En il cor da la stgirezza

En il cor da la stgirezza (titel original englais ‹Heart of Darkness›) è in raquint da l’onn 1899 da Joseph Conrad. I sa tracta d’ina da las pli enconuschentas ovras da l’autur, la quala è vegnida translatada en numerusas linguas.

Ediziun dal 1902

Cuntegn

La novella è inserida en in raquint-curnisch: Sin la nav a vela Nellie, che giascha da notg a Gravesend a la sbuccada da la Temsa, raquinta l’anteriur mariner Marlow a ses quatter amis – unids tras il liom da la mar – in’episoda da sia vita.

El descriva sia brama d’emprender d’enconuscher ils ultims flatgs alvs dal globus e co che quai ha la finala fatg daventar el chapitani sin in flum. Senza che quai vegnia ditg explicitamain, po il lectur enconuscher senza difficultads ch’il raquint gioga al Congo dal temp dal Stadi liber dal Congo. Marlow, ch’aveva gia emprendì d’enconuscher l’Ocean Indic, l’Ocean Pacific e la Mar Chinaisa, viagia pia per lung da la costa africana fin la sbuccada dal grond flum e surpiglia dal flum siadora, survart ils cataracts, ina nav a vapur, la quala è en il fratemp vegnida donnegiada e sfundrada.

Là, en la staziun principala da la societad coloniala, la quala rimna e trametta vinavant ils stgazis dals singuls agents en la dschungla, constatescha el durant ils trais mais ch’el basegna per reparar sia nav, «il pli grond dischurden». El è er consternà da vesair ch’ils colonialists sforzan si als indigens a moda brutala lur reglas absurdas.

El auda da Kurtz che maina cun success la staziun interna, il qual haja «rimnà, barattà, obtegnì tras engion u engulà dapli ivur che tut ils auters agents ensemen» ed haja uschia a medem temp sa fatg in num en l’Europa. Ed el vegn a savair «ch’il predominant da ses duns, quel che sa cumprovava da tut temp, era ses dun da discurrer, ses pleds – il dun da l’expressiun, surprendent, inspirà (...)». En tschertga da quest mainastaziun Kurtz, il qual è gia dapi in onn betg pli s’annunzià – enstagl trametta el ses gidanters cun l’ivur – vegn sinaquai fatg in viadi da 800 miglias dal flum siadora. Da la partida èn il directur da la staziun, intgins da ses gidanters alvs e radund ventg nairs, ils quals Marlow designescha sco cannibals.

Sin il viadi da dus mais «ruschnava la pitschna nav a vapur stgarvunada dal flum si, sco in bauatsch sin il palantschieu d’in’auta halla», adina smanatschada da bists da plantas che nudavan sin il flum, da cataracts e pauc profunds. Ils misteris dal pajais daventan per Marlow, il qual cumpareglia il viadi sin il flum adina puspè cun in viadi en la stgirezza, en l’intern, adina pli nunchapibels:

«Jau hai cun ina giada sentì quant gronda, quant immens gronda che questa chaussa era che na pudeva betg discurrer e forsa gist uschè pauc udir. Tge era en là? Jau pudeva vesair ch’in pau ivur vegniva or da là ed aveva udì che signur Kurtz era en là.»

A la fin dal viadi, curt avant che cuntanscher la staziun exteriura, fruntan els en la tegia abandunada d’in European sin laina da brisch per la chaldera a vapur e sin l’intimaziun en scrit da vegnir il pli svelt pussaivel tar la staziun, ma da s’avischinar precautamain.

La damaun da l’arriv audan els paucas miglias sut la staziun schumbradas e sbratgs. La nav che sa mova plaunsieu dal flum siadora vegn attatgada cun frizzas e lantschas. Il timunier nair mora en la cabina da timunar als pes da Marlow. I reussescha la finala als navigaturs da stgatschar ils attatgaders – ils cumpogns da viadi, ils quals Marlow numna tras a tras «pelegrins», crajend en lur buis, Marlow en il tschivel penetrant da sia nav a vapur.

