Imperialissem

Il term imperialissem (dal latin imperare ‹herrschen›; imperium ‹imperi mundial›; p.ex. tar Imperium Romanum) designescha l’intenziun d’in stadi resp. d’ina regenza da cuntanscher influenza economica e politica en auters stadis u tar auters pievels. Quai po tanscher fin a lur sutmissiun ed a l’annexiun en l’atgna sfera da pussanza. Tipic per l’imperialissem è ch’i vegn stabilì e mantegnì ina relaziun ineguala, saja quai sin il champ economic, cultural u territorial.

Proclamaziun da l’annexiun dal sidvest da l’insla Nova Guinea tras Queensland (Australia) il 1883

Posteriuramain èn tendenzas imperialisticas er vegnidas supponidas per intgins imperis gronds da l’antica. Il term sco tal è però vegni creà en il 16avel tschientaner e valeva da quel temp sco designaziun negativa per ina pussanza che na sa basava betg sin il stadi da dretg, mabain sin pussanza militara e despotia. Sco epoca da l’imperialissem per propi vala la fasa tardiva dal 19avel tschientaner, quai ch’è er d’attribuir a las differentas teorias marxisticas areguard l’imperialissem.

Il term ‹imperialissem› cumpiglia dapli che ‹colonialissem› e duess surtut vegnir differenzià da ‹colonisaziun›. Edward Said accentuescha tar l’imperialissem «la pratica, la teoria e las reglas da cumportament d’in center citadin dominant envers in territori che vegn regì en il lontan». Tenor el na designescha ‹colonisaziun› betg dapli che da sa stabilir en pajais lontans. Robert J.C. Young sustegna questa definiziun en quel senn che l’imperialissem opereschia nà dal center, or da la perspectiva da la politica statala, entant ch’il term ‹colonisaziun› sa refereschia simplamain al svilup colonisatoric u economic al lieu.

Da l’autra vart è ‹imperialissem›, en il senn da l’extensiun da la pussanza guvernativa sin differents territoris, da cunfinar dal term pli vast da l’imperialissem cultural e medemamain da l’egemonia culturala en il senn dad Antonio Gramsci.

Istorgia da la noziun

Utilisaziun tradiziunala dal term

Il ‹coloss Rhodes›. Caricatura sin il politicher englais Cecil John Rhodes, suenter si’annunzia da vulair eriger ina viafier e lingia telegrafica da la Citad dal Cap fin Cairo (1892)

Ils terms imperialist (englais) ed impérialiste (franzos) èn sa furmads en il decurs dal 16avel tschientaner. Da quel temp designavan els per ordinari aderents dal regent dal Sontg Imperi roman. En quest senn è er vegnì duvrà il term imperialissem tar la pli veglia attestaziun ch’è enconuschenta: il 1791 è la tenuta spiertala dals aderents da la chasa imperiala habsburgaisa vegnida numnada per l’emprima giada impérialisme. A partir da l’entschatta dal 19avel tschientaner han ins chapì tant en il territori da lingua englaisa sco er franzosa sut in imperialist in aderent da Napoleun e pli tard ina persuna che sustegneva la revendicaziun da pussanza da la famiglia da quel. En quest senn cumpara il term Imperialist il 1826 er en la lingua tudestga. Ma pir vers la mesadad dal 19avel tschientaner è la noziun sa derasada pli vastamain, e quai sa fundond sin il culp da stadi da Napoleun III (1851). Ils proxims onns è ‹imperialissem› per ordinari vegnì duvrà sco sinonim per ‹cesarissem›, ‹napoleonissem› u ‹bonapartissem›. Il focus na giascheva pia betg sin las tentativas d’expansiun territorialas, mabain sin las pretensiuns da la dinastia da reger il stadi. Daspera era per part gia sa mussà en il decurs da l’emprima mesadad dal tschientaner in auter diever dal term, tar il qual na steva betg en il center la persuna dal regent, mabain l’idea da success militar e da grondezza naziunala ch’era colliada cun il num da Napoleun. Tgi che cultivava en Frantscha in naziunalissem da tala orientaziun, era in impérialiste, ma betg necessariamain in bonapartist.

En ils decennis enturn il 1850 è la muntada dal term sa midada plaunsieu. En emprima lingia chapiv’ins sut ‹imperialissem› vinavant il medem sco cesarissem: il domini d’in singul regent che sa basava tenor l’exempel da Caesar sin meds da pussanza militars e sin ses prestige persunal, cuvrind tras quai la mancanza da legitimitad constituziunala. Quest tip da regent represchentava tenor la chapientscha da quel temp Napoleun III. E colliada cun quest’imaginaziun era – medemamain tenor il model roman antic – la tendenza d’expansiun e da domini dal mund. En quel senn è il term ‹imperialissem› uss er vegnì applitgà sin l’Empire britannic (cumbain ch’i na deva là nagin regent singul en il senn dal cesarissem). Daspera ha er existì vinavant la muntada dal term tradiziunala; suenter che Napoleun III è vegnì mess a ferm e destituì l’atun 1870 ha Wilhelm I ditg che «l’imperialissem giaschia per terra», sa referind cun quai a l’imperialissem en il stil da Napoleun III. Anc il 1888 è ‹imperialissem› vegnì definì en il ‹Meyers Konversations-Lexikon› en il senn d’ina situaziun politica, en la quala «betg la lescha regia, mabain l’arbitrariadad dal regent che sa basa sin la pussanza militara».

Novas utilisaziuns dal term

Caricatura sin las ambiziuns imperialisticas dals Stadis Unids en l’America Centrala (1899)

Ina nova utilisaziun dal term è l’emprim sa fatga valair ils onns 1870 en l’Engalterra. Punct da partenza han furmà las discussiuns cuntraversas dals aderents d’ina ferma colliaziun tranter ils territoris d’ultramar ed il pajais d’origin e da lur adversaris liberals. Ils critichers liberals, ch’eran adversaris da la politica dal primminister Benjamin Disraeli, avevan la disa da designar la posiziun da la cuntrapartida cun il term ‹imperialissem›. Faschond quai, han els fatg sapientivamain allusiun a la connotaziun negativa tradiziunala dal term che steva en connex cun il bonapartissem, il qual era ordvart malvis en l’Engalterra. Ina politica d’imperi mundial uffiziala als era suspectusa, damai che quella sa basava sin l’applicaziun senza scrupels da pussanza militara. Els temevan che l’expansiun imperialistica mainia ad ina concentraziun da la pussanza, la quala sveglia ina mentalitad drizzada cunter la controlla parlamentara e che mainia la finala er en l’Engalterra a despotissem.

