Finlanda

La Finlanda (finlandais Suomi [ˈsuɔmi], svedais Finland [ˈfɪnland]), uffizialmain Republica da la Finlanda, è ina republica parlamentara en l’Europa dal Nord e dapi il 1995 in stadi commember da l’Uniun europeica. La Finlanda cunfinescha cun la Svezia, la Norvegia, la Russia e la Mar da l’Ost. Cun radund 5,4 milliuns abitants sin ina surfatscha ch’è be per pauc pli pitschna che la Germania tutga la Finlanda tar ils pajais da l’Europa ch’èn abitads il pli pauc spess. Ina gronda part da la populaziun sa concentrescha sin il sid dal pajais cun la chapitala Helsinki. Las duas linguas uffizialas èn il finlandais ed il svedais. 92 % da la populaziun discurran finlandais, 6 % svedais. La gruppa d’inslas Åland, nua ch’i vegn discurrì svedais, dispona d’in vast statut d’autonomia.

Republica da la Finlanda Suomen tasavalta (finlandais) Republiken Finland (svedais)
Lingua uffiziala	finlandais e svedais
Chapitala	Helsinki
Furma da stadi	republica parlamentara
Furma da regenza	democrazia parlamentara
Schef da stadi	Sauli Niinistö (president)
Schef da la regenza	Petteri Orpo (primminister)
Surfatscha	338 432 km²
Abitants	5 488 543 (2016)
Spessezza	16,04 abitants per km²
Munaida	euro (€)
Fundaziun	1917
Imni naziunal	Maamme – Vårt land
Di da festa naziunala	6 da december
Zona d'urari	UTC+2 OEZ UTC+3 OESZ (dal mars fin l’october)
Numer da l'auto	FIN
TLD d'internet	.fi
Preselecziun	+358

Il territori da la Finlanda è da vegl ennà stà pauc populà; en il temp istoric è quel entrà cun si’incorporaziun en il Reginavel svedais (a partir dal 12avel tschientaner). Sur lung temp è il pajais restà ina part integrala da la Svezia. Il 1809 è el alura vegnì cedì a la Russia; sut lez domini è la Finlanda plaunsieu sa furmada ad ina naziun. Il 1917 ha il pajais cuntanschì l’independenza statala.

Geografia

Geografia dal pajais

Cun ina surfatscha da 338 432 km² è la Finlanda in pau pli gronda che la Norvegia ed in pau pli pitschna che la Germania; ella appartegna uschia als stadis europeics ils pli gronds. Situà tranter il 60avel ed il 70avel grad da latituda, sa tracti d’in dals pajais situads il pli al nord da la Terra. In terz da la Finlanda giascha en il nord dal circul polar. L’extensiun nord-sid da la terra franca munta a 1160 km (da Nuorgam fin a Hanko), la pli gronda distanza ost-vest munta a 540 km (d’Ilomantsi fin a Närpes). Tar la divisiun dal territori dal pajais vegn gia discurrì a partir da l’autezza da l’Oulujärvi (en il nordvest da la citad Kajaani) da ‹Finlanda dal Nord›. Uschia po Oulu, ch’è situà precis entamez il pajais, gia vegnir designà sco citad da la Finlanda dal Nord. Medemamain sa numna la cuntrada enturn Jyväskylä ‹Finlanda Centrala›, e quai malgrà sia posiziun vaira meridiunala.

Il pli lung cunfin statal è cun 1269 km quel vers la Russia, situà en l’ost. En il nord cunfinescha la Finlanda sur 716 km cun la Norvegia; il cunfin vers la Svezia d’ina lunghezza da 536 km vegn furmà dals flums Könkämäeno, Muonionjoki e Tornionjoki.

