda da las Alps fin al Himalaia.

Diesch pizs da las Carpatas cuntanschan autezzas sur 2500 m. Il punct il pli aut da las Carpatas dal sid e da l’entira Rumenia furma il Moldoveanu cun 2544 m. Il punct il pli aut en las Carpatas da l’ost è il Pietros cun 2303 m, il punct il pli aut da las Carpatas Occidentalas Rumenas è il Curcubăta Mare cun 1848 m. Las Carpatas dal Sid furman la muntogna la pli massiva, entant che las Carpatas da l’Ost e dal Vest èn segnadas da bleras foppas e pass. Parts da las Carpatas da l’Ost èn d’origin vulcanic, las ulteriuras parts da las Carpatas rumenas consistan da plattì e crap da chaltschina. La pitschna Auta Planira Dobrudscha mesira maximalmain 467 m. Il Batschigl Pannonic e la Planira Bassa Valacha (Campia Romana) restan sut il cunfin da 200 m.

Idrologia

Il pli impurtant flum da la Rumenia è il Danubi (rumen Dunărea) che curra dapli che milli kilometers tras la Rumania u per lung dal pajais. Il flum è er ina da las impurtantas vias da traffic dal pajais. Il Danubi furma la gronda part dal cunfin meridiunal tranter la part rumena dal Banat e la Serbia resp. tranter la Valachia e la Bulgaria. En il grond Delta dal Danubi sbucca il flum en la Mar Naira.

Ils ulteriurs impurtants flums da la Rumenia appartegnan a moda directa u indirecta a l’intschess idrografic dal Danubi e mainan davent l’aua da las Carpatas da l’Ost. La Tisa cunfinescha la Rumenia per part vers nord cunter l’Ucraina, il Prut la regiun rumena Moldavia vers nordost cunter la Republica da la Moldova. Il Siret maina tras la Moldavia, l’Olt tras la Valachia, il Mureș (flum lateral da la Tisa) tras la Transilvania.

Ils lais da la Rumenia cuvran 1,1 % da la surfatscha dal pajais. Tut en tut datti 3400 lais. Ils pli gronds èn las lagunas Razim cun 41 500 ha e Sinoie cun 17 100 ha.

Clima

La Rumenia è situada en la zona climatica temprada e l’aura è surtut influenzada dal vent dal vest. Pervi da la barriera natirala da las Carpatas sa differenzieschan las singulas parts dal pajais però climaticamain ina da l’autra. La Transilvania (al vest da l’artg da las Carpatas) è anc segnada dal clima maritim dals vents atlantics. Las Carpatas impedeschan però che quest’aria cuntanschia l’ost ed il sid dal pajais. En la Moldavia (en l’ost da las Carpatas) regia in clima continental. Questa regiun è exposta a currents d’aria fraids nà da l’Ucraina. En la Valachia (en il sid da las Carpatas) sa fan valair influenzas mediterranas; anc pli ferm vala quai per la Dobrudscha.

Las temperaturas medias annualas varieschan entaifer la Rumenia tranter 11 °C en il sid e 8 °C en il nord. Il mais il pli fraid è per ordinari il schaner, il mais il pli chaud il fanadur. L’enviern muntan las temperaturas en media 0 °C a la costa da la Mar Naira e −15 °C en l’auta muntogna. La stad creschan las temperaturas medias en las regiuns bassas dal pajais sin dapli che 25 °C. La pli bassa temperatura ch’è insumma vegnida mesirada insacura è stà −38,5 °C ils 25 da schaner 1942 a Bod, la pli auta 44,5 °C ils 10 d’avust 1951 sper Brăila.

Las pli fermas precipitaziuns datti tendenzialmain en il nordvest da la Rumenia, las pli flaivlas en il sidost. La pli auta rata da precipitaziuns annuala dumbra l’auta muntogna (1000 mm), la pli bassa la costa da la Mar Naira (300–400 mm). Quest’ultima dumbra en media 2286 uras sulegl ad onn, entant che las regiuns muntagnardas cuntanschan be 1500.

Natira

Parc naziunal Rodna

27 % da la Rumenia èn cuverts cun guaud. La zona da guaud finescha sin in’autezza da 1800 meters, survart sa chattan pastgiras alpinas. Entaifer la zona dal guaud da coniferas (1400–1800 m) creschan pigns, tieus, taischs e lareschs. En il guaud da faus (400–1400 m) domineschan bain ils faus, ma daspera creschan er charpins (sco il fau alv), ulms, fraissens e badugns. La zona da guaud la pli bassa furma il guaud da ruvers (150–400 m), nua che creschan sper ruvers er ischis, platanas, saleschs, paplas e tigls.

En il Bărăgan (ina part da la Planira Bassa Valacha) ed en la Dobrudscha existan cuntradas da steppa, da las qualas la gronda part servan però a l’agricultura. Uschiglio creschan qua sper singulas plantas da feglia rosas, parmugliers e chagliastretgs. En il Delta dal Danubi sa chattan terrens da palì ch’èn segnads da channa, channatscha, squittarola tissientada da l’aua e nimfas.

La fauna da la Rumenia enconuscha en tut 3600 spezias. Per part sa tracti da talas ch’èn derasadas vastamain en l’Europa, autras però cumparan be qua. En las Carpatas vivan tranter auter chamutschs, tschess barbets, urs brins (radund 6600), lufs (radund 3100), lufs-tscherver (radund 1500) e ludras. En las regiuns superiuras da la zona da guaud èn er da chasa l’evla da pizza, il tschess dal chapitsch, il tschierv e la vulp, en regiuns pli bassas il tais, il chavriel ed il portg selvadi. Il 2012 han ins recolonisà il bison europeic, suenter che quel era vegnì extirpà en la Rumenia vers il 1800. Ils radund 50 animals (situaziun dal 2017) vivan là en cumplaina libertad.

En la Planira Bassa Valacha cumparan populaziuns pli pitschnas da droppas grondas. Il Delta dal Danubi porscha in da chasa a bleras spezias da peschs, amfibis ed utschels migrants. Igl è quai er il sulet lieu en l’Europa nua che cumpara il pelican rosa. Ultra da quai vivan qua tranter auter l’irun cotschen ed il sturiun ch’è enconuschent per ses caviar. En la Mar Naira (Dobrudscha) è da chasa il delfin cumin.

Protecziun da la natira

En la Rumenia existan radund 150 reservats d’utschels e stgars 400 territoris da protecziun da la natira. Quai correspunda a 23,4 % da la surfatscha dal pajais.

Il Delta dal Danubi appartegna al Patrimoni mundial da l’UNESCO e cumpiglia tranter auter il pli grond territori da channa en tut il mund. La Rumenia dispona da dapli regiuns biogeograficas che mintga auter pajais da l’Uniun europeica; ma las cuntradas èn influenzadas pli e pli da la modernisaziun da l’agricultura e da la creschientscha da las citads.

Il budget naziunal en il sectur da la protecziun da la biodiversitad è pitschen e savens manca la schientscha areguard il senn e las finamiras da las directivas da protecziun da la natira. La Cumissiun europeica ha er gia admonì la regenza a Bucarest da tegnair las leschas da l’Uniun europeica areguard la protecziun da la biodiversitad.

In ulteriur problem furman chauns abandunads, ils quals attatgan er umans sch’els èn fomentads. Sulettamain a Bucarest vegn lur dumber stimà sin 60 000.