Ils terms ‹imperialist› ed ‹imperialissem›, ch’avevan oriundamain in senn pegiurativ, èn però bainprest er vegnids applitgads dals aderents da l’expansiun da la pussanza imperiala e duvrads sco designaziun da sasez en in senn positiv. Per sa distanziar da la connotaziun negativa tradiziunala e da la polemica da vart dals critichers da la politica d’expansiun, discurriv’ins da imperialism in its best sense u da true imperialism. Questa nova applicaziun dal term è plaunsieu er sa fatga valair en auters pajais sco muntada laterala: ins discurriva dals ‹imperialists› en il senn d’in moviment entaifer las cuntraversas politicas a l’intern da l’Engalterra.

La moda e maniera co ch’il term ‹imperialissem› è vegnì duvrà en il decurs dal 20avel tschientaner e fin en il temp preschent sa referescha a l’unda d’expansiun europeica ch’ha gì lieu tranter il 1870 ed il 1914 sco er a las consequenzas da quella. L’aspiraziun dals stadis europeics da daventar pussanzas grondas ha manà a l’Emprima Guerra mundiala che vegn en general considerada sco punct final da l’epoca classica da l’imperialissem.

Suenter l’Emprima Guerra mundiala è il term vegnì duvrà en general per tuttas ambiziuns, saja quai da cuntanscher – per motivs ideologics-missiunars – il domini dal mund u almain sur da vasts territoris situads ordaifer l’agen stadi. Uschia han ins surtut discurrì (e discurra) da l’‹imperialissem sovietic› e da l’‹imperialissem american›. Per cunfinar l’epoca da l’imperialissem classica da quest neo-imperialissem, vegn discurrì oz da quest’emprima sut la noziun da l’‹imperialissem istoric›.

Entaifer il marxissem èsi stà Karl Kautsky a furnir ina definiziun che dueva dominar l’emprima fasa da discussiun. Partind dal dialog da Platon ‹Politeia› ha el circumscrit l’imperialissem sco ina politica specifica che servia a suttametter in territori agrar situà ordaifer il stadi. A quai ha cuntraditg la teoria da l’economia marxistica, entaifer la quala l’imperialissem è vegnì descrit sco stadi da svilup specific dal chapitalissem. En ina versiun oriunda, formulada da Rosa Luxemburg, è la teoria respectiva partida a moda analitica da martgads interns saziads, da la conquista dal martgà mundial e da la concurrenza per quel tras ils chapitals naziunals. La teoria imperialistica da Lenin da pli tard ha percunter prendì a moda empirica tscherts svilups sco punct da partenza (sco per exempel la fusiun dal chapital industrial e bancar al chapital da finanzas). Ultra da quai ha Lenin resguardà la fasa monopolistica dal chapitalissem, la quala el ha considerà sco significativa per l’imperialissem, sco stadi il pli avanzà ed a medem temp final da quel. Cuntrari a si’opiniun oriunda ha Lenin discurrì vers la fin da sia vita en sia brev ‹Davart la dumonda da las naziunalitads› da la pussaivladad da relaziuns imperialisticas tranter l’Uniun sovietica ed auters stadis. Entant che Lenin, Luxemburg e Kautsky han refusà decididamain l’imperialissem ed il colonialissem sco elements d’in sistem cumplessiv da suppressiun chapitalistica, èn er sa fatgas udir cuntravuschs ch’han defendì conquistas colonialas da regiuns ordaifer l’Europa en il senn d’ina «politica da civilisaziun» (uschia il socialdemocrat ollandais Henri van Kol). Talas opiniuns han però furmà ina pitschna minoritad entaifer il marxissem; tant en la teoria sco er en la politica han dominà las analisas criticas da l’imperialissem.

L’Africa coloniala l’onn 1913: Tut ils territoris colurads sa chattan sut il domini da pussanzas europeicas

Cuntrari a la concepziun marxistica è l’econom Schumpeter stà da l’avis che l’imperialissem na furmia betg necessariamain il resultat d’ina situaziun da concurrenza entaifer l’urden economic chapitalistic. Il cuntrari ha el vis en quel l’expressiun d’in schovinissem irraziunal da classas socialas superiuras cun l’intent da fortifitgar lur pussanza. En quel reguard possia l’imperialissem cumparair en tut ils stadis da l’istorgia ed en differents sistems politics.

Il term ‹imperialissem› sa cuvra en blers puncts cun quel dal colonialissem. Ina differenza vesa Jens Flemming en la dumonda da l’aspiraziun da pussanza. Tenor el na s’orientescha betg mintga furma da colonialissem exnum a l’intenziun da stgaffir in imperi. Ultra da quai cumpiglia la categoria da l’imperialissem betg be furmas da domini directas, mabain er relaziuns d’independenza indirectas.

Ina cuntratesa a l’imperialissem ch’è gia vegnida formulada il 1902/12 è la pussaivladad d’in ultra-imperialissem paschaivel. Quella implitgescha che l’imperialissem cun sias cuntradicziuns, las qualas mettian savens ad ir acziuns da guerra, possia vegnir surmuntà – e quai entaifer il sistem dal chapitalissem sez. En questa muntada economica vegn er discurrì oz d’ina ‹globalisaziun›, la quala po – per exempel tenor Thomas L. Friedman – er sezza avair in effect pacifitgant.

Critica

Ils istoriografs John Andrew Gallagher e Ronald Robinson han refusà l’idea d’ina controlla legala formala d’ina regenza sur d’in’autra sco fundament da l’imperialissem. La gronda part dals istoriografs sa laschian engianar da chartas geograficas da differenta colur (verbalmain «chartas coluradas cotschen» en il senn da Cecil Rhodes). Facticamain haja la gronda part da l’emigraziun britannica, dal commerzi e da las investiziuns gì lieu ordaifer ils cunfins formals dal British Empire.

Tar il svilup da differents imperis ha la forza militara furmà ina rolla centrala; auter è quai percunter stà en il cas da l’Empire britannic ch’è sa basà sin la collavuraziun da las elitas economicas ed administrativas al lieu. Il domini indirect sur l’India è stà d’attribuir fitg ferm a la flaivlezza politica dals stadis da moguls ch’ils Brits han inscuntrà.