En il vest e sid cunfinescha la Finlanda cun mars secundaras da la Mar da l’Ost, en il vest cun il Golf da Botnia, en il sid cun il Golf Finlandais. Praticamain tut ils flums e lais finlandais appartegnan a l’intschess da la Mar da l’Ost, sulettamain il nordost situà da l’autra vart dal Maanselkä maina l’aua en l’Ocean Arctic. Pervi da las bassas svapurisaziuns e l’afflussiun permanenta d’aua dultscha èn las mars enturn la Finlanda bundant pli pauc saladas ch’ils oceans mundials. Cun ina salinitad da main che 0,3 % è la Bottenwiek, la part nordica dal Golf da Botnia, schizunt adattada per peschs d’aua dultscha.

La caracteristica centrala da la cuntrada finlandaisa è sia ritgezza da lais. Pervi da quella vegn la Finlanda er numnada ‹il pajais dals milli lais›. Tenor dumbraziun uffiziala vala in’aua a l’intern dal pajais cun ina surfatscha d’almain 5 aras sco lai, uschia ch’il ministeri da l’ambient inditgescha il dumber da lais finlandais cun 187 888; da quels han radund 56 000 ina grondezza d’almain ina hectara. La lunghezza totala da las rivas dals lais finlandais munta a 186 700 km, il dumber da las inslas situadas a l’intern dal pajais a 98 050.

Divisiun en spazis natirals

La Finlanda sa lascha divider en tschintg spazis natirals: las planiras da costa en la Finlanda dal Sid, las planiras da costa da l’Ostrobotnia, la platta da lais finlandaisa a l’intern dal pajais, la regiun collinusa en l’ost e la Laponia en il nord.

Inslas grippusas en la mar davant Naantali

Regiun da lais sper Nilsiä en la Finlanda da l’Ost

La planira da costa da la Finlanda dal Sid tanscha da Satakunta sur Uusimaa fin al cunfin russ. Questa regiun ha relativamain paucs lais ed è segnada da la producziun agrara. A la costa dal vest suonda lura la regiun gronda da l’Ostrobotnia. Quest territori planiv vegn traversà da numerus flums e vegn medemamain tratg a niz intensivamain tras l’agricultura. Tar la costa da la Finlanda sa tracti d’ina costa grippusa structurada ritgamain cun ina lunghezza totala da bunamain 40 000 km e cun bundant 73 000 inslas d’ina grondezza d’almain 500 m². Resguardond lur dumber furman las inslas grippusas davant Turku il pli grond archipel dal mund. Las inslas da la gruppa d’inslas autonoma Åland sa chattan en ina distanza tranter 15 e 100 km davent da la terra franca finlandaisa.

Ils dus dies da morenas Salpausselkä en il sid e Suomenselkä en il vest furman ils dus sparta-auas principals dal pajais e spartan ils territoris da costa da la platta da lais finlandaisa (Järvi-Suomi) a l’intern dal pajais. Quest territori ritg da palids e guaud furma cun ses ca. 42 200 lais la pli gronda platta da lais da l’Europa. Auas internas cuvran qua radund 18 % da l’entira surfatscha. Qua naschan er ils pli impurtants flums da la part meridiunala dal pajais, il Kokemäenjoki, il Kymijoki ed il Vuoksi. Il pli grond lai dal pajais è il Lai da Saimaa, situà en il sidost, che cumpiglia ina surfatscha fitg sparpagliada da radund 4400 km².

La regiun collinusa da la Finlanda (Vaara-Suomi) s’extenda en l’ost da la Carelia dal Nord sur Kainuu fin en las parts meridiunalas da la Laponia. Caracteristicas èn las numerusas collinas, da las qualas però be singulas – sco il Koli (347 m) en la Carelia dal Nord – sa distinguan en furma da muntognas da lur ambient. Vers nord suonda a la regiun collinusa il territori grond da la Laponia.