Tagls da laina illegals als quals na suonda nagina replantaziun smanatschan pli e pli ils guauds. Il motiv furma la dumonda internaziunala suenter lain bunmartgà, grondas firmas d’elavuraziun da laina – surtut da l’Austria – che domineschan il martgà sco er in sistem en furma da piramida entaifer il qual tut las persunas involvidas dal selvicultur sur l’elavuratur fin al politicher profitan da las entradas illegalas.

Populaziun

Demografia

Demonstraziun cunter la corrupziun a Bucarest, schaner 2017

Suenter la Segunda Guerra mundiala è la populaziun da la Rumenia creschida cuntinuadamain ed ha la finala surpassà il cunfin da 23 milliuns abitants. Dapi la revoluziun dal 1989 è questa cifra però sa sbassada in pau pervi dal deficit da naschientschas. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2016 vivevan en Rumenia 19,87 milliuns umans; en cumparegliaziun cun il 2002 è il dumber da la populaziun uschia sa sbassà per 8,3 % (1 809 333 persunas). Sin milli Rumens datti actualmain 11,8 mortoris ad onn, ma be 9,4 naschientschas; quai maina ad ina rata da creschientscha negativa da −0,27 %. La rata da fertilitad rumena da 1,3 uffants per dunna giascha uschia cleramain sut la rata da reproducziun netto. Quai ha er consequenzas sin la structura da vegliadetgna: be 15 % dals abitants èn pli giuvens che 15 onns – sco ch’igl è tipic per l’Europa en general – ed ulteriurs 16,1 % da la populaziun èn pli vegls che 65 onns. Medemamain attribuì a la sminuziun da la populaziun ha il fatg che la Rumenia è, pervi da ses problems economics, stà dapi il 1945 in pajais d’emigraziun; grazia a l’economia che daventa pli ferma è questa tendenza sa sminuida in pau dapi il 2002.

Il 2011 han ins registrà 727 500 persunas che vivevan gia pli ditg ch’in onn a l’exteriur. Da quels eran 46,2 % tranter 20 e 34 onns vegls e radund 24,8 % tranter 35 e 44 onns. La gronda part da questas persunas èn emigradas en l’Italia (46,9 %) ed en Spagna (23,5 %), alura suondan ils pajais Gronda Britannia (5,5 %), Germania (4,5 %), Frantscha (3,2 %) e Grezia (2,2 %).

En cumparegliaziun cun la media da tut ils stadis da l’Uniun europeica è la spessezza da la populaziun levet sut la media (84,4 abitants per km²). Las pli bassas valurs segnan las regiuns Banat (56 abitants per km²) e Dobrudscha (57,6 abitants per km²); las pli autas la Moldavia (90,5 abitants per km²) e la Gronda Valachia inclus la regiun da la chapitala (103,2 abitants per km²).

54 % da la populaziun rumena vivan en citads, quai che correspunda pli u main a la media europeica. Damai che blera glieud giuvna va a star en las citads, è la media da vegliadetgna però bundant pli auta sin la champagna. Suenter il 1990 è il dumber d’abitants en vischinanza da las citads creschì marcantamain; per tegnair quint da quest svilup han ins endrizzà dapi il 2005 pliras regiuns metropolitanas. En connex cun l’adesiun da la Rumenia a l’Uniun europeica l’onn 2007 èn ils process da migraziun creschids marcantamain, e quai tant entaifer la Rumenia sco er vers l’exteriur e nà da l’exteriur.

Etnias e linguas

Cun 88,9 % han ils Rumens furmà il 2011 la gruppa da la populaziun cleramain la pli gronda. Daspera existan però diversas gruppas etnicas che furman per part la maioritad a nivel regiunal. Quai vala surtut per ils Ungarais cun 6,5 % (ca. 1,2 milliuns umans); quels vivan oravant tut en il sidost da la Transilvania, en il Pajais dals Siculs sco er en il territori da cunfin vers l’Ungaria. La relaziun tranter ils Rumens ed ils Ungarais è per part stada segnada da tensiuns: Omaduas varts han numnadamain fatg valair en il decurs da l’istorgia lur dretg sin ils territoris numnads. Dapi la revoluziun dal 1989 è la situaziun però sa calmada. L’Uniun democratica dals Ungarais en Rumenia ha dapi lura fatg part repetidamain da la coaliziun guvernamentala dal pajais.

La terz gronda gruppa da la populaziun en Rumenia furman ils Roma cun 3,3 % (ca. 621 000 umans). Quels n’enconuschan nagins centers regiunals, mabain sa repartan sin l’entir pajais. Socialmain ed economicamain è questa gruppa savens situada main bain che las autras.

Fin la mesadad dal 20avel tschientaner era er la cumpart da las persunas da lingua tudestga vaira auta, ma en il fratemp è quella crudada sin 0,2 % (situaziun dal 2011). I sa tracta surtut dals uschenumnads Saxons da la Transilvania; quels na furman però nagins Saxons en il senn odiern, mabain immigrants ch’èn arrivads durant il temp medieval da la regiun da la Mosel/da la Lorena sco er da Svabais dal Danubi (en il Banat ed en il nordvest da Satu Mare). Tranter il 1968 ed il 1989 èn dapli che 200 000 persunas vegnidas ‹cumpradas libras› da la regenza da la Germania dal Vest e colonisadas en la Republica Federala Tudestga. La media da vegliadetgna dals Tudestgs en Rumenia è vaira auta, uschia che lur dumber da stgars 50 000 vegn anc a crudar vinavant. Daspera existan numerusas autras minoritads sco Ucranais (0,3 %) en la Bucovina e Maramureș; Lipovans immigrads oriundamain da la Russia (0,2 %), Tircs (0,2 %) e Tatars (0,1 %) en la Dobrudscha; Serbs (0,1 %), Slovacs (0,1 %) e Tschecs (sut 0,1 %) en il Banat.

Tar las elecziuns en il parlament è reservà per 18 minoritads mintgamai in sez, e quai independentamain dal dumber da vuschs.

La repartiziun da las linguas correspunda pli u main a la grondezza da las naziunalitads respectivas. Lingua uffiziala è tenor la constituziun il rumen (limba română), ina da las linguas romanas orientalas che vegn discurrida da 91 % da la populaziun dal pajais. A nivel regiunal gioga er l’ungarais in’impurtanta rolla (cumpart totala 6,7 %). En las regiuns en las qualas ina da las linguas minoritaras vegn mintgamai discurrida da dapli che 20 % da la populaziun, furma quella la segunda lingua uffiziala en l’administraziun, davant dretgira ed en las scolas. Las linguas estras che vegnan emprendidas il pli savens en scola èn l’englais ed il franzos, en la Transilvania ed il Banat er tudestg.

Religiuns

Baselgia da lain ortodoxa en il stil gotic (Transilvania)

Sco pajais secular n’ha la Rumenia nagina religiun statala. 86,7 % da la populaziun decleran d’appartegnair a la baselgia rumen-ortodoxa. Igl è quai ina baselgia autonoma entaifer l’ortodoxia da l’Europa da l’Ost. La separaziun etnica e linguistica en Rumenia sa mussa er en l’appartegnientscha ecclesiastica: ils Ungarais sa decleran per gronda part sco commembers d’autras confessiuns che da la baselgia rumen-ortodoxa.

Il protestantissem cumpiglia radund 6,7 % da la populaziun. Stgars la mesadad dad els fan part da la baselgia refurmada, ils ulteriurs èn baptists, adventists e.a. 5,6 % da la populaziun èn catolics; la gronda part da quels derivan da la gruppa etnica dals Ungarais.