Painter e Jeffrey van schizunt uschè lunsch da pretender che la segunda expansiun europeica sa basia pli ferm sin in’interacziun casuala tranter las pussanzas europeicas e lur politica da l’intern che sin in imperialissem intenziunà. Nagin imperi europeic haja persequità ina finamira definibla, ni economicamain ni politicamain. Ils imperis represchentian be ina fasa da l’interacziun cumplexa da l’Europa cun il rest dal mund.

Imperialissem avant il 19avel tschientaner

La spartiziun dal mund tranter la Spagna ed il Portugal en il 15avel e 16avel tschientaner

Gronds imperis da l’antica

Emprimas extensiuns imperialas èn resultadas da la concentraziun da pussanza en connex cun ils gronds rempars ed indrizs da sauar en la China (Hoangho), India (Indus), Mesopotamia (Eufrat e Tigris) ed Egipta (Nil); Wittfogel discurra en quest connex da las ‹culturas idraulicas›. Bain da curta durada è stà l’imperi dad Alexander, ma tuttina impurtant areguard la derasaziun dal helenissem. Decisiva dueva alura daventar la creschientscha da Roma. Tenor il princip divide et impera (latin ‹divida e dominescha›) han ils Romans però er concedì als territoris conquistads ina tscherta cundecisiun en furma d’in dretg d’autodeterminaziun da la populaziun u d’ina atgna regenza che vegniva represchentada tras in administratur. La Pax Romana sa referiva a l’entir domini S.P.Q.R., vul dir dal senat e dal pievel roman; entaifer quel han ils Romans pacifitgà ils territoris ch’els avevan conquistà cun parter la pussanza cun las elitas localas.

Temp medieval

A l’Imperi bizantin èsi reussì en il decurs dal temp medieval tempriv da conquistar la part orientala da la Mar Mediterrana, l’Asia Anteriura e parts da l’Italia; uschia ha pudì vegnir restabilida – almain en tschertas parts – la veglia extensiun da l’Imperium Romanum. Fin en il 13avel tschientaner è Bizanz restà ina da las pussanzas grondas dominantas en l’Europa. Pir a partir da la quarta Cruschada ch’ha manà a la conquista da Constantinopel tras ils Venezians e ‹Francs›, ha la pussanza cumenzà a dar ensemen, fin che Constantinopel dueva crudar il 1453 dal tuttafatg en ils mauns dals Osmans. Er las citads-stadi da l’Italia Superiura, Genua e Venezia, han stgaffì vasts imperis da commerzi cun basas e colonias a la Mar Naira ed en l’intschess da la Mar Mediterrana.

Ulteriurs impurtants gronds imperis dal temp medieval han furmà il Reginavel dals Francs, che pretendeva medemamain per sai da star en la successiun da l’Imperium Romanum, e la curuna d’Aaragon che dominava surtut la part occidentala da la Mar Mediterrana.

Imperialissem medieval ordaifer l’Europa

Expansiun islamica

Entaifer l’islam, ch’è sa furmà en il decurs dal 7avel tschientaner, ha l’expansiun furmà da l’entschatta ennà ina da las pitgas centralas. Quai ha manà ad in imperialissem per motivs religius. Suenter la mort dal profet Mohammed han las dinastias da califs dals Umayyads ed Abbasids conquistà vastas parts da l’Africa dal Nord sco er l’Asia Anteriura, stgaffind uschia in imperi arab-islamic ch’è sa mantegnì parzialmain fin en il 13avel tschientaner.

Imperi osmanic

Cun la conquista da Constantinopel (1453) è l’Imperi osmanic avanzà ad ina da las pussanzas grondas dominantas en l’Asia Anteriura ed en la regiun da la Mar Mediterrana.

Dal temp da sia pli grond’extensiun en il 17avel tschientaner tanscheva quel vers nord fin en la regiun da la Mar Naira e Mar d’Asow e vers vest fin sin il Balcan. Sur plirs tschientaners ha l’Imperi osmanic fatg valair en l’Europa sia posiziun sco pussanza gronda sper il Sontg Imperi roman, la Frantscha e l’Engalterra. En la zona mediterrana ha l’Imperi cumbattì cun las republicas talianas Venezia e Genua, cun il Stadi papal e cun l’Urden maltais per la predominanza economica e politica. A partir dal 18avel e fin viaden en il 19avel tschientaner tardiv ha l’Imperi osmanic battì cunter la Russia zaristica per la predominanza en la regiun da la Mar Naira. Ed en l’Ocean Indic ha l’Imperi empruvà da tegnair pitg cun il Portugal en il commerzi a distanza en direcziun da l’India e da l’Indonesia. Tras questas relaziuns intensivas e nuninterruttas, tant sin il champ politic, economic sco er cultural, è l’istorgia da l’Imperi osmanic colliada stretgamain cun quella da l’Europa dal Vest.

Imperi mundial mongolic

L’ Imperi mundial mongolic è sa furmà tras las conquistas da Dschingis Khan. Ses biadi Kublai Khan ha collià quel pli tard cun l’Imperi chinais (dinastia da Yuan) che cumpigliava vers il 1260 prest l’entira Asia Centrala.

Colonialissem portugais e spagnol

Gia dus onns suenter la scuverta da l’America tras Cristof Columbus (1492) ha la cursa tranter las duas pussanzas maritimas Portugal e Spagna culminà en la spartiziun dal mund tras il Contract da Tordesillas. Silsuenter ha cumenzà la colonisaziun da l’America Centrala e dal Sid. Aventuriers sco Hernán Cortés e Francisco Pizarro han accelerà l’explotaziun dals pievels indigens (Aztecs ed Incas) a favur da la Spagna. La finamira era quella da surventscher la populaziun indigena che vegniva resguardada sco ‹nuncivilisada›, vul dir sutsviluppada. Ils Spagnols sut Cortés e Pizarro han mess en sclavitid ils Aztecs ed Incas. Els han agì tenor il princip conquistar (il pajais), destruir (la cultura) ed eriger (agens stadis); ins discurra perquai dal sistem da conquistadores dals Spagnols.

Er en l’Asia han ils dus pajais iberics empruvà da fitgar pe. Al Portugal èsi reussì da gudagnar Goa, Macau e las Moluccas; la Spagna ha occupà las Filippinas ed intginas inslas pacificas. Ils Portugais han l’emprim be installà basas tar las culturas estras ed han plitost duvrà quests contacts per intents economics. Pir en il decurs dal 17avel tschientaner han ins er cumenzà a conquistar surfatschas pli grondas sco la Brasilia en l’America dal Sid u Mosambic ed Angola en l’Africa.