En la Laponia domineschan grondas cuntradas da guaud e da palì, da las qualas vargan ora muntognas u planiras autas senza plantas – ils uschenumnads tunturi (finlandais) u fjälls (svedais) – sco il Pallastunturi (807 m), il Yllästunturi (718 m) u il Pyhätunturi (540 m). La regiun enturn il Inarijärvi en il nordost da la Laponia è segnada d’ina gronda spessezza da lais. Il pli lung flum da la Finlanda è cun radund 560 km il Kemijoki, en il qual sbucca la gronda part dals flums da la Laponia finlandaisa. Sco ils auters gronds flums da la Finlanda dal Nord (Tornionjoki, Iijoki ed Oulujoki) nascha er il Kemijoki en las autezzas situadas al cunfin dal nord e da l’ost da la Finlanda. En il nord da la Laponia s’auza il terren vers las Muntognas Scandinavas. Cun la tschima principala da quellas cunfinescha la Finlanda però be en il nordvest en la vischnanca Enontekiö. Qua èn er situads tut ils pizs dal pajais che tanschan sur milli meters; la pli auta muntogna da la Finlanda furma il Haltitunturi (1324 m s.m.) che giascha al cunfin cun la Norvegia.

Geologia

Il fundament grippus da la Finlanda consista surtut da crap precambric dal scut baltic (gnais, granit e plattamorta). L’ultima furmaziun da las muntognas è succedida en la Finlanda avant radund ina milliarda onns, uschia ch’il reliev sa preschenta oz vaira planiv. Be en singuls cas han quarzits spezialmain dirs pudì resister tant enavant a l’erosiun ch’els sa distinguan sco muntognas da lur ambient.

Grips da granit ch’èn vegnids mulads giu tras glatschers (Söderskär, davant la costa dal sid)

La cuntrada odierna è vegnida influenzada a moda decisiva tras la cuverta da glatsch dal temp da glatsch. Fin avant radund 10 000 onns han glatschers cuvert l’entira surfatscha da la Finlanda odierna, han erodà il grip ed han furmà en il decurs da lur retratga vastas cuntradas da morenas, las qualas èn da lur vart vegnidas transfurmadas tras auas da glatschers. Tipicas furmas da la cuntrada d’origin glazial èn crests smuttads sco furma d’erosiun sco er drumlins ed esker sco furmas d’emplenida. Sin ils dies da las morenas sco il Suomenselkä en il vest u il Salpausselkä en il sid cuntanschan ils sediments glazials grossezzas da bundant 100 m. Cun la fin dal temp da glatsch ha l’aua da glatschers furmà il Lai d’Ancylus, l’antecessur da la Mar da l’Ost odierna, ed ha cuvert vastas parts dal pajais. Avant 7000 onns èn questas auas rutas tras vers la Mar dal Nord. Damai ch’il spievel da l’aua è sa sbassà e la terra è s’auzada successivamain, han ils proxims millennis manà adina dapli terra a la surfatscha da la mar. A l’intern dal pajais è aua da glatschers sa rimnada en foppas da glatschers e ruttadiras pli veglias, quai ch’ha manà a la furmaziun dals lais finlandais. L’elevaziun da la terra è in process da furmaziun da la cuntrada che perdura fin oz. Uschia s’auza per exempel la costa da la mar da l’Ostrobotnia mintg’onn per radund 8 mm or da la Mar da l’Ost. Quai è er il motiv daco ch’i dat là bunamain mintga primavaira inundaziuns, damai ch’ils flums n’han praticamain nagina pendenza vers la costa e l’aua da naiv vegn uschia stagnada vers l’intern dal pajais. Medemamain han citads sco Pori u Vaasa stuì vegnir spustadas en il decurs dals ultims tschientaners per plirs kilometers vers vest, cunquai che lur ports s’enterravan.