Pauc pli tard sa ferma la nav ed il directur sa renda cun ses accumpagnaders vers la muntogna, nua ch’el fa quint da fruntar en la staziun sin Kurtz, malsaun u mort. En il fratemp maina Marlow in discurs cun in giuven aventurier russ, il qual era viagià tut sulet en l’intern dal pajais ed aveva er laschà enavos l’avertiment en scrit al flum. El ha ina relaziun ambivalenta tar Kurtz, al circul da persunas dal qual el è s’associà. Bain admira el Kurtz, ma a medem temp raquinta el da praticas da cult, cun las qualas Kurtz lia ils indigens vi da sia persuna e mainia quels ad in’admiraziun quasi religiusa. Cun quels haja el fatg sias campagnas da girar e conquistar. Uss giaschia el grev malsaun en sia staziun, e quai gia dapi mais senza medischina. Dal Russ vegn Marlow er a savair che Kurtz haja mess ad ir l’attatga sin la nav per pudair restar en la dschungla.

Nav a vapur sin il Congo, entschatta dal 20avel tschientaner

Suenter ch’il directur cun ses cumpogns han manà Kurtz sin ina purtantina a bord, sa metta la nav l’autra damaun puspè en viadi dal flum giu. Duamilli egls l’observan. L’amanta dal schef da staziun, ornada ritgamain cun vestgadira e cliniez, stenda sco ina figura da galion la bratscha vers tschiel. A bord èn emplunads ils ritgs stgazis d’ivur. Nà da la cabina da timunar ha Kurtz, che giascha sin ses letg da mort, adina davant egl quels. L’impressiun che Marlow ha dals discurs e dal temp ch’el passenta cun Kurtz caracterisescha el sco suonda:

«Ed jau hai udì el – ella – questa vusch – autras vuschs – els tuts eran uschè pauc dapli che vuschs e la regurdientscha al temp sez ma circumdescha, nunchapibel, sco in terribel cratschlim che stulescha, tup, crudaivel, tschuf, selvadi u simplamain infam, senza nagin senn (...).»

Marlow daventa perditga da la mort da l’anteriur manader da la staziun. Sin la «fatscha d’ivur» da quel sa barattan «l’expressiun da luschezza sombra, d’in regl da dominar senza misericordia, da tema bugliacca – e d’ina desperaziun profunda e senza nagina speranza» avant ch’el flada ses ultims pleds: «L’orrur! L’orrur!»

Suenter la mort da Kurtz, il qual vegn sepulì sin in’insla sin il flum, vegn er Marlow grev malsaun e sa chatta a la sava da la mort. El vegn pir puspè en plaina schientscha en il pajais da ses incumbensaders – ed ha l’impressiun che la citad al regordia ad ina fossa dada si alv.

Visitond pli tard la spusa da Kurtz en malencurada e surdond a lezza las brevs da quel, dat el da crair: «L’ultim pled ch’el ha pronunzià è stà – Voss num.» La vardad, conceda el, n’haja el betg pudì dir ad ella: «I fiss stà memia stgir, bler memia stgir...»

Furma ed interpretaziun

Ina part da la tensiun dal raquint deriva dal cuntrast tranter il narratur Marlow, che sa stenta da mantegnair si’integritad, ed il nausch e la narradad ch’al circumdeschan adina dapli. En il decurs dal raquint daventa alura la dumonda suenter la constituziun e localisaziun da questa ‹stgirezza› adina pli centrala.

La figura dal commerziant d’ivur Mr. Kurtz, la fascinaziun da la quala er Marlow na po betg snegar dal tuttafatg, è – sper il narratur dal raquint enramà – la suletta figura en il raquint che cumpara cun num. Mr. Kurtz vegn descrit sco figura ordvart sombra e suspectusa. Per Udo Wolter, ch’è s’occupà da rudent cun Conrad e si’ovra, è questa figura in simbol «da la civilisaziun e da sia negaziun barbarica en furma da las atrocitads dal colonialissem».