Epoca da l’imperialissem

Las pussanzas colonialas pondereschan co reparter la ‹petta chinaisa›

L’epoca da l’imperialissem (er ‹imperialissem classic›) cumpiglia il temp da ca. 1870 fin l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala (1914). Ella è segnada da l’extensiun dals dominis da las pussanzas grondas e mesaunas en l’Europa sin territoris d’ultramar, e quai en tut il mund. La motivaziun han surtut furmà interess strategics tant da natira economica sco er politica; pli tard è vegnida vitiers l’aspiraziun sin prestige e rivalitads irraziunalas tranter las pussanzas imperialas. L’imperialissem formal (colonialissem) da quel temp, surtut en l’Africa, furma be in aspect parzial da l’imperialissem che cumpigliava er furmas economicas e da politica da pussanza informalas (p.ex. en la China ed en l’Imperi osmanic).

A l’epoca da l’imperialissem classic è precedida la fasa da l’imperialissem tempriv. Quella cumenza ca. vers il 1815 ed è stada segnada surtut da furmas da l’imperialissem formal.

I sa laschan distinguer trais furmas da constituziun da la pussanza imperiala:

1. Da la basa da commerzi al domini, cun svilup parzial d’ina atgna industria (exempel: India)
2. Domini sut l’apparientscha da preservar l’atgna suveranitad ed autonomia (exempel: China dal temp dals ‹contracts ineguals›, durant la dinastia Qing)
3. Dominaziun economica da stadis suverans senza atgna industria (exempels: stadis dal Balcan, Imperi osmanic).

Quant ferm che l’imperialissem ha dominà temporarmain il pensar politic en l’Europa, sa lascha gia deducir dal diever parallel da la terminologia correspundenta en las diversas linguas europeicas: Charles Dilkes ha scrit il 1869 en l’Engalterra ses cudesch ‹Greater Britain›, Paul Rohrbach ha publitgà il 1915 sia scrittira ‹Das grössere Deutschland› ed en Frantscha ha ‹la Plus Grande France› furmà dapi ils onns 1880 ina moda da dir e pretensiun derasada vastamain. Enconuschenta fin oz è la poesia da Rudyard Kipling ‹The White Man’s Burden› dal 1899. Il messadi da Kipling è quel che stadis moderns e dinamics sco ils Stadis Unids stoppian chatschar enavos pussanzas colonialas stagnantas sco la Spagna u auters pajais europeics; d’eriger in imperi saja collià cun grondas obligaziuns ed unfrendas. Questa poesia vala sco ina da las perditgas centralas ed emprovas da giustificaziun moralas da l’imperialissem; ses titel è daventà proverbial.

Gronda Britannia

Il British Empire l’onn 1921

En la Gronda Britannia ha la Revoluziun industriala gì lieu pli baud ch’en mintga auter stadi dal mund. Il 1805 han ils Brits victorisà Napoleun en la Battaglia da Trafalgar ed il 1806 fin il 1814 ha il Reginavel Unì fatg frunt a la bloccada continentala imponida da vart franzosa, tranter auter cun s’orientar a novs martgads da vendita (surtut l’America dal Nord).

Il svilup da l’industria greva ha pussibilità progress en la construcziun da bastiments. Surtut la navigaziun a vapur ha avert al traffic ed a l’economia novas dimensiuns. Giaschaments da cotgla e da fier èn daventads impurtants facturs da pussanza. Entras l’industrialisaziun è la Gronda Britannia sa transfurmada d’in stadi agrar en in stadi industrial. L’augment da la producziun en massa ha clamà suenter novs martgads da vendita, ils quals ins sperava da chattar en las colonias. En las colonias devi er bleras surfatschas agriculas nuncultivadas e forzas da lavur bunmartgadas, quai che pussibilitava gronds gudogns.

Suenter la sconfitta da Napoleun en l’Europa (1815) e la fin dal conflict colonial tranter la Gronda Britannia e la Frantscha, è la Gronda Britannia restada la suletta pussanza maritima mundiala. Ils Brits han surpiglià la rolla ‹d’ina polizia mundiala›, ina doctrina statala ch’ins dueva pli tard numnar ‹Pax Britannica›. La politica da l’exteriur è stada segnada dal princip da la ‹splendid isolation›: autras pussanzas eran involvidas en conflicts en l’Europa, entant ch’ils Brits èn sa tegnids davent da quels ed han consolidà lur predominanza cun sa concentrar sin il commerzi. Cun sia ferma posiziun entaifer l’economia mundiala ha la Gronda Britannia er influenzà la politica da l’intern da numerus stadis ch’eran nominalmain independents: tranter auter da la China, da l’Argentinia e dal Siam (uschenumnà ‹empire informal›). L’onn 1858 ha la regenza britannica surpiglià da la Cumpagnia britannica da l’India da l’Ost il domini sur l’India e suenter la Segunda Guerra da burs (1899–1902) il domini sur l’Africa dal Sid.

Fin il 1914 ha il British Empire regì sur in quart da la surfatscha da la Terra. L’Emprima Guerra mundiala ha flaivlentà tut las pussanzas europeicas ed uschia er la Gronda Britannia. Tuttina ha quella obtegnì sut mandat da la Societad da las naziuns anteriurs territoris da l’Imperi osmanic e da l’Imperi tudestg (t.a. Tanganjika, la Palestina e l’Irac); uschia ha l’imperi colonial britannic cuntanschì da quest temp sia pli gronda extensiun.

Durant la Segunda Guerra mundiala – sco gia durant la ‹Guerra gronda› – è il Reginavel Unì vegnì sustegnì da truppas colonialas. Tuttina sa chattava il pajais a la fin da la guerra datiers da l’insolvenza. L’onn 1947 è l’India britannica vegnida dividida en ils dus stadis independents India e Pakistan; Burma è daventà independent il 1948. La Crisa da Suez dal 1956 ha mussà ils cunfins da las veglias pussanzas colonialas Gronda Britannia e Frantscha en in mund sa midond. L’‹onn african› 1960 èn il Somaliland e la Nigeria daventads independents. La fin da la preschientscha britannica en il Proxim Orient è vegnida annunziada il 1967 e terminada il 1971 cun sa retrair dal Bahrain. En il Pacific è Vanuatu daventà il 1980 in stadi independent. La Guerra dal Falkland cunter l’Argentina (1982) è stà sco ina curta recidiva en temps imperialistics. La surdada da Hongkong a la China l’onn 1997 è vegnì considerà da pliras varts sco la fin da l’Empire.

Ils imperis europeics èn vegnids schliads d’in temp che l’inegualitad militara tranter las colonias e las pussanzas europeicas Frantscha e Gronda Britannia era gronda sco anc mai.