Il sediment ch’è derasà il pli vast a la surfatscha è il tillit che deriva medemamain dal temp da glatsch. Damai ch’i dat en la Finlanda be en paucs lieus crap da chaltschina u marmel, èn ils sediments glazials savens libers da chaltschina. Ils terrens ch’èn sa sviluppads londerora han perquai la tendenza da vegnir aschs. En regiuns pli bassas, ch’eran situadas en la fasa dal Lai d’Ancylus e dals antecessurs da la Mar da l’Ost sut il livel da la mar, èn ils sediments glazials savens vegnids surcuverts da sediments da lais. Pervi da quests terrens d’arschiglia fritgaivels, ma er pervi dal clima relativamain miaivel, sa concentrescha la cultivaziun da granezza sin las regiuns da costa situadas en il vest e sid da la Finlanda. A l’intern dal pajais è l’agricultura dependenta da chaltschina en furma da ladim; quella vegn gudagnada en pliras chavas da chaltschina sco a Pargas, Lohja e Lappeenranta.

Entant ch’ils giaschaments da minerals da fier èn praticamain explotads cumplettamain, existan anc reservas pli grondas d’arom, nichel, zinc e crom. Durant ils onns 1860 è vegnì chattà aur en il sablun dal flum Kemijoki, quai ch’ha manà ad ina veritabla fevra d’aur en la Laponia. Fin oz vegn lavà aur als flums da la Laponia, per part a maun, per part a moda industriala. Giaschaments d’aur che n’èn per gronda part anc betg vegnids explotads èn ultra da quai distribuids en l’entir pajais; anc il 1996 han ins chattà en vischinanza da Kittilä in giaschament che vegn stimà sin ca. 50 tonnas aur. Ultra da quai è la Finlanda il pli grond exportader da talc, in mineral che vegn surtut duvrà en l’industria da palpiri.

Clima

Plattas da glatsch en la Mar da l’Ost (maletg da satellit dal favrer 2013)

Il clima finlandais è fraid-temprà. La Finlanda è situada al cunfin tranter la zona climatica maritima e continentala. Las zonas da pressiun bassa influenzadas dal vent dal vest pon manar cun sai cundiziuns meteorologicas umidas e variablas. Da l’autra vart protegian las Muntognas Scandinavas la Finlanda da l’Atlantic; tras quai procuran zonas da pressiun auta continentalas per envierns fraids e stads relativamain chaudas. La Mar da l’Ost, ils lais interns e surtut il Current dal Golf han in’influenza tempranta sin il clima, uschia ch’igl è en la Finlanda bundant pli miaivel ch’en auters lieus dal medem grad da latituda. Kuopio giascha per exempel sin la medema latituda sco Jakutsk en la Sibiria, ha però ina temperatura media annuala ch’è bunamain 13 °C pli auta.

La summa da las precipitaziuns munta en la Finlanda dal Sid a 600–700 mm. En il nord è ella bundant pli bassa, quai che vegn però cumpensà tras svapuraziuns minimalas (pervi da las temperaturas bassas). La pli pitschna quantitad da precipitaziuns croda en l’entir pajais il mars, la pli gronda il fanadur ed avust.

Tranter la Finlanda da l’Ost e dal Vest na datti naginas isotermas; pervi da la gronda extensiun en direcziun nord-sid èsi però marcantamain pli fraid en il nord dal pajais. En il sid munta la temperatura media annuala 5 °C, en il nord da la Laponia però be −2 °C. Er la durada da las stagiuns variescha correspundentamain: en il sidvest da la Finlanda dura l’enviern be 100 dis, en la Laponia però fin 200 dis. Durant il schaner e favrer, ils mais ils pli fraids, giascha la temperatura media tranter −4 e −14 °C. La pli fraida temperatura ch’è insumma vegnida mesirada en la Finlanda èn stads −51,5 °C a Pokka sper Kittilä ils 28 da schaner 1999. La cuverta da naiv cuntanscha en il sid ina grossezza da ca. 20–30 cm, en l’ost e nord da ca. 60–90 cm. Ils lais schelan il november/december e sdreglian savens pir il matg/zercladur. Durant envierns propi fraids pon ils Golfs da Botnia e da la Finlanda schelar quasi dal tuttafatg e ston vegnir tegnids averts cun agid da rumpaglatschs.