Sco auters viadis en ils romans e las novellas da Conrad, uschia cuntinuescha Wolter, mainia il viadi da Marlow «adina er en las profunditads dal subject modern». Ed er la biografa da Conrad Renate Wiggershaus designescha il viadi da la figura dal narratur sco «viadi psichic ‹en l’exteriur a l’intern›, sco che Freud ha numnà il subconscient».

Tematisaziun dal colonialissem

Il raquint da Joseph Conrad ‹En il cor da la stgirezza› parta da las relaziuns sco ch’ellas sa preschentavan da lez temp en il Stadi liber dal Congo beltg. Dapi la Conferenza dal Congo dal 1885 valeva quel sco ‹possess privat› dal retg beltg Leopold II. Il cudesch da Conrad è vegnì scrit dal temp da culminaziun da l’imperialissem e descriva a moda critica la pratica ed ils effects da la politica coloniala tant sin ils pertutgads sco er sin ils executurs – senza restar sez adina liber da pregiudizis (almain quai che resguarda il puntg da vista da Marlow, il qual na dastga però betg vegnir mess automaticamain a pèr cun la tenuta da Conrad). En ‹Heart of Darkness› daventa la tematica cumplexa perceptibla: Ils caracters e las persunas ch’ageschan en il raquint dattan, sco spievel da la pratica coloniala europeica a la fin dal 19avel tschientaner, ina fatscha a l’idea imperiala e sa laschan er applitgar sin tendenzas neocolonialas ch’èn vegnidas applitgadas anc ditg suenter la fin da l’ideologia d’expansiun extremistica vers la fin da la Segunda Guerra mundiala.

A la Temsa nascha l’Imperi britannic. Suandond impuls economics, ha la navigaziun englaisa tempriva promovì il svilup dal colonialissem. Marlow fa valair che l’idea dal colonialissem sa basia sin vulair derasar la civilisaziun e ch’il svilup cultural daventia insumma pir pussaivel a moda sfurzada, tras ina pussanza avanzada che surpiglia ina regiun sutsviluppada. L’exempel d’aspects positivs da la conquista da la Britannia tras l’Imperi roman al serva sco giustificaziun per las acquisiziuns d’ultramar tras l’Imperi britannic.

Ina bilantschaziun positiva resorta ord vista da Marlow per las colonias tras il profit or da las mesiras civilisatoricas, la participaziun al svilup e cun surmuntar la ‹stgirezza›. Da vart dals colonisaturs èn necessarias grondas stentas e renunzias per pudair ‹domesticar› ils selvadis. Ma in motiv per penetrar en la cuntrada selvadia furma per quels tenor Marlow er ina fascinaziun emoziunala per il criv e primitiv ch’è stà bun da resister qua al temp.

Joseph Conrad (1916)

Per Marlow na servia la colonisaziun però betg be a suttametter, sco tar ils Romans, mabain vegnia er manà d’in’idea superiura. La pura conquista percunter haja be la finamira da sfruttar.

Normas moralas na valan betg a medema moda per signurs e subdits: Vegn in signur mazzà tras ‹selvadis›, maina quai ad in’acziun da puniziun envers ils abitants d’in entir vitg. Ils nairs indigens na vegnan betg be numnads Nigger e Negro, mabain er valitads sco sutsviluppads. Quai sa mussa surtut cur che Marlow descriva la sbartgada en la staziun da Kurtz e l’inscunter cun la dunna indigena da quel.

Il center da ‹Heart of Darkness› furma la figura da Kurtz. Sco manader da la staziun exteriura da la cumpagnia da commerzi persunifitgescha el il colonisatur perfid e senza scrupels. Cun sfruttar ils indigens sin il piter pir surpassa el, en sias ambiziuns senza mesira, si’incumbensa er ord vista da ses superiurs. En il rapport da Kurtz cun propostas per supprimer ils usits primitivs dals indigens, il qual Marlow legia sin il Congo, s’exprima la cumponenta darwinistica d’ina superiuradad da razza.