In’ierta dal temp imperial furman ils 14 territoris britannics d’ultramar, ils 15 Commonwealth Realms (stadis dals quals la monarca britannica è la scheffa da stadi) sco er la cuminanza da stadis da las anteriuras colonias britannicas, il Commonwealth of Nations.

Frantscha

L’Imperi franzos napoleonic (verd stgir) cun ses territoris occupads (verd cler) dal temp da sia pli gronda extensiun (1812)

Las ambiziuns imperialisticas da vart da la Frantscha han savens concurrenzà quellas dal British Empire che furmava dapi la Guerra da Trafalgar (1805) la pussanza maritima dominanta. Blers Franzos resguardavan l’Engalterra sco inimi mortal; da restabilir l’agen status sco pussanza mundiala aveva in’auta prioritad. La sconfitta en la Guerra franzos-tudestga dal 1870/71 ha però fatg ir ad interim ad aua quests plans. Ina situaziun da concurrenza tranter la Frantscha e la Gronda Britannia hai er dà en connex cun tschertas colonias (cf. p.ex. la Crisa da Faschoda). En il 18avel tschientaner possedeva la Frantscha anc numerusas colonias en l’America ed en l’India; suenter la Guerra da set onns en l’America dal Nord (1754–1762) ha ella però pers quellas a la Gronda Britannia.

Er vastas parts da l’Africa dal Nord furmavan colonias franzosas (l’Africa dal Vest franzosa che cumpigliava la gronda part da la Sahara e dals territoris circumdants). Cun il Contract da Fès dal mars 1912 èn la Frantscha ed il sultan dal Maroc sa cunvegnids d’eriger in protectorat franzos (il Maroc franzos cun la chapitala Rabat); formalmain è il sultan restà schef da stadi. Il contract franzos-spagnol dal november 1912 ha concedì a la Spagna in’atgna zona d’influenza en il nord dal Maroc; Tanger è daventà il center d’in territori internaziunal demilitarisà. Suenter l’Emprima Guerra mundiala han la Frantscha e l’Imperi osmanic surpiglià sut mandat da la Societad da las naziuns anteriurs territoris da l’Imperi tudestg, tranter quels Camerun, Togo, la Siria ed il Libanon. L’imperi colonial franzos aveva uschia cuntanschì si’extensiun maximala.

L’Indochina è daventada independenta il 1954 pir suenter ina guerra. La Crisa da Suez ha mussà il 1956 er a la Frantscha ils cunfins da la politica coloniala da fin qua. L’‹onn african› 1960 han 14 colonias franzosas en l’Africa cuntanschì lur independenza. L’Algeria è vegnida independenta il 1962, e quai medemamain pir suenter ina guerra.

In’ierta dal temp imperialistic furman ils territoris d’ultramar franzos, la rolla speziala da la Frantscha en l’Africa (Francafrique) sco er la cuminanza da stadis che sa cumpona surtut da las anteriuras colonias franzosas, la Francophonie.

Imperi tudestg

La Germania e ses imperi colonial l’onn 1914

La politica coloniala tudestga ha cumenzà il 1884/85. Bismarck ha designà plirs territoris africans (l’Africa dal Sidvest, l’Africa da l’Ost tudestga, il Camerun e Togo) sco er la Nova Guinea tudestga sco territoris da protecziun tudestgs. Entaifer paucs onns han ins transfurmà quests territoris en colonias formalas. Suenter che Bismarck è vegnì substituì il 1890 ha l’Imperi tudestg sviluppà sut l’imperatur Wilhelm II cun il ‹curs nov› ina politica d’orientaziun imperialistica. L’onn 1897 ha il chancelier imperial da pli tard Bernhard von Bülow pretendì en il parlament ina ‹Plazza al sulegl› tudestga. Questa premissa per pudair satisfar al prestige naziunal dueva dominar la ‹politica mundiala› tudestga fin il 1914. En il temp da la ‹politica mundiala› sut Wilhelm II (1888–1914) han be anc pudì vegnir acquistads territoris pli pitschens (t.a. Kiautschou e la Samoa tudestga), ils quals valevan però sco ‹colonias da model›. Economicamain e strategicamain eran las colonias ch’èn vegnida acquistadas da la Germania senz’impurtanza, damai ch’ellas disponivan ni da ritgezzas natiralas ni da surfatschas utilisablas pli grondas e na pudevan er betg servir da martgà da vendita relevant.

Il 1905 èsi vegnì tar l’Emprima Crisa dal Maroc, perquai che la Germania ha fatg frunt, sa referind a contracts internaziunals, a las tentativas d’agiuntar il Maroc a l’imperi colonial franzos. Ultra da quai han ils Tudestgs sperà da pudair metter talmain sut pressiun l’Entente cordiale – sut smanatscha da guerra – che quella sa dissolvia. Facticamain ha quai però gì per consequenza che la Frantscha e la Gronda Britannia han mess ad ir discurs tranter ils stabs generals, uschia che l’Entente cordiale è sa transfurmada en in’allianza.

Il 1911 ha gì lieu la Segunda Crisa dal Maroc: sin l’annunzia da la Frantscha da spedir truppas en las citads marocanas Rabat e Fès ha la Germania smanatschà da trametter la chanuniera ‹Panther› en la regiun. La Germania ha sinaquai retschet da la Frantscha territori ch’ha cumplettà las possessiuns tudestgas en il Camerun; areguard la politica da l’exteriur è la Germania però s’isolada pli e pli fitg. Surtut las leschas da flotta che Alfred von Tirpitz ha chatschà tras tranter il 1898 ed il 1912 – e ch’avevan evidentamain motivs imperialistics – han strapatschà las relaziuns tranter la Germania e la Gronda Britannia ch’eran gia avant vaira tendidas.

Suenter la sconfitta da las Pussanzas centralas en l’Emprima Guerra mundiala (1918) han las pussanzas victuras fixà il destin da las colonias tudestgas en rom dals Contracts da pasch da Versailles. Las colonias èn vegnidas suttamessas a la Societad da las naziuns, la quala las ha surdà sco territori sut mandat a pussanzas victuras interessadas.

Dal temp dal naziunalsocialissem (a partir dal 1933) hai dà en il Reich tudestg tentativas divergentas da reconquistar las veglias colonias. Pli ferm è però sa fatg valair il concept da stgaffir spazi da viver en l’ost; er quel sa basava a la fin sin teorias imperialisticas. Suenter l’attatga tudestga sin l’Uniun sovietica han ins empruvà da metter en la pratica quest plan.