La stad è la differenza da temperatura tranter il sid ed il nord main marcanta che l’enviern. En la Finlanda dal Sid e Centrala datti 10 fin 15 dis cun temperaturas sur 25 °C, en il nord 5 fin 10 dis. La pli auta temperatura ch’è insumma vegnida mesira en la Finlanda èn stads 37,2 °C a Liperi ils 28 da fanadur 2010.

En ils territoris al nord dal circul polar glischa la stad il sulegl da mesanotg, l’enviern percunter regia la notg polara. Dal temp dal solstizi da stad na vegni schizunt en il sid dal pajais betg dal tuttafatg stgir la notg (uschenumnadas ‹notgs alvas›). Ad Utsjoki ch’è situà il pli al nord da la Finlanda na va il sulegl durant 73 dis betg da rendì; l’enviern percunter na cumpara el insumma betg a l’orizont, e quai durant 51 dis. Er en la Finlanda dal Sid vesan ins il sulegl durant ils pli curts dis be durant sis uras. Surtut en il nord dal pajais cumparan l’enviern glischs polaras.

Natira

Guaud da tieus sper Punkaharju

La palì auta Patvinsuo

Regiun da fjälls ad Inari, Laponia

En la Finlanda èn da chasa radund 42 000 spezias d’animals, da plantas e da bulieus, da quai 65 spezias da mammals. Tut en tut è la varietad da las spezias pli bassa ch’èn territoris situads pli en il sid; percunter porschan las cuntradas selvadias da la Finlanda spazis da viver per blers animals ch’èn da chattar be darar en l’ulteriura Europa.

En la Finlanda pon ins sa mover, cun intginas restricziuns, libramain en la natira. Igl è er lubì da cleger coclas selvadias e bulieus e d’ir a pestga. La pestga e la chatscha vegnan pratitgadas vastamain en tut il pajais. Radund sis procent da la populaziun finlandaisa è en possess d’ina patenta da chatscha.

Flora e vegetaziun

La Finlanda è il pajais cun la pli auta cumpart da guaud en tut l’Europa: 86 % da la surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud. Dal nord vers il sid cumparan trais zonas da vegetaziun. La gronda part da la Finlanda appartegna a la zona boreala dals guauds da coniferas (taiga). Quella è caracterisada tras curtas periodas da vegetaziun, tras terrens segnads d’ina bassa cumpart da substanzas nutritivas (che permettan a las plantas da crescher be plaun), tras la predominanza da coniferas e tras in bass dumber da spezias da plantas. I domineschan surtut tieus (50 %) e pigns (30 %); la planta da feglia la pli frequenta è il badugn (16,5 %). Il terren è cuvert cun chaglias d’izuns e mistgels, vers nord era cun litgens.

Be a la costa dal sidvest e sin las inslas grippusas situadas davantvart predomineschan guauds maschadads. Qua creschan er spezias da planta che na cumparan uschiglio nagliur en la Finlanda, sco per exempel il ruver. En la part settentriunala da la Laponia na datti praticamain nagin guaud; be en regiuns situadas pli a bass datti anc in u l’auter badugn, en regiuns pli autas sa preschenta ina vegetaziun da tundra.

In terz da la surfatscha da la Finlanda consistiva pli baud da palids; radund la mesadad da questa surfatscha è vegnida drenada en il decurs dals ultims tschientaners per gudagnar terren productiv. En il sid domineschan palids autas ritgas da turba, vers nord palids ombrotrofas (tar las qualas l’aua deriva exclusivamain da las precipitaziuns). La gronda part da las cuntradas da palì èn cuvertas da guauds da palì.