Che Kurtz manegia l’extirpaziun verbalmain, vegn conscient a Marlow cur ch’el cuntanscha la staziun da Kurtz e vesa tras ses telescop ils chaus d’indigens tschentads sin pitgas da la saiv enturn la staziun. Marlow ha bain disgust da l’obsessiun malsauna da Kurtz, è però malsegir areguard si’atgna rolla, damai ch’el vesa er sasez exponì al privel da daventar in’unfrenda da quest’obsessiun.

Versiuns cinematograficas

Orson Welles aveva gia tratg en consideraziun l’onn 1940 da realisar ina versiun cinematografica dal raquint, ma ha la finala sbittà quests plans. L’emprim film è vegnì realisà il 1958 sut il titel original entaifer la retscha americana Playhouse 90, la quala ha preschentà il cuntegn a moda ambiziunada per la televisiun (t.a. cun Boris Karloff sco Kurtz).

Il film ‹Aguirre, der Zorn Gottes› (1972) da Werner Herzog cun Klaus Kinski è inspirà per gronda part dal cudesch da Conrad.

La pli enconuschenta adattaziun dal cuntegn da ‹Heart of Darkness› furma il film ‹Apocalypse Now› da Francis Ford Coppola (1979) cun Marlon Brando, Martin Sheen, Robert Duvall e Dennis Hopper. Il film transferescha ils schabetgs sin la Guerra dal Vietnam ch’era ida a fin pir avant paucs onns (1975) e che furmava da quel temp il trauma naziunal dals Stadis Unids.

In’ulteriura versiun per la televisiun – danovamain sut il titel original dal raquint – è vegnida realisada il 1993 da Nicolas Roeg cun Tim Roth, John Malkovich ed Iman Abdulmajid en las rollas principalas.

Ulteriura recepziun

Ina vasta survista davart la recepziun litterara da l’ovra porschan dus studis scientifics (Regelind Farn: ‹Colonial and Postcolonial Rewritings of Heart of Darkness›, surtut davart la litteratura en lingua englaisa e franzosa, e Matthias N. Lorenz: ‹Distant Kinship – Entfernte Verwandtschaft› davart la litteratura tudestga).

Da quests studis resorta in grond dumber d’adattaziuns, cuntinuaziuns, reformulaziuns en auters geners litterars, citats u imitaziuns dal cuntegn, da persunas u er be da l’‹atmosfera› da l’ovra da Conrad. Sco exempels pli novs sajan numnads il roman ‹Trencherman› dal scriptur sidafrican Eben Venter dal 2008, tar il qual i sa tracta d’in’adattaziun moderna da la novella; il gieu auditiv ‹Die lächerliche Finsternis› da Wolfram Lotz (2014) che furma ina cuntinuaziun dal raquint da Conrad u l’adattaziun per la tribuna dal raquint realisada tras Jan-Christoph Gockel e David Schliesing (2015).

Sper il film e la litteratura datti en egl che surtut er gieus da computer sa laschan adina puspè inspirar dal raquint, sco per exempel ‹Far Cry› 2 (2008) che gioga en in stadi african fictiv, ruinà d’ina guerra burgaisa, e ‹Spec Ops: The Line› (2012) che transferescha ils schabetgs en la citad da Dubai, destruida cumplettamain tras orcans da sablun.

L’onn 2015 han 82 scienziads e critichers da litteratura internaziunals elegì ‹Heart of darkness› sco in dals pli impurtants raquints da la litteratura britannica.