Russia

Svilup territorial da la Russia 1613–1914

L’imperialissem da la Russia sa differenziava en sia furma cleramain dals imperialissems da las autras pussanzas grondas. El serviva surtut ad engrondir l’agen territori statal e cumpigliava la Sibiria (fin a l’insla Sachalin), en il sid ils territoris dal Caucasus ch’eran fin qua per gronda part anc betg chartografads (e nua che la Russia è vegnida en conflict cun l’Imperi osmanic), la Persia dal Nord, l’Afganistan, Samarkand, Taschkent e la Mongolia dal Nord. Ina raschun centrala per quest’extensiun territoriala ha furmà l’intenziun russa da cuntanscher in port da mar liber da glatsch per pudair staziunar ina flotta che steva a disposiziun durant l’entir onn. En quest connex stattan surtut l’extensiun vers ost cun la fundaziun da la citad Wladiwostok (per rumantsch ‹dominatura da l’ost›) sco er la politica en connex cun las stretgas da mar al Bosporus (ch’ha manà ad in ulteriur conflict cun l’Imperi osmanic). La relaziun tranter la Gronda Britannia e l’imperi zaristic è stada segnada en il 19avel tschientaner sur lung temp d’ina rivalitad areguard la predominanza en l’Asia Centrala (The Great Game). Il 1876 han ils Russ conquistà ils territoris dal Kirgistan, Kasachstan e Turkmenistan dad oz.

L’imperialissem russ è stà accumpagnà d’ina politica da russificaziun intenziunada dals territoris conquistads. La russificaziun ha servì sco instrument per stabilisar il domini ed era perquai drizzada cunter l’independenza culturala dals pievels dominads.

Latiers è vegnida l’idea da pudair cuntanscher tras l’expansiun vers sid ina posiziun da contractivas cun la Gronda Britannia. Cun far pressiun sin la periferia (Persia dal Nord, Afganistan ed India dal Nord) han ins smanatschà il gnerv central da l’Imperi britannic, numnadamain la via maritima vers l’India e la colonia roiala sezza. Uschia speravan ils zars che la Gronda Britannia dettia suenter en la dumonda areguard las stretgas da mar al Bosporus.

Il 1904/05 è l’expansiun russa vegnida franada tras la guerra cunter il Giapun. Gist il fatg ch’ils champs da conflict èn sa spustads en l’Asia da l’Ost ha mess il fundament per l’escalaziun da pli tard en l’Europa Centrala (Emprima Guerra mundiala), la quala na para betg chapibla senza resguardar ils eveniments a l’ur da las sferas d’interess.

Suenter la Revoluziun russa dal 1917 èn intgins pajais vegnids relaschads en l’independenza, uschia la Finlanda, la Pologna ed ils pajais baltics. Auters han cuntanschì durant e suenter la guerra civila ina tscherta autonomia en furma da republicas sovieticas, uschia l’Ucraina, la Bielorussia, ils territoris en il Caucasus ed en l’Asia Centrala.

Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’Uniun sovietica annectà territoris al cunfin occidental, ha furmà en l’Europa da l’Ost in sistem da stadis da satellit (Patg da Varsovia) ed empruvà da gidar il communissem a vegnir en ulteriurs pajais a la pussanza. Questa politica vegn savens numnada ‹imperialissem sovietic›.

Giapun

Colonias da differentas pussanzas en il Pacific (situaziun dal prim da settember 1939)

L’imperialissem giapunais, il qual è sa fatg valair vers la fin dal 19avel tschientaner, vegn resguardà il pli pauc en la litteratura dal fatg, e quai cumbain ch’il decurs da quel n’è betg main impurtant per chapir ils eveniments che duevan suandar.

Il 1854 è l’admiral american entrà cun sia flotta da quatter bastiments da guerra en il port da la citad da Tokio dad oz; quai ha terminà l’isolaziun giapunaisa e pussibilità la restauraziun da Meiji. En in svilup senza exempel han ins mess tras refurmas radicalas e prendì suenter il retard tecnic envers ils stadis industrialisads. Gia 30 onns pli tard era il Giapun sa sviluppà ad ina pussanza territoriala respectabla. A quella èsi reussì da victorisar il 1894/95 la China en ina guerra e da far il 1902 in’allianza cun la Gronda Britannia sco partenari egual. En la Guerra russa-giapunaisa dal 1905 ha il Giapun destruì ina gronda part da la flotta russa ed ha uschia pudì limitar l’ulteriura expansiun da l’imperi zaristic en l’Asia (Mandschuria, Corea). En connex cun questa guerra stattan er ils cumenzaments da la Revoluziun russa ed il fatg che l’accent principal dal conflict tranter las pussanzas grondas è sa spustà enavos en l’Europa, surtut sin il Balcan.

Cun la victoria dal 1905 era il Giapun avanzà en il circul da las pussanzas grondas. Cun inschign è il pajais sa participà al gieu imperial da la diplomazia secreta ed ha pudì realisar sias ambiziuns en la Corea e la China dal Nord gia avant l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala. Suenter l’Emprima Guerra mundiala ha il Giapun retschet da la Societad da las naziuns, sco territori sut mandat, gruppas d’inslas en il Pacific ch’avevan tutgà fin qua a la Germania. Il 1931 ha il Giapun conquistà la Mandschuria ed inizià il 1937 la guerra cunter la China.

Il 1941 è il Giapun entrà en la Segunda Guerra mundiala sco partenari d’allianza dal Reich tudestg. Successivamain ha il pajais conquistà ils territoris colonials da la Gronda Britannia, da la Frantscha, dals Pajais Bass e dals Stadis Unids ch’eran situads en il Pacific. Fin la fin da la Segunda Guerra mundiala è il Giapun restà la suletta pussanza imperiala en il territori da l’Asia da l’Ost. Suenter la sconfitta il 1945 ha il Giapun stuì dar enavos tut ils territoris occupads.

Stadis Unids

Caricatura en connex cun la debatta davart l’imperialissem en ils Stadis Unids

Cun la conquista dals territoris dal vest, la suppressiun dals Indians e l’acquist da Texas e d’auters territoris dal Mexico (1848) ha la politica dals Stadis Unids, segnada da l’atgna persvasiun da la missiun (Manifest Destiny), sviluppà gia baud tratgs imperialistics. La dumonda schebain er ils Stadis Unids duain sa stentar da posseder atgnas colonias è però vegnida retardada tras la debatta areguard la sclavaria che dueva vegnir decidida en la Guerra da secessiun (1861–1865).