Fauna

Rens en la Laponia dal Nordvest

Malgrà ch’i vegn fatg intensivamain chatscha sin ils elans, cumparan quels en grond dumber en tut il pajais. Mintg’onn vegn sajettà radund in terz da l’entir effectiv; ma a la fin da la stagiun da chatscha sa stabilisescha quel danovamain sin ca. 100 000 animals. Per il traffic sin via munta la gronda populaziun d’elans in privel; adina puspè datti grevs accidents cun ils animals. En il nord dal pajais entaup’ins dapertut rens. La populaziun da radund 200 000 animals viva a moda mez dumestitgada. Durant l’onn sa movan ils animals libramain; vers la fin d’atun chatschan ils possessurs ensemen lur scossas e tschernan ils animals da maz. Bundant pli pauc derasà è il ren da guaud selvadi. Pli baud era quel da chasa en vastas parts da la Finlanda; la fin dal 19avel tschientaner è el vegnì extirpà ed a partir dals onns 1950 è el puspè immigrà en pitschnas populaziuns nà da la Russia a Kainuu e la Carelia dal Nord. En la Finlanda dal Sid e dal Vest èn da chasa grondas populaziuns da tschiervs da Virgina ch’èn vegnids importads da l’America.

Las populaziuns d’animals da rapina creschan gia dapi onns grazia al success da las mesiras da protecziun; il dumber dals urs brins e dals lufs-tscherver surpassa mintgamai 1000 individis, quel dals lufs giascha tar ca. 200. En il fratemp dastga per part schizunt puspè vegnir fatg chatscha sin questas spezias d’animals. En la part finlandaisa da la Laponia ha pudì sa mantegnair ina populaziun da radund 150 gulatschs. La vulp polara era oriundamain preschenta en l’entir pajais; pervi da la chatscha da pails è ella bunamain vegnida extirpada a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Fitg derasada è però vinavant la vulp cumina, dapi in pèr decennis er il chaun-vulp ch’è immigrà nà da la Russia.

La foca d’anels da Saimaa cumpara en tut il mund be en il territori da lais da Saimaa. Questa sutspezia d’aua dultscha da la foca d’anels è fitg rara. Grazia a mesiras da protecziun ha ella pudì vegnir preservada da svanir dal tuttafatg; ella furma perquai l’animal da simbol da la protecziun da la natira en la Finlanda. Speziala protecziun giauda er il sabrin che cumpara en l’Uniun europeica be en la Finlanda ed en l’Estonia.

Al mund dals utschels finlandais appartegnan radund 430 spezias, tranter auter l’evla da la pizza e l’evla da mar, daspera diversas giaglinas selvadias sco la giaglina da taus, la giaglina da draussa, la giaglina da guaud e l’urblauna nordica, ultra da quai numerusas spezias d’utschels da l’aua. Sco utschè naziunal da la Finlanda vala il cign selvadi, e quai pervi da sia rolla centrala entaifer la mitologia dal pajais. Er questa spezia ha pudì vegnir salvada grazia ad in scumond da chatscha rigid: ils onns 1950 existivan be pli 15 pèrs che cuan; oz èn quai puspè radund 1500.

Istorgia

Istorgia tempriva

Pictura sin crap d’Astuvansalmi (ca. 2000 a.C.)

La pli veglia colonisaziun cumprovada sin il territori da la Finlanda odierna deriva dal temp suenter la fin dal davos temp da glatsch (vers 8500 a.C.). L’origin e la lingua dals emprims abitants da la Finlanda n’èn betg sclerids. Tras immigraziun èn suandadas en il decurs dals proxims millennis novas culturas ed il pli tard vers 5000 a.C. discurriva la populaziun surtut linguas ungrofinnicas temprivas. Vers 3200 a.C. èn arrivads immigrants nà dal territori baltic che discurrivan linguas indogermanas temprivas; cun il temp èn quels sa maschadads cun il pievel resident ed han adoptà lur lingua. L’influenza linguistica da quest’unda d’immigraziun ha attribuì a furmar la differenza tranter la lingua finlandaisa originara en las regiuns da costa e la lingua samica a l’intern dal pajais.