La cumpart dals muslims a la populaziun dal pajais munta a 0,3 % (surtut Tircs e Tatars en la Dobrudscha). Dals numerus Gidieus che vivevan oriundamain en la Rumenia è be restada suenter la Segunda Guerra mundiala ina pitschna minoritad (oz sut 0,1 %). Il dumber da persunas senza confessiun è, malgrà il lung domini communistic, fitg pitschen (ca. 0,2 %).

Tenor in’enquista represchentativa dal 2005 crain 90 % en Rumenia en in Dieu, 8 % en in’autra forza spirituala, 1 % dals interrogads èn stads indecis. La Rumenia è stada tenor questa retschertga in dals stadis da l’Uniun europeica ils pli religius.

Istorgia

Antica

Tenor Herodot è il territori da la Rumenia odierna vegnì colonisà il pli tard en il 5avel tschientaner a.C. dals pievels tracs dals Gets e Dacs. En il decurs dals proxims tschientaners hai adina puspè dà conflicts militars tranter ils Gets e Dacs d’ina vart ed ils pievels che vivevan mintgamai al sid dal Danubi (Odris, Macedons, Romans). Sia pli grond’extensiun ha il Reginavel dals Dacs cuntanschì sut retg Burebista (60–44 a.C.) cun unir pliras stirpas. Suenter sia mort è quest’uniun però puspè sa schliada.

Sut il retg Decebal èn las stirpas dacas danovamain s’unidas. Quel è penetrà l’onn 85 s.C. en la provinza romana Moesia. Pir tranter il 101 ed il 106 èsi reussì a l’imperatur Trajan d’al victorisar en rom da duas campagnas militaras en il nord dal Danubi. Il domini da Decebal han ins integrà en l’Imperi roman sco provinza Dacia cun la chapitala Ulpia Traiana Sarmizegetusa e la populaziun è vegnida romanisada. La provinza cumpigliava pli u main las regiuns odiernas Transilvania, Banat ed Oltenia (Pitschna Valachia). Pervi da ses giaschaments dad aur era la Dacia interessanta per ils Romans, militarmain è la provinza però stada da l’entschatta ennà sut ferm squitsch da vart dals pievels vischins. Perquai l’han ils Romans puspè bandunà sut l’imperatur Aurelian fin l’onn 275 e colonisà parts da la populaziun en il sid dal Danubi.

Durant la migraziun dals pievels èn passads in suenter l’auter Gots, Huns, Gepids, Slavs, Avars e Bulgars tras il territori da la Rumenia odierna. Il destin da la populaziun romanisada en l’anteriura provinza Dacia e l’origin dal pievel rumen ch’è collià cun quella èn dumondas che la scienza moderna tracta a moda cuntraversa. La teoria da cuntinuitad daco-romana parta dal fatg ch’i saja er sa mantegnida suenter la retratga dals Romans a lunga vista ina populaziun daco-romana al nord dal Danubi, or da la quala saja alura sa sviluppada tranter il 6avel ed il 10avel tschientaner la Rumenia odierna. La tesa da migraziun percunter è da l’avis che l’etnogenesa dals Rumens haja gì lieu en il sid dal Danubi e che questa gruppa da la populaziun saja pir immigrada suenter l’invasiun dals Ungarais (9avel tschientaner) davent da la Bulgaria en la Transilvania.

Temp medieval

A partir dal 6avel tschientaner han vastas parts da la Rumenia odierna fatg part dal Reginavel bulgar. Er la cristianisaziun e l’introducziun da l’alfabet cirillic – il qual è stà en diever en Rumenia fin l’onn 1862 – han gì lieu da quel temp.

En la Transilvania han existì en il 12avel e 13avel tschientaner unitads politicas furmadas da Rumens, las qualas eran però dependentas dal Reginavel ungarais sut Árpád. Da l’autra vart da las Carpatas ha l’aristocrat rumen Basarab I stabilì a l’entschatta dal 14avel tschientaner il Principadi da la Valachia. A l’entschatta era Basarab be in vasal ungarais; ma cun sia victoria sur il retg dals Ungarais è el daventà l’onn 1330 facticamain independent. Sumegliantamain è sa furmà il Principadi da la Moldavia, numnadamain cur ch’igl è reussì a l’aristocrat Bogdan I da sa far valair militarmain cunter l’Ungaria. Ils dus principadis rumens èn sa cunfinads supplementarmain vers l’Ungaria catolica cun endrizzar duas metropolas ortodoxas ad Argeș (1359) resp. Suceava (1401). La Transilvania ha medemamain cuntanschì sco principadi entaifer l’Ungaria ina tscherta autonomia. Qua vegniva la pussanza però exequida dals Ungarais e dals Saxons da la Transilvania ch’eran immigrads, entant che la populaziun rumena ortodoxa sa chattava dapi il 1366 – ed anc pli ferm dapi il 1437 – giuridicamain en ina posiziun inferiura.

Dapi l’entschatta dal 14avel tschientaner è la Valachia stada segnada da sia vischinanza tar l’Imperi osmanic ch’expandeva adina dapli. Impurtants prinzis da quel temp èn stads Mircea cel Bătrân (1386–1418) e Vlad III Drăculea (1456–1462, 1476), als quals igl è per part reussì da tegnair militarmain pitg als Tircs. La Moldavia ha stuì sa defender a medem temp tant cunter pretensiuns da vart da l’Ungaria sco er da vart da la Pologna. Sut il prinzi Ștefan cel Mare (1457–1504) è per part er la Moldavia sa participada cun success al cumbat cunter ils Tircs. Vers la fin dal 15avel tschientaner èn ils dus principadis rumens però daventads tributars envers l’Imperi osmanic, cumbain ch’igl als dueva reussir da mantegnair lur independenza politica e religiusa.

Temp modern tempriv

Ils trais principadis spartids tras las Carpatas

Vers la mesadad dal 16avel tschientaner è il Reginavel da l’Ungaria svanì sco pussanza politica independenta. Quai ha gì per consequenza ch’il Principadi da la Transilvania è facticamain daventà independent.

Per la Moldavia e la Valachia ha il declin da l’Ungaria muntà d’esser exponì anc pli ferm a la pressiun da vart da l’Imperi osmanic; la finala èn omadus principadis daventads vasals da quel. L’emprova da metter ad ir ina politica antitirca ha interprendì Mihai Viteazul (1593–1601), il qual ha manà l’onn 1600 dal matg fin il settember ils trais principadis abitads dals Rumens. Questa concentraziun da la pussanza ha però be durà quatter mais, damai ch’ella vegniva refusada tant dals stadis vischins sco er da las elitas a l’intern.

L’Imperi osmanic è la finala s’approprià d’ulteriurs territoris ch’eran per part abitads da Rumens, numnadamain da la Dobrudscha, dal Budschak (1538) e dal Banat (1551). En il 17avel e 18avel tschientaner è la monarchia habsburgaisa s’opponida al regl d’expansiun dals Tircs. Tras quai è il grad d’independenza dals principadis rumens sa pegiurà, damai ch’ils Habsburgais han prendì sut lur controlla la Transilvania (1711), il Banat (1718), l’Oltenia (1718–1739) e la Bucovina (1775).

Suenter il declin da la Pologna ha l’Imperi russ, il qual è sa fatg valair il 1812 en la Bessarabia, prendì sco terza pussanza gronda exteriura influenza sin ils principadis rumens. Er la politica interna da la Moldavia e da la Valachia è stada pertutgada da la situaziun da la politica exteriura, damai che l’Imperi osmanic ha installà fanariots da derivanza greca sco prinzis.