Suenter la victoria en la Guerra spagnol-americana l’onn 1898 han er ils Stadis Unids fatg part da las pussanzas mundialas imperialisticas. Igl èn suandads l’acquist da las Filippinas e da Puerto Rico, l’occupaziun da Cuba e la construcziun dal Chanal da Panama – pass ch’ins ha er resguardà en la discussiun politica a l’intern dal pajais sco emprova da concurrer cun las pussanzas colonialas europeicas.

Suenter lur victoria en l’Emprima Guerra mundiala han ils Stadis Unids retschet sco mandat sut protecziun da la Societad da las naziuns differentas gruppas d’inslas en il Pacific che stevan fin qua sut domini tudestg. En il decurs da la Segunda Guerra mundiala èn ulteriuras inslas pacificas vegnidas en possess dals Stadis Unids.

La politica da l’exteriur dals Stadis Unids en l’America dal Sid e surtut en l’America Centrala fin en ils onns 1980, segnada d’intervenziuns ed emprovas da prender influenza, vegn savens allegada sco exempel per ina politica da pussanza postimperiala.

In’ierta dal temp imperialistic furman ils territoris exteriurs dals Stadis Unids.

Italia

L’Italia durant la Segunda Guerra mundiala: territoris colonials (verd cler) e territoris occupads (grisch stgir)

Sumegliant a l’Imperi tudestg ha er l’Italia chattà pir en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner la via vers l’unificaziun naziunala. Sinaquai han er inizià qua, sa basond sin il progress da l’industria taliana, tentativas da vegnir en possess da colonias per pudair cuvrir il basegn creschent da materias primas.

En in emprim pass han societads commerzialas privatas acquistà colonias en l’Africa da l’Ost; pli tard èn quellas passadas en possess statal. Dal 1894 al 1896 han ins empruvà adumbatten da conquistar il reginavel d’Abessinia. Pir il 1935/36 duevi reussir a l’Italia da surventscher l’Abessinia – faschond diever d’iperit – e da colliar il pajais cun sias possessiuns en l’Africa dal Sidost a la colonia Africa dal Sidost taliana. Il 1911 ha l’Italia cumenzà ina guerra cunter l’Imperi osmanic per vegnir en possess da sias provinzas Tripolitania e Cyrenaika. Suenter be in onn ha l’Imperi osmanic, ch’era flaivlentà da quel temp, stuì surlaschar questas provinzas a l’Italia, la quala las ha collià il 1934 a la colonia Libia taliana.

Suenter l’Emprima Guerra mundiala èsi reussì a l’Italia da cuntanscher las pli impurtantas finamiras irredentisticas cun gudagnar territoris en il nord e nordost, tranter auter il Tirol dal Sid e l’Istria. Il 1939 è ultra da quai vegnida annectada l’Albania.

Sco alliada da la Germania naziunalsocialistica ha l’Italia faschistica empruvà da schlargiar durant la Segunda Guerra mundiala ses possess colonial. Il 1940 han ins conquistà per curt temp il Somaliland britannic, avant ch’igl è reussì als Brits da rebatter las truppas talianas.

Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala ha l’Italia pers sias colonias. Il Somaliland talian è stà dal 1950 fin il 1960 sco mandat da l’UNO sut administraziun taliana.

Belgia

Il retg beltg Leopold II sco serp che sa stortiglia enturn in lavurer da cautschuc congolais (illustraziun dal 1906)

Suenter ch’il stadi beltg è sa constituì il 1830, ha la dumonda imperiala er cumenzà a survegnir qua dapli pais. Tranter auter è retg Leopold I sa stentà dal 1842 fin il 1855 d’acquistar territoris d’ultramar; ma tant quai sco er l’idea da far quest pass cun forza militara n’ha betg purtà il success giavischà.

Pir a retg Leopold II èsi reussì il 1885 d’acquistar l’uschenumnà Stadi liber dal Congo sco possess privat. En rom da las Atrocitads dal Congo dal 1908 ha el però stuì surlaschar quel al stadi beltg; lez al ha transfurmà en la colonia Congo beltg. Suenter l’Emprima Guerra mundiala ha la Belgia anc retschet l’anteriura colonia tudestga Ruanda-Urundi sco mandat da la Societad da las naziuns; er quella han ins integrà en la colonia existenta. Dal 1894 fin il 1910 è er l’enclava da Lado en il Sudan dal Sid stada, sco territori a fittanza da la Gronda Britannia, sut administraziun beltga. L’‹onn african› 1960 è il Congo daventà independent, suenter che la Belgia è sa retratga precipitadamain ed il pajais è sfundrà en il caos.

Pajais Bass

Charta cun tut ils territoris ch’han appartegnì insacura a l’imperi colonial ollandais. Verd stgir: Cumpagnia ollandaisa da l’India dal vest; verd cler: Cumpagnia ollandaisa da l’India da l’ost

Il colonialissem ollandais ha cumenzà vers la fin dal 16avel tschientaner. Da quel temp han ils Pajais Bass conquistà e surpiglià bleras colonias portugaisas, sa concentrond bainprest sin ils dus territoris centrals India dal Vest ed India ollandaisa. Sin las Moluccas (che tutgan oz tar l’Indonesia) han ils Ollandais mess tras il 1630 cun la forza lur monopol da commerzi, quai ch’ha manà a mazzaments e deportaziuns da la populaziun indigena. Durant l’occupaziun franzosa e las Guerras da coaliziun (1811 fin 1816) han ils Pajais Bass pers ina gronda part da lur imperi colonial a la Gronda Britannia. En l’Indonesia percunter als èsi silsuenter reussì da schlargiar lur domini. Tranter il 1890 ed il 1910 han ins organisà la retroterra da las basas d’enfin qua en furma da colonias; il 1908 è vegnì conquistà Aceh.

Suenter esser vegnids stgatschads durant la Segunda Guerra mundiala, han ils Ollandais empruvà adumbatten da puspè occupar l’Indonesia en quel mument che la sconfitta giapunaisa è stada da prevesair. La Nova Guinea ollandaisa è crudada il 1962 a l’Indonesia; Surinam è pir daventà independent il 1975.

Il Reginavel dals Pajais Bass consista dapi il 2010 da quatter parts cun ils medems dretgs: Aruba, Curaçao, Sint Maarten ed il territori ollandais sez. Trais ulteriurs territoris insulars, Bonaire, Saba e Sint Eustatius, furman ‹vischnancas spezialas›.