L’origin da la populaziun finlandaisa è adina puspè vegnì discutà a moda cuntraversa e n’è fin oz betg sclerì dal tut. Tenor l’opiniun tradiziunala valan il territori a l’ost da l’Ural u la regiun dal Meander da la Volga sco patria oriunda dals Finlandais. Entaifer la perscrutaziun pli nova èn ins però per gronda part da l’avis ch’ils antenats dals Finlandais sajan immigrads avant millennis en pliras undas nà da differentas varts, ch’els hajan manà cun sai ina cultura da chatscha ed agricultura e ch’els hajan stgatschà vers nord ils Sams – ch’eran chatschaders e rimnaders – u sajan cun il temp s’unids cun quels.

Durant il temp da crap na para la populaziun finlandaisa betg anc d’avair fatg il pass vers l’agricultura. En il sidvest dominava la cultura da Suomusjärvi; tranter ca. 5000 e 4200 a.C. è quella vegnida remplazzada da la Cultura da la cheramica perfurada. A partir da ca. 3200 a.C. vegn schizunt quintà ch’influenzas da la Cheramica da cordas sajan sa fatgas valair a la costa dal sidvest; a partir da ca. 2300 a.C. è suandada a quella la Cultura da crests-fossa da crap da Kiukainen.

Dal temp da bronz, vers il 1700 a.C., ha cumenzà a sa derasar nà da las regiuns da costa la cultivaziun dad ers e l’allevament da muvel. A partir da 100 a.C. è creschì il commerzi cun l’Europa Centrala. Durant il temp da la migraziun dals pievels è sa fatg valair en las regiuns da costa finlandaisas ina tscherta bainstanza grazia al commerzi en la Mar da l’Ost; quella è anc s’augmentada durant il temp dals Vikings (a partir dal 8avel tschientaner). Vers l’onn 1000 èn s’intensivads ils contacts da la Finlanda da l’Ost cun Nowgorod. Sur quests divers contacts da commerzi è la populaziun finlandaisa er vegnida en contact cun il cristianissem: en il vest cun la cretta roman-catolica, en l’ost cun quella ortodoxa.

La Finlanda sco part da la Svezia

Charta da la Finlanda da l’onn 1622

L’annexiun da la Finlanda dal Vest a la Svezia è stà in process a lunga durada. Per motivs politics, economics e religius han las duas pussanzas Svezia e Nowgorod cumenzà a concurrer per ils territoris abitads dals Finlandais. Omadus stadis han interprendì a partir dal 12avel tschientaner en la regiun pliras cruschadas da caracter pli u main militar. Il cunfin tranter las duas pussanzas e tras quai il cunfin da l’ost da la Finlanda è vegnì fixà l’emprima giada il 1323 en il Contract da Nöteborg.

L’activitad da la baselgia, ils moviments da colonisaziun da vart dals immigrants svedais sco er la legislaziun ed administraziun roiala han attribuì a liar ils novs territoris a la Svezia, e quai sut il num Österland e sco ina da las quatter parts integralas dal pajais. A partir dal 1362 è vegnì admess a l’Österland il dretg da sa participar a l’elecziun dal retg svedais. La cristianisaziun da la Finlanda è stada terminada formalmain cun la fundaziun dal chapitel catedral da Turku l’onn 1276; la veglia mitologia ha però anc pudì sa mantegnair durant plirs tschientaners sper il cristianissem.

En il decurs dal temp medieval è sa furmada en la Finlanda ina societad feudala tenor l’exempel da l’ulteriura Europa, in urden da citads e l’organisaziun da la baselgia catolica. Da la fin dal 14avel tschientaner fin a ses declin l’entschatta dal 16avel tschientaner ha la Finlanda appartegnì, sco part da la Svezia, a l’Uniun da Kalmar. Durant il temp da regenza da Gustav I Wasa (1523–1560) è la Svezia sa sviluppada ad in ferm stadi centralistic, il qual ha furmà la basa da la posiziun da pussanza gronda dal reginavel en il 17avel tschientaner. Medemamain sut Gustav Wasa è la cretta catolica vegnida remplazzada en rom da la refurmaziun tras il cristianissem evangelic-luteran.