Citats

«L’uman è in animal crudaivel. Sia nauschadad sto vegnir organisada. Il far dal mal è ina cundiziun necessaria da l’existenza organisada. La societad è da sia natira ennà criminala, uschiglio n’existiss ella betg. L’egoissem spendra tut – absolutamain tut –, quai che nus odiain, quai che nus charezzain. E tut resta sco ch’igl è. Precis quai è il motiv daco che jau respect ils anarchists extrems. ‹Jau fatsch quint cun l’extirpaziun generala› – fitg bun. Quai è gist, ed, anc dapli, igl è cler. Cun pleds faschain nus cumpromiss. Quai n’ans gida er betg vinavant. Igl è sco in guaud, en il qual nagin n’enconuscha la via. Ins è pers, entant ch’ins cloma anc: ‹Jau sun spendrà!›»

– Joseph Conrad: Brev a Robert Cunninghame Graham, ils 2 da favrer 1899

«Da tut quai ch’el [Joseph Conrad] ha scrit, admir jau il pli fitg il terribel raquint ‹En il cor da la tristezza›, il qual exprima perfetgamain sia concepziun dal mund: l’uman da la cultura, d’ina moralitad acceptabla, en viadi privlus sur ina crusta da lava anc strusch sfradentada, la quala po rumper tras da tut temp e far sfundrar il malprecaut en la profunditad ardenta.»

– Bertrand Russell (1872–1970)

Ediziuns

• Heart of Darkness. Ed. da Bernhard Reitz (=Reclams Universal-Bibliothek, nr. 9161: Fremdsprachentexte). Reclam, Stuttgart 1984, ISBN 978-3-15-009161-6.
• Tom Tirabosco (maletgs) e Christian Perrissin (text): Kongo, Joseph Conrads Reise ins Herz der Finsternis. Graphic Novel (transl.: Annika Wisniewski) avant-verlag, Berlin 2013, ISBN 978-3-939080-88-6.
• Herz der Finsternis. Roman. Nova translaziun or da l’englais da Sophie Zeitz. dtv, Minca 2005 (dtv 13338).
• Herz der Finsternis. Transl. dad Urs Widmer. Haffmans, Turitg 1992 , ISBN 3-251-20123-9.
• Das Herz der Finsternis. En: Jugend. Drei Erzählungen. Transl. dad Ernst W. Freißler. S. Fischer, Berlin 1926, p. 49–180. [= emprima ediziun tudestga].

Litteratura

• Chinua Achebe (1977): An Image of Africa: Racism in Conrad’s ‹Heart of Darkness›. En: Massachusetts Review 18/1977.
• Chinua Achebe: An image of Africa and the trouble with Nigeria. Londra e.a: Penguin Books, 2010, ISBN 978-0-141-19258-1.
• Hans Christoph Buch (2002): Der widerlichste Beutezug der Geschichte – Eine literarische Spurensuche zu Joseph Conrads Erzählung ‹Herz der Finsternis›. En: Literaturen, 6/2002.
• Jan H. Hauptmann (2008): Aspekte der postkolonialen Conrad-Rezeption. Minca: AVM, ISBN 978-3-89975-861-0.
• Matthias N. Lorenz: Distant Kinship – Entfernte Verwandtschaft. Joseph Conrads ‹Heart of Darkness› in der deutschen Literatur von Kafka bis Kracht. Stuttgart, Weimar: J.B. Metzler 2017, ISBN 978-3-476-04472-3
• Udo Wolter 2004: Exil der ‹materiellen Interessen›. En: jour fixe initiative berlin (ed.): Fluchtlinien des Exils, ISBN 3-89771-431-0.
• Winfried Speitkamp (2011): Flussfahrt ins Grauen. ‹Heart of Darkness› von Joseph Conrad (1902). En: Dirk van Laak (ed.): Literatur, die Geschichte schrieb, Göttingen, p. 118–133, ISBN 978-3525300152.
• Carole Stone, Fawzia Afzal-Khan: Gender, Race and Narrative Structure: A Reappraisal of Joseph Conrad’s ‹Heart of Darkness›. En: Conradina 29/3 (1997), p. 221–234.
• Cedric Watts: (2012): Conrad’s Heart of Darkness: A Critical and Contextual Discussion. Editions Rodopi B.V., Amsterdam/New York, ISBN 978-90-420-3527-0.

Colliaziuns

 Commons: Heart of Darkness – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Versiun englaisa originala
• Translaziun tudestga
• Translaziun rumantscha