Independenza

Ils represchentants da la Revoluziun dal 1848 han clamà suenter in’uniun dals principadis rumens. La chaschun da far quai è sa dada suenter la Guerra da Crimea ch’aveva flaivlentà la Russia. L’onn 1859 è Alexandru Ioan Cuza (1859–1866) vegnì elegì sco prinzi tant da la Valachia sco er da la Moldavia. Ils 24 da december 1861 ha el mess en vigur in’uniun reala tras la proclamaziun dal Principadi da la Rumenia cun la chapitala Bucarest. Pervi da conflicts a l’intern han ils aristocrats, cun consentiment da las pussanzas grondas, sfurzà il 1866 Cuza d’abditgar, al remplazzond cun Carol I (1866–1914) or da la dinastia Hohenzollern-Sigmaringen. En la guerra tranter la Russia e l’Imperi osmanic dals onns 1877/78 ha la Rumenia sustegnì la Russia; sinaquai ha quella confermà en rom dal Congress da Berlin l’independenza dal pajais. Ultra da quai è vegnida attribuida a la Rumenia la Dobrudscha sco recumpensa per la part meridiunala da la Bessarabia ch’è ida a la Russia. Ils 26 da mars 1881 han ins proclamà il nov Reginavel da la Rumenia.

L’onn 1907 è prorutta ina sullevaziun da purs. Il 1913 ha la Rumenia battì en la Segunda Guerra dal Balcan cunter la Bulgaria ed ha pudì segirar en la Pasch da Bucarest la part meridiunala da la Dobrudscha. Cur ch’è prorutta il 1914 l’Emprima Guerra mundiala, vuleva Carol I prender partida a favur da las Pussanzas centralas, n’ha però betg pudì sa far valair a l’intern dal pajais. Sut ses nev e successur Ferdinand I (1914–1927) è la Rumenia entrada la stad 1916 en la guerra da vart da l’Entente. La Rumenia ha l’emprim pudì conquistar parts da la Transilvania, è però bainspert vegnida rebattida. Fin il december 1916 han las Pussanzas centralas conquistà ed occupà en rom d’ina cunteroffensiva la Valachia, quai ch’ha necessità Ferdinand I e la regenza da fugir en la Moldavia.

Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala èn ils territoris da la Russia e da l’Austria-Ungaria en ils quals abitavan maioritads rumenas s’associads a la Rumenia. Quai è succedì il prim da december 1918 e vegn commemorà fin oz sco di da la festa naziunala. Sinaquai è prorutta il 1919 la guerra tranter l’Ungaria e la Rumenia; quella è ida a fin cun l’occupaziun da Budapest tras ils Rumens. En rom dals contracts da pasch da Versailles (1919) e da Trianon (1920) ha la communitad internaziunala da stadis renconuschì ils novs cunfins da la Rumenia: Da l’anteriura Austria-Ungaria èn vegnids vitiers la Transilvania, la part orientala da la Crișana, la part meridiunala da la Marmuresch, la Bucovina e dus terzs dal Banat; da la Russia bolschevistica è vegnida vitiers supplementarmain la Bessarabia.

La Rumenia gronda

Bumbardaders americans sur las raffinarias da petroli a Ploiești (1943)

Suenter l’Emprima Guerra mundiala eran tant la surfatscha dal stadi sco er il dumber da la populaziun da la nova ‹Rumenia gronda› sa dublegiads. Uschia è la Rumenia sa midada d’in stadi naziunal relativamain omogen en in stadi multinaziunal. Radund in quart dals burgais da la Rumenia appartegnevan ad ina da las minoritads naziunalas (t.a Tudestgs, Ucranais, Bulgars). Sco auters stadis en l’Europa, è er la Rumenia stada segnada en il tranterguerras d’instabilitad politica. Il 1927 è il prinzi ereditar Carol vegnì sfurzà da desister sin il tron e ses figl minoren Mihai I (1927–1930 e 1940–1947) è daventà retg. Ses bab ha però ascendì il tron l’onn 1930 sco Carol II (1930–1940). Quel ha erigì il 1938 ina dictatura roiala cun l’argument da vulair impedir uschia che la garda da fier faschistica sa participescha a la regenza.

En il decurs dals onns 1930 è la Rumenia s’avischinada en sia politica exteriura adina dapli a la Germania naziunalsocialistica. Suenter l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala e las midadas territorialas che quai ha manà cun sai (Patg tranter Hitler e Stalin, Sentenzia da cumpromiss da Vienna), ha la Rumenia pers grondas parts da ses territori statal: La stad 1940 èn la Bucovina dal Nord, il territori da Herța e la Bessarabia crudads a l’Uniun sovietica. La Dobrudscha dal Sid è ida a la Bulgaria e la part settentriunala da la Transilvania a l’Ungaria (Segunda Sentenzia da cumpromiss da Vienna). Suenter la sperdita da quests territoris è Carol II ì en l’exil.

General Ion Antonescu ha installà ina dictatura militara ed è s’associà a las Pussanzas da l’axa. L’onn 1941 è la Rumenia sa participada a la campagna militara tudestga cunter l’Uniun sovietica, uschia ch’ils territoris ch’eran ids a perder avant in onn èn puspè daventads rumens. A l’intern da la Rumenia ha il reschim dad Antonescu persequità ed assassinà Gidieus e Roma. Suenter l’offensiva sovietica da l’avust 1944 han ins però cupitgà Antonescu e la Rumenia ha midà la front. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha il pajais bain survegnì enavos da l’Ungaria la Transilvania dal Nord, ma la Bessarabia, il territori da Herța e la Bucovina dal Nord èn vegnids sut domini sovietic. La gronda part da quests territoris furma oz la republica independenta Moldavia, il rest fa part da l’Ucraina.

Durant la Segunda Guerra mundiala ha la Rumenia pers 378 000 schuldads e civilists. La regenza rumena è stada participada en rom dal genocid naziunalsocialistic activamain a l’execuziun da radund 270 000 Gidieus rumens.

Republica populara

Suenter la Segunda Guerra mundiala è la Rumenia vegnida sut influenza sovietica. Las elitas dal vegl sistem ed ils adversaris politics han ins exproprià, deportà u mazzà. Il 1947 èn tut las partidas burgaisas vegnidas scumandadas e retg Mihai I ha stuì demissiunar. Ils socialdemocrats han ins sfurzà da s’unir cun il Partidul Comunist din România (PCR) ch’era stà fin qua senza gronda muntada, furmond uschia a partir dal mars 1948 la Partida dals lavurers rumena (Partidul Muncitoresc Român, PMR). Quella ha proclamà la Republica populara da la Rumenia, entaifer la quala Gheorghe Gheorghiu-Dej furmava il politicher decisiv. Il 1948 ha gì lieu in’ultima cessiun territoriala, numnadamain cun la surdada da l’Insla da las Serps a l’Uniun sovietica.

Il stadi e l’economia da la Rumenia èn vegnids transfurmads a moda sistematica tenor las ideas communisticas: il 1946 han ins introducì il dretg d’eleger da las dunnas, il 1948 è suandada la statalisaziun da l’industria, a partir dal 1950 er da l’agricultura. Vers la mesadad dals onns 1950 è il provediment economic a l’intern dal pajais sa meglierà, quai ch’ha er stabilisà la situaziun politica. Per mitigiar il cuntrast etnic cun ils Ungarais a l’intern da la Rumenia, han ins endrizzà il 1952 en lur territori da colonisaziun principal il Pajais dals Siculs. Areguard la politica exteriura è Gheorghiu-Dej sa stentà da cuntanscher precautamain ina tscherta independenza envers l’Uniun sovietica. Tuttina è la Rumenia daventada il 1949 commembra dal Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON) ed il 1955 dal Patg da Varsovia.

Republica socialistica

En ina perioda da marschauna politica en Rumenia ha la partida che sa numnava uss Partida communistica rumena (Partidul Comunist Român, PCR) proclamà ils 21 d’avust 1965 la Republica socialistica da la Rumenia. Nov manader politic dal pajais è daventà Nicolae Ceaușescu, il qual aveva surpiglià suenter la mort da Gheorghiu-Dej il post dal secretari general da la Partida communistica. Ceaușescu è s’emancipà da Moscau ed ha rinfatschà il matg 1961 a l’Uniun sovietica da vulair infiltrar la Partida communistica rumena. Il mars 1968 ha el retratg sia delegaziun da l’inscunter consultativ da las partidas communisticas a Budapest, perquai ch’il manader dals communists en Siria, Chalid Bakdasch, aveva numnà il schef da la delegaziun rumena in «schovinist». Malgrà che la politica exteriura da Ceaușescu stueva provocar il vischin sovietic n’han quels betg chattà sco en la Tschecoslovachia a l’intern dal pajais in pretext per intervegnir. La dictatura da la Partida communistica e sia rolla predominanta entaifer la politica interna da la Rumenia era numnadamain contestada pli pauc ch’en la gronda part dals auters stadis dal bloc da l’ost. Ceaușescu ha er accentuà vinavant demonstrativamain l’autonomia naziunala dal pajais e l’independenza da quel da l’Uniun sovietica. Tranter auter ha el fatg quai cun metter ad ir en atgna reschia midadas radicalas en la societad ed en l’economia: leschas per promover famiglias cun blers uffants ed in scumond d’aborts duevan augmentar il dumber da la populaziun en la Rumenia; e cun agid da credits da l’exteriur e la dischlocaziun da parts da la populaziun rurala en las citads dueva il pajais agrar vegnir industrialisà pli ferm.

Questas mesiras han però, suenter in’entschatta empermettenta, betg manà al success giavischà. Il cuntrari: vers la fin dals onns 1970 è prorutta ina crisa da provediment. Pervi da la ruina da l’economia publica e la mancanza da bonitad è il reschim schizunt stà sfurzà d’exportar bains dal provediment da basa, ils quals èn uschia daventads stgars en il pajais sez. Tuttina èsi reussì a Ceaușescu da mantegnair sia pussanza cun agid da la polizia secreta Securitate ed in cult da persuna exprimì. Suenter la crudada dal Mir a Berlin e la vieuta dal 1989 en la Republica democratica tudestga ed en ils ulteriurs stadis dal bloc da l’ost è prorutta la Revoluziun rumena. Demonstrants han pretendì la fin dal reschim da Ceaușescu che regiva cun la forza. La Securitate ha sinaquai fatg diever d’armas da fieu, entant che parts da l’armada regulara han refusà al reschim lur sustegn. Quai ha manà a cumbats sin via cun dapli che 1000 morts. Suenter ch’il commando da l’armada era sa collià cun ils demonstrants, è Ceaușescu vegnì mess ils 25 da december 1989 davant in tribunal militar. Suenter in curt process spectacular èn el e sia dunna vegnids sajettads.

La Rumenia dapi l’onn 1990

En l’èra postcommunistica èsi be reussì plaunsieu a la Rumenia da sa revegnir da las consequenzas da la dictatura e dal dischurden economic. La forza dominanta durant ils onns suenter la Revoluziun è daventada la partida socialdemocrata (Partidul Social Democrat, PSD) sut il nov president dal stadi Ion Iliescu. La PSD è sa recrutada per gronda part da las veglias elitas communisticas. Tuttina ha la Rumenia persequità da qua davent in curs democratic ed orientà a l’economia da martgà. En la politica exteriura è il pajais s’orientà vers vest.

Il 2004 è la Rumenia daventada commembra da la NATO e dapi il 2007 furma il pajais ina part da l’Uniun europeica.

Ils onns 2010 èn stads segnads da diversas crisas statalas (t.a. en connex cun scandals da corrupziuns ed adattaziuns dispitaivlas da la giurisdicziun). Il schaner e favrer 2017 han gì lieu las pli grondas demonstraziuns en massa en l’istorgia dal pajais, a las qualas èn sa participadas be a Bucarest radund 500 000 persunas.

Politica

Sistem politic

La Rumenia è ina democrazia represchentativa cun in sistem guvernativ semipresidenzial. Chau dal stadi è il president (președinte), schef da la regenza il primminister (primministru). La pussanza legislativa sa chatta en ils mauns dal parlament che sa cumpona da duas chombras.

Il president vegn elegì directamain dal pievel. Il temp d’uffizi dura tschintg onns, admessa è maximalmain ina reelecziun. Sco schef da stadi nominescha il president il primminister ed è schefcumandant da l’armada.

Il parlament sa cumpona da la chombra dals deputads (Camera Deputaților) che dumbra actualmain (2018) 329 parlamentaris e dal senat (Senatul) cun 136 senaturs. Ils commembers vegnan elegids en in sistem electoral che cumbinescha elements da maiorz e da proporz. Ina perioda legislativa dura quatter onns. Partidas pon be entrar en il parlament, sch’ellas cuntanschan almain tschintg procent da tut las vuschs. Deschdotg sezs èn reservads per deputads che represchentan las partidas minoritaras.

En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta la Rumenia sin plaz 61 da 167 pajais, quai che munta ch’il pajais haja ina «democrazia defecta». Tenor l’Index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava la Rumenia il 2016 da 176 pajais sin plaz 57, ensemen cun l’Ungaria e la Jordania, e quai cun 48 da maximalmain 100 puncts.

Politica da l’exteriur e da segirezza

Schuldads rumens en l’Afganistan (2003)

La Rumenia è integrada en tut las impurtantas federaziuns europeicas e transatlanticas. Il prim da schaner 2007 è il pajais daventà sut resalvas commember da l’Uniun europeica. L’Uniun europeica pretenda che la Rumenia cumbattia la corrupziun, stgaffeschia ina giustia independenta ed installeschia instanzas transparentas e che funcziunan. Gia ils 29 da mars 2004 era la Rumenia daventada commembra da la NATO ed è dapi lura integrada en la structura da segirezza transatlantica. Il 2004 e 2005 è la Rumenia ultra da quai stada commembra temporara dal Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas ed ha presidià quel dal fanadur 2004 fin l’october 2005.

L’armada romana sa cumpona da 75 000 schuldads da professiun e da 15 000 collavuraturs civils. Il budget da defensiun cumpiglia radund dus procent dal product naziunal brut. La Rumenia ha fatg part da las missiuns da la NATO en Bosnia ed Erzegovina sco er en il Cosovo. Ultra da quai sustegna l’armada las operaziuns militaras dals Stadis Unids en l’Afghanistan e l’Irac.

Ils Stadis Unids stattan per la Rumenia surtut en dumondas da la politica da segirezza sin l’emprim plaz. Ils dus pajais han fatg il 1997 in patg strategic ed actualisà quel il 2011. En vista als svilups en l’Ucraina ed en la regiun da la Mar Naira è la muntada da la cooperaziun tranter la Rumenia ed ils Stadis Unids en dumondas da la politica da segirezza anc creschida.

Politica da sanadad

Fin il 1996 ha il stadi controllà ils fatgs da sanadad. Silsuenter han ins introducì in’assicuranza da malsauns obligatorica, dapi il 2004 datti er assicuranzas supplementaras privatas. La cumpart da las expensas da sanadad vi dal product naziunal brut è fitg bassa (4 %). Quai è però er d’attribuir al fatg ch’ils medis vegnan pajads fitg mal; perquai van blers dad els a tschertgar lavur a l’exteriur.

Dretgs umans

En rom da las tractativas d’adesiun a l’Uniun europeica ha la Cumissiun europeica constatà il 2005 che la Rumenia haja fatg progress en connex cun la protecziun dals dretgs umans. Tuttina han il stadi rumen e la populaziun rumena per part anc adina ina tenuta problematica envers minoritads, surtut envers ils Roma. Tenor Amnesty International è er la situaziun en las instituziuns per persunas cun malsognas psichicas insuffizienta e medemamain vegnian discriminadas persunas omosexualas.

Sutdivisiun administrativa

Circuls

Las regiuns istoricas n’han en Rumenia nagina muntada administrativa. Il stadi è sutdividì en 41 circuls ed en la chapitala Bucarest. Questa structura administrativa centralistica han ins stgaffì en il 19avel tschientaner tenor il model dals Départements franzos. A l’entschatta da l’èra communistica han ins midà quest sistem, ma il 1968 è la Rumenia returnada tar la structura oriunda; pitschnas midadas hai dà il 1981 e 1997.

En media dumbran ils circuls rumens (inclusiv la chapitala) radund 500 000 abitants sin 5676 km². Cumpareglià cun structuras federalisticas sco en Germania u en ils Stadis Unids, nua che singulas unitads èn dapli che diesch giadas pli grondas che autras, na divergeschan las cifras en la Rumenia betg fitg ferm ina da l’autra. Abstrahà da la chapitala tanscha il dumber da la populaziun dals singuls circuls da ca. 222 000 (Covasna) fin 829 000 (Prahova). La pli gronda surfatscha da tut ils circuls ha Timiș cun 8697 km², la pli pitschna Ilfov cun 1593 km². Quest ultim circumdescha Bucarest ed è cleramain pli pitschen ch’ils ulteriurs; gia il segund pitschen, Giurgiu, s’extenda sur 3526 km².

Parallelamain existan en Rumenia otg regiuns da planisaziun ch’ins ha installà il 1998 en rom da las preparativas d’adesiun a l’Uniun europeica. Quellas n’han naginas cumpetenzas realas, mabain èn relevantas en connex cun retschertgas statisticas e servan ad attribuir las contribuziuns da promoziun da l’Uniun europeica.

Il 2013 han ins instradà en la Rumenia in process cumplessiv da decentralisaziun e da regiunalisaziun cun la finamira da modernisar il sistem da l’administraziun publica. Per motivs giuridics ha il tribunal constituziunal però bloccà il sboz da lescha correspundent.

Citads

Plazza da martgà a Brașov

Las pli grondas citads dal pajais èn (situaziun dal 2011): Bucarest (1 883 425), Cluj-Napoca (324 576), Timișoara (319 279), Iași (290 422), Constanța (283 872), Craiova (269 506), Brașov (253 200), Galați (249 432) e Ploiești (209 945).

Per lunschor la pli gronda citad da la Rumenia è la chapitala Bucarest, en la quala vivan en il fratemp (2018) dapli che 1,9 milliuns persunas. Bucarest è uschia la sisavel gronda citad da l’entira Uniun europeica. Ella furma ultra da quai il center da la Gronda Valachia (Muntenia).

Tar las citads cun mintgamai radund 300 000 abitants sa tracti per il pli dals centers istorics da las regiuns rumenas:

• La citad Timișoara situada en il Banat ha furmà il punct da partenza da la revoluziun dal 1989.
• Iași è la pli impurtanta citad da la Moldavia.
• Cluj-Napoca en la Transilvania dispona d’ina universitad trilingua (rumen, ungarais e tudestg).
• Constanța en la Dobrudscha è il pli impurtant port dal pajais e da l’Uniun europeica a la Mar Naira.
• Craiova è il center da la Pitschna Valachia (Oltenia).
• L’impurtant port intern Galați sa chatta a la confluenza da Danubi e Siret.
• Brașov furma in dals centers istorics dals Saxons transilvans.

Tut en tut han 20 citads rumenas dapli che 100 000 ed ulteriuras 21 citads dapli che 50 000 abitants.

Infrastructura

Tras la Rumenia mainan ils corridors da traffic paneuropeics nr. 4 e nr. 9; en pli vegn il pajais cunfinà al sid dal corridor da traffic nr. 7 (via d’aua Danubi).

Il pajais avess nair basegn da far ulteriuras investiziuns en il traffic da viafier ed en il stadi da las vias. Malgrà che la Rumenia è dapi il 2007 commembra da l’Uniun europeica e po uschia far la dumonda per daners da mantegniment e d’extensiun da la rait da vias, succeda quai be en moda tardivanta. Il motiv è l’administraziun ineffizienta che n’arriva betg a metter ad ir en in temp commensurà ils projects d’infrastructura.

Traffic aviatic

Igl existan duas plazzas aviaticas sper Bucarest, en pli mintgamai ina ad Arad, Baia Mare, Craiova, Sibiu, Târgu Mureș, Constanța, Cluj-Napoca, Timișoara, Oradea, Bacău, Suceava ed Iași. Societads aviaticas rumenas èn TAROM, Carpatair e l’airline bunmartgada Blue Air.

Traffic sin via

L’entira rait da vias dumbra ca. 84 185 km; da quai èn asfaltads radund 49 873 km. La rait d’autostradas sa chatta en construcziun; dals 2710 km planisads èn realisads 947 (situaziun dal 2021).

Impurtanza speziala per colliar la Rumenia cun la rait d’autostradas da l’Europa Centrala ha la A 1. Quella duai manar sur ina lunghezza da 585 km da Bucarest sut Pitești, Râmnicu Vâlcea, Sibiu, Deva, Timișoara ed Arad fin a Szeged en l’Ungaria. Terminads èn 404 km (situaziun dal 2017).

Percunter è la A2 (Autostrada Soarelui, ‹autostrada dal sulegl›) d’ina lunghezza da 202 km che maina da Bucarest sur Fetești e Cernavodă a Constanța a la Mar Naira terminada dapi il 2012 dal tuttafatg.

La limita da sveltezza sin las autostradas rumenas è 130 km/h. Per far diever da las vias en Rumenia dovran ins ina vignetta. Entant che las autostradas e las grondas vias naziunalas èn en in bun stadi, sa chattan bleras vias en regiuns champestras en in stadi vaira marod.

Las indicaziuns da sveltezza vegnan savens ignoradas da la populaziun indigena ed ultra da quai èn sin via blers chars cun chavals plauns e betg illuminads. Correspundentamain ha la Rumenia da tut ils stadis da l’Uniun europeica suenter la Lettonia la segund auta quota da morts da traffic en relaziun tar l’entira populaziun (situaziun dal 2014).

Săgeata Albastră

Viafier

Grondas parts da la rait da viafier e dal material rudlant da la viafier statala rumena (CFR) basegnan urgentamain ina modernisaziun. Ils ultims onns hai dà meglieraments punctuals. En il traffic a lunga distanza èn en diever dapi il 2003 trens moderns sut il num Săgeata Albastră (‹frizza blaua›).

Communicaziun

Il pli grond purschider da servetschs da telefon (rait fixa) furma Romtelecom, il successur privatisà da la posta rumena. En il fratemp datti però dapli colliaziuns da telefonia mobila. En quest martgà èn activs Orange, Vodafone e Telekom Rumenia.

En la Rumenia disponivan il 2011 be 47 % da las chasadas d’in access a l’internet; igl era quai la pli bassa procentuala da tut ils stadis da l’Uniun europeica. Il 2012 è questa cifra però creschida sin 54 % ed il 2016 sa chattava ella gia tar 72 %.

Medias

Entaifer la glista da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, sa chatta la Rumenia il 2017 sin plaz 46 da 180. Adina puspè datti cas da smanatscha da violenza envers represchentants da las medias.

La purschida da televisiun dominescha dapi daditg il chanal privat Pro TV, avant il chanal privat Antena 1 e la televisiun da dretg public TVR 1. La purschida da radio stat sut l’ensaina da Radio Romania, l’emettur da dretg public che porschan divers programs naziunals e regiunals.

Las pli impurtantas gasettas dal di surregiunalas tutgan per ordinari ad impressaris rumens bainstants, ils quals han savens occupà avant auts posts politics.

Economia

Tar ils stgazis natirals da la Rumenia tutgan charvun (surtut charvun da terra), gas natiral, sal, aur e ieli mineral. 41 % dal terren vegnan tratgs a niz per arar, 29 % en furma da guaud, 21 % sco pastgiras e 3 % en furma da semenza permanenta.

Il 2010 ha il product naziunal brut (PNB) munta a 187 milliardas dollars, quai che correspunda ad in PNB per persuna da 9465 dollars. Cumpareglià cun la media da tut ils commembers da l’Uniun europeica ha la Rumenia cuntanschì in index da 57 (EU-28 = 100). En il Global Competitiveness Index, che mesira la cumpetitivitad economica d’in pajais, figurescha la Rumenia sin plaz 61 da 138 (situaziun dal 2016–17). En l’index per la libertad economica sa chatta il pajais sin plaz 39 da 180 (situaziun dal 2017).

Tut en tut mussa l’economia publica in svilup general ordvart positiv. Tranter il 2001 ed il 2008 è il PNB creschì en media per 6 %; ils proxims onns èn stads segnads d’in trend negativ (crisa da finanzas mundiala), ma gia il 2011 è il pajais puspè sa revegnì e tutga dapi lura tar las economias publicas cun la pli gronda creschientscha en l’Europa ed il 2017 – cun 7 % – schizunt en tut il mund.

Tenor stimaziuns ha il sectur da servetschs contribuì il 2011 37,8 % al product naziunal brut, il sectur d’industria 37,8 % ed il sectur d’agricultura 12,3 %.

Export ed import

Ils pli impurtants stadis d’import da la Rumenia èn (situaziun dal 2016): Germania (21,5 %), Italia (11,6 %), Frantscha (7,2 %), Ungaria (5,2 %), Reginavel Unì (4,3 %), Bulgaria (3,2 %) e Tirchia (3,2 %). Ils pli impurtants partenaris d’import èn: Germania (20,6 %), Italia (10,3 %), Ungaria (7,4 %), Frantscha (5,6 %), Pologna (5,2 %), China (5,1 %) e Pajais Bass (4,1 %).

Occupaziun

La quota da dischoccupads sa chattava il zercladur 2018 tar 4,5 %, quai ch’è cleramain sut la media da l’Uniun europeica. La dischoccupaziun da giuvenils muntava il 2017 a 18,4 %. L’onn 2014 lavuravan 28,3 % da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 28,9 % en l’industria e 42,8 % en il sectur da servetschs.

Il stadi prescriva ina paja minimala da ca. 150 euros. In tschintgavel da la populaziun rumena tutga tar ils working poor. Anc adina tschertgan blers Rumens lavur a l’exteriur, surtut en ils pajais mediterrans Italia e Spagna.

Industria

Salina da Turda

L’industria contribuescha bunamain 35 % al product naziunal brut ed occupa ca. 20 % da tut las forzas da lavur. En Rumenia vegn surtut producida electronica per computers, per la telecommunicaziun e per l’electronica da divertiment; daspera vehichels sco autos (Dacia), bastiments, aviuns, helicopters e chars armads. En pli products da l’industria chemica, atschal, medicaments, textilias, chalzers e mangiativas. Tar in quart dals exports rumens sa tracti da products textils. Dapi il 2013 crescha la producziun industriala en l’Estonia e la Rumenia sco en nagin auter pajais da l’Uniun europeica.

Turissem

Il 2015 ha il turissem manà ad entradas da 1542 milliuns euros. Il dumber dals giasts ha muntà il 2016 a 10,9 milliuns.

Budget statal

Il budget statal ha muntà il 2016 expensas en l’autezza da 62,1 milliardas dollars ed entradas da 56,8 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,8 % dal product naziunal brut. Il debit statal muntava il 2016 a 73,3 milliardas dollars ubain 39,2 % dal product naziunal brut.

Tranter il 2005 ed il 2007 han ins impundì da las expensas statalas (en % dal product naziunal brut): 4,5 % per la sanadad, 3,5 % per la furmaziun ed 1,9 % per il militar.

Corrupziun sco fenomen structural

Corrupziun ed abus d’uffizi a divers nivels tutga en Rumenia tar il mintgadi. La cultura da corrupziun è enragischada profundamain en il pensar da la populaziun rumena e vegn acceptada en blers cas sco strategia da schliar problems usitada.

Motivs persuenter furma la povradad derasada tranter la populaziun sco er il fatg che persunas en il servetsch public survegnan pajas memia bassas. Surtut da spirituals ortodoxs, collavuraturs da l’administraziun e dals ospitals sco er da magisters spetgan ins anc adina ch’els fetschian lur da viver cun generar ulteriuras entradas. Er la mentalitad da s’enritgir è derasada vastamain tranter las elitas politicas ed economicas.

Tenor retschertgas èn 96 % dals Rumens da l’avis che la corrupziun saja in dals pli gronds problems dal pajais. In terz da las persunas interrogadas ha pudì inditgar exempels per avair pajà sezs daners da corrupziun ils ultims 12 mais. La lingua rumena enconuscha 30 modas da dir per circumscriver daners da corrupziun. Gia en ils pli vegls texts rumens cumparan ils terms (oriundamain slavs e tircs) bacșiș, ciubuc, șperț, șpagă e mită.

Il 2012 sa chattava la Rumenia en l’index da la percepziun da corrupziun, che vegn edì da Transparency International, en la cumparegliaziun mundiala sin plaz 66, anc avant l’Italia (plaz 72), la Bulgaria (plaz 75) e la Grezia (plaz 94). Bain è avant maun a l’intern dal pajais la voluntad e da vart da l’Uniun europeica er il squitsch da metter ad ir refurmas; ma las autoritads da segirezza e la giustia èn savens surdumandadas cun lur incumbensa ubain ch’ellas fan sezzas part dal problem.

Cultura

La cultura rumena è segnada tant areguard sias diversas furmas istoricas sco er en vista a sia structura odierna d’ina multifariadad ch’è unica en l’Europa. L’originalitad da la cultura rumena, tant en sias furmas tradiziunalas sco er modernas, è d’attribuir a si’abilitad da recepir las pli differentas influenzas e da colliar quellas en ina sintesa creativa. La posiziun da cunfin dal pajais tranter Occident ed Orient, las numerusas minoritads etnicas e religiusas sco er las grondas differenzas geograficas tranter las differentas parts dal pajais han giugà in’impurtanta rolla en quest connex. La cultura tradiziunala parta la Rumenia cun la Republica da la Moldova. L’onn 2007 è Sibiu stada la Chapitala culturala da l’Europa.

Architectura

Chasa tradiziunala en in museum regiunal en vischinanza da Bucarest

Tar las attracziuns culturalas da la Rumenia tutgan surtut ils monuments ch’èn vegnids recepids suenter la vieuta dal 1989 en la glista dal Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. Igl èn quai las claustras da la Moldavia cun lur picturas a la fatschada externa, la claustra Horezu, las baselgias-fortezza en la Transilvania, la citad veglia da Sighișoara, la fortezza dals Dacs en la muntogna d’Orăștie e las baselgias da lain en la Maramureș. La Baselgia naira a Brașov è il dom gotic situà il pli en l’ost da l’Europa ed a medem temp la pli impurtanta baselgia gotica da l’entira Europa dal Sidost.

Il palaz dal parlament a Bucarest è il pli grond edifizi da l’Europa ed a medem temp in dals pli gronds dal mund insumma. L’edifizi che furma dapi il 1997 la sedia da la chombra da deputads rumena è suenter il Pentagon il segund grond edifizi da l’administraziun dal mund. Stilisticamain vegn il palaz dal parlament attribuì al neoclassicissem. Sin la vart davos da l’edifizi sa chatta il museum naziunal per art modern.

Entaifer l’architectura moderna en Rumenia dattan en egl surtut ils suandants edifizis: Il Circus Globus (il circus statal a Bucarest), il Complexul Expozițional Romexpo (areal da fiera internaziunal), la Sala Palatului (cun bundant 4000 plazs ina da las pli grondas salas da show, teater e congress dal mund) sco er il teater naziunal futuristic Ion Luca Caragiale a Bucarest che furma il pli grond e modern teater da l’entira Europa.

Musica

En Rumenia existan en 18 citads 28 orchesters professiunals: 18 orchesters filarmonics, 9 orchesters d’opera ed 1 orchester d’operetta.

Film

Suenter il 1989 ha l’industria da film enconuschì in svilup spectacular ch’ha manà a numerus premis per producziuns rumenas. Tranter auter èn vegnids onurads ils reschissurs ed acturs Cristi Puiu (Berlin 2004), Corneliu Porumboiu (Cannes 2005), Cristian Mungiu (Cannes 2007 e 2012), Marian Crișan (Locarno 2010) e Călin Peter Netzer (Berlin 2013). Il critichers da film discurran perquai d’ina ‹unda rumena› en l’industria da film internaziunala.

Litteratura

In dals pli enconuschents scripturs rumens dal temp preschent è Mircea Cărtărescu (t.a. titular dal premi da litteratura internaziunal Chasa da las culturas dal mund 2012). En Rumenia empleneschan prelecziuns litteraras per part entirs stadions.

Ils pli enconuschents auturs da teater rumens èn ils dus auturs rumen-franzos Eugène Ionesco e Matei Vișniec. En la lirica èn tranter auter daventads enconuschents il cunfundatur dal dadaissem Tristan Tzara sco er Mircea Dinescu.

Scienza e perscrutaziun

Il sistem da perscrutaziun rumen ha gì da surpigliar dal temp socialistic gronds problems structurals che sa laschan be allontanar plaunsieu. Menziun speziala meritan l’Institut per fisica atomara ch’è integrà en divers projects da l’Uniun europeica, il New Europe College u en la filosofia la Societad rumena per fenomenologia.

Dis da festa

Sper ils dis da festa cristians usitads ed il prim da matg vegn festegià en spezial Nossadunna d’avust (15 d’avust), il di da sontg Andreas (30 da november) ed il prim da december sco di da la festa naziunala.

Sport

Dapi il 1909 è il ballape en il pajais organisà en la Federația Română de Fotbal. La liga naziunala vegn surtut dominada da Steaua Bukarest e da Dinamo Bukarest. La squadra naziunala è gia sa participada numerusas giadas a campiuns europeics e mundials. Tar il campiunadi mundial dal 1994 e tar il campiunadi europeic dal 2000 ha ella mintgamai cuntanschì il quartfinal.

Dapi il 1900 sa participescha la Rumenia er als gieus olimpics. Areguard las medaglias dad aur gudagnadas sur tut ils onns tutga la Rumenia tar las ventg naziuns cun il pli grond success. L’onn 1984 a Los Angeles è la Rumenia sa participada sco sulet team dal bloc da l’ost ed ha gudagnà 20 medaglias dad aur. La suletta medaglia tar gieus olimpics d’enviern è stà bronz en il bob da dus a Grenoble il 1968.

La Rumenia è surtut er famusa per sias gimnastas ch’han cuntanschì gronds success a chaschun dals gieus olimpics: Nadia Comăneci ha gudagnà il 1976 e 1980 en tut tschintg giadas aur, Ecaterina Szabó quatter giadas il 1984, Daniela Silivaș trais giadas il 1988, Simona Amânar en tut trais giadas aur il 1996 e 2000 e Cătălina Ponor trais giadas aur il 2004.

Ulteriurs sports en ils quals la Rumenia è stada u è actualmain tranter las meglras squadras èn rugby union, tennis, ballamaun, scrimar e ballarait.

Litteratura

• Ion Bulei: Kurze Geschichte Rumäniens. Bucarest 1998. ISBN 973-96876-2-8.
• Ronald Bachmann: Romania. A Country Study. Washington 1991.
• Lucian Boia: Romania. Borderland of Europe. Londra: Reaktion Books, 2001.
• Tom Gallagher: Modern Romania. The End of Communism, the Failure of Democratic Reform, and the Theft of a Nation. University Press, New York 2008, ISBN 0-8147-3201-1.
• Wilfried Heller: Innenansichten aus dem postsozialistischen Rumänien. Sozioökonomische Transformation, Migration und Entwicklungsperspektiven im ländlichen Raum. Berlin 1999, ISBN 3-8305-0003-3.
• Thede Kahl, Michael Metzeltin, Mihai Răzvan Ungureanu (ed.): Rumänien. Raum und Bevölkerung – Geschichte und Geschichtsbilder – Kultur – Gesellschaft und Politik heute – Wirtschaft – Recht – Historische Regionen. 2 toms, LIT Verlag, 2. ed., Vienna-Berlin 2008, ISBN 978-3-8258-0069-7.
• Thede Kahl, Larisa Schippel (ed.): Kilometer Null. Politische Transformation und gesellschaftliche Entwicklungen in Rumänien seit 1989. (Forum: Rumänien, tom 10), Frank und Timme Verlag, Berlin 2010, ISBN 978-3-86596-344-4.
• Michael Metzeltin: România. Stat – Națiune – Limbă. Editura Univers Enciclopedic, București 2002.
• Steven W. Sowards: Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus. BoD, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-0977-0.
• Kurt Scharr: Die Karpaten. Balthasar Hacquet und das vergessene Gebirge in Europa. Studien-Verlag, 2004, ISBN 978-3-7065-1952-6.
• Hugo Weczerka: Rumänien (bis 1945). En: Literaturberichte über Neuerscheinungen zur außerdeutschen Geschichte. Tom 5. Oldenbourg, Minca 1973, p. 324–420.
• Historisches Erbe – Kapital für die Zukunft? Deutsche Spuren in Rumänien. Ed. Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., Potsdam 2003, ISBN 978-3-936168-10-5.

Colliaziuns

 Commons: Rumenia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Datas politicas e statisticas
• Infurmaziuns turisticas
• Portal d’infurmaziun davart la Rumenia