Sco pussanza gronda èsi reussì a la Svezia da schlargiar ses territori enturn la Mar da l’Ost, e quai en rom da guerras cunter il Danemarc, la Pologna e la Russia. La Finlanda, ch’è stada schanegiada da quel temp d’acziuns da guerra, è vegnida integrada pli ferm en l’administraziun dal reginavel. Sut la direcziun dal guvernatur general Per Brahe il Giuven èn vegnidas fundadas pliras citads novas; a Turku èn vegnidas installadas l’academia e la dretgira da la curt sco er in servetsch postal.

Durant il 18avel tschientaner è la posiziun da pussanza da la Svezia sa sminuida. Quai è surtut stà il cas en rom da la Gronda Guerra nordica (1700–1721) ch’ha gì per consequenza che la Finlanda è vegnida occupada tras la Russia (1714–1721). Cun la Pasch da Nystad è bain ì a fin il status d’occupaziun, ma a medem temp er la posiziun da la Svezia sco pussanza gronda. En in’ulteriura guerra russa-svedaisa, l’uschenumnada Guerra dals chapels (1741–1743), è la Finlanda vegnida occupada danovamain e la pasch ch’è suandada ha fatg avanzar il cunfin vest da la Russia fin al flum Kymijoki.

La Finlanda sco principadi grond entaifer l’Imperi russ

1809: Ils stans da la Finlanda prestan davant il zar il sarament da fidaivladad

En rom da la Quarta Guerra da coaliziun è la Russia sut zar Alexander I s’unida cun la Frantscha cunter l’Engalterra e ses allià Svezia. Il 1808 ha la Russia attatgà la Svezia e cumenzà uschia la Guerra finlandaisa. En consequenza da quella ha la Svezia stuì ceder il 1809 en rom dal Contract da Fredrikshamn vasts territoris a la Russia. Sper la part centrala da la Finlanda, che cumpigliava da quel temp la mesadad meridiunala da la Finlanda odierna, èn stadas pertutgadas da quai las Inslas Åland sco er parts da la Laponia e da Västerbotten. Or da quests territoris e las regiuns ch’eran gia vegnidas conquistads il 1721 ed il 1743 è vegnì furmà il principadi grond da la Finlanda che tutgava tar l’Imperi russ, ma che disponiva d’ina vasta autonomia politica. Cunzunt han pudì vegnir mantegnidas las leschas svedaisas da fin qua sco er vastas pars da la constituziun vertenta. Il 1812 ha Helsinki substituì Turku sco chapitala.

L’emprima mesadad dal 19avel tschientaner è stada segnada d’ina tscherta immobilitad politica. Tranter il 1809 ed il 1863 è la Dieta, sco represchentanza dal pievel corporativa, betg vegnida convocada dals zars; la politica è sa concentrada sin acts administrativs, senza midar grondamain la basa legala. Durant quest temp è però er sa svegliada ina schientscha naziunala finlandaisa ed igl èn vegnidas interprendidas diversas stentas per rinforzar l’identitad naziunala, senza che quellas fissan sa drizzadas a l’entschatta cunter il domini zaristic.

Durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ha la politica finlandaisa cumenzà a vegnir en moviment, surtut pervi da la pli gronda toleranza sut zar Alexander II. Ina part da las restricziuns economicas èn vegnidas dismessas, quai ch’ha dà nov schlantsch a l’economia. Durant ils onns 1860 ha inizià l’industrialisaziun, surtut en furma dal grond dumber da resgias ch’èn vegnidas installadas da quel temp e las qualas han furmà la basa per la prosperitad da l’economia da laina. Quest svilup è er vegnì favurisà tras il fatg che la Dieta è puspè sa radunada regularmain a partir dal 1863 ed ha stgaffì la legislaziun necessaria.

A la schientscha naziunala finlandaisa che vegniva adina pli ferma èn s’opponidas vers la fin dal 19avel tschientaner las tendenzas da centralisaziun da