Austria-Ungaria

La monarchia dal Danubi n’ha bain betg pratitgà in colonialissem explicit; ma pervi da sia politica dal Balcan sto ella medemamain vegnir attribuida a las pussanzas imperialisticas. Legitimà tras il Congress da Berlin ha l’Austria-Ungaria occupà il 1878 cun forza la Bosnia-Erzegovina ed annectà il pajais il 1908. Da qua davent e fin l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala ha surtut Franz Conrad von Hötzendorf adina puspè pretendì l’annexiun da la Serbia. Il conflict cun quest pajais ha manà il 1905 ad in boicot d’import da products agriculs serbs, quai che correspundeva a ca. 90 % dals exports da la Serbia. Per part ha la Frantscha gidà la Serbia ad emplenir la largia d’export.

Litteratura

• Hannah Arendt: Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft. Cuntegna sco part 2: Imperialismus. Minca 1986, (emprim’ediziun englaisa 1951).
• Hannah Arendt: Über den Imperialismus. En: Die verborgene Tradition. Acht Essays. Francfurt a.M. 1976, ISBN 3-518-06803-2.
• Robert Bickers, Christian Henriot (ed.): New frontiers: imperialism's new communities in East Asia, 1842–1953. Manchester University Press, Manchester 2000, ISBN 0-7190-5604-7.
• Ralph Bollmann: Lob des Imperiums – Der Untergang Roms und die Zukunft des Westens. wjs-Verlag, Berlin 2006, ISBN 3-937989-21-8.
• François Caron: Geschichte Frankreichs. Tom 5: Frankreich im Zeitalter des Imperialismus 1851–1918. Stuttgart 1991.
• Alexander Demandt (ed.): Das Ende der Weltreiche. Von den Persern bis zur Sowjetunion. Verlag H. Beck, Minca 1997, ISBN 3-406-41850-3.
• Frank Deppe e.a.: Der neue Imperialismus. Distel Verlag, Heilbronn 2004.
• Frank Deppe, David Salomon, Ingar Solty: Imperialismus. Papyrossa, Cologna 2011.
• Jared Diamond: Arm und Reich. Die Schicksale menschlicher Gesellschaften. S. Fischer, Francfurt a.M. 1999, ISBN 3-596-14539-2.
• Philip S. Foner: The Spanish-Cuban-American War and the Birth of American Imperialism 1895–1902. 2 toms, New York/Londra 1972.
• David Harvey: Der neue Imperialismus. VSA, Hamburg 2005.
• Karl Held (ed.): Imperialismus 1: Ableitung – Anti-imperialistische Illusionen über Staat und Revolution. Minca 1979.
• Eric J. Hobsbawm: Das imperiale Zeitalter 1875–1914. Fischer, Francfurt a.M. 2004, (TB 16391).
• Richard H. Immerman: Empire for liberty. A history of American imperialism from Benjamin Franklin to Paul Wolfowitz, Princeton e.a. (Princeton University Press) 2010, ISBN 978-0-691-12762-0.
• Wladimir Iljitsch Lenin: Der Imperialismus als höchstes Stadium des Kapitalismus. 1917, (versiun online).
• Michael Mann: Geschichte der Macht. 3 toms, Francfurt 1990–1998.
• Rudolf A. Mark: Im Schatten des ‹Great Game›. Deutsche ‹Weltpolitik› und russischer Imperialismus in Zentralasien 1871–1914. Ferdinand Schöningh Verlag, Paderborn 2012, ISBN 978-3-506-77579-5.
• Herfried Münkler: Imperien. Die Logik der Weltherrschaft – vom Alten Rom bis zu den Vereinigten Staaten. Rowohlt, Berlin 2005.
• Oliver Nachtwey: Weltmarkt und Imperialismus. Zur Entstehungsgeschichte der klassischen marxistischen Imperialismustheorie. Neuer ISP-Verlag, Cologna 2005, ISBN 3-89900-021-8.
• Sönke Neitzel: Weltmacht oder Untergang. Die Weltreichslehre im Zeitalter des Imperialismus. Schöningh, Paderborn 2000, ISBN 3-506-76102-1.
• Daniel A. Offiong: Imperialism and Dependency – Obstacles to African Development. Fourth Dimension Publishers, Enugu/Nigeria 1980, ISBN 978-156-111-4.
• Leo Panitch, Sam Gindin: Globaler Kapitalismus und amerikanisches Imperium. Or da l’american dad Ingar Solty, VSA, Hamburg 2005.
• John Pilger: Verdeckte Ziele. Über den modernen Imperialismus. Zweitausendeins, Francfurt 2004, ISBN 3-86150-632-7.
• Klaus Schwabe: Weltmacht und Weltordnung. Amerikanische Außenpolitik von 1898 bis zur Gegenwart. Schöningh Verlag, Paderborn 2006.
• Gregor Schöllgen: Das Zeitalter des Imperialismus. (Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 15), 4. ed., Minca 2000.
• Gerhard Stapelfeldt: Der Imperialismus – Krise und Krieg 1870/73 bis 1918/29. Tom 1: Politische Ökonomie. Dr. Kovac, Hamburg 2008, ISBN 978-3-8300-3654-8.
• Gerhard Stapelfeldt: Der Imperialismus – Krise und Krieg 1870/73 bis 1918/29. Tom 2: Anthropologie und Rationalität. Dr. Kovac, Hamburg 2008, ISBN 978-3-8300-3655-5.
• Wolfgang Caspart: Das Gift des globalen Neoliberalismus. Mit Turbokapitalismus in die Krise. Amalthea Signum Verlag, Vienna 2008, ISBN 978-3-85436-395-8.
• Christian Zeller (ed.): Die globale Enteignungsökonomie. Verlag Westfälisches Dampfboot, Münster 2004, ISBN 3-89691-549-5.
• René Hauswirth, Lukas Meyer, Christian Felix: Das Zeitalter des Imperialismus 1870–1912. (AKAD Bildungsmedien Geschichte, GS301), Compendio Bildungsmedien, Turitg 1999, ISBN 3-7155-1659-3.

Colliaziuns

 Commons: Imperialissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Der europäische Imperialismus – Wettlauf um die Welt
• Bibliografia davart l’Empire
• Die Wiederentdeckung des Imperiums (Telepolis)
• Hintergrundmaterialien der Europäischen Stabilitätsinitiative zur aktuellen State Building Debatte
• Herfried Münkler: Imperium und Imperialismus, versiun 1.0, en: Docupedia Zeitgeschichte, 11 da favrer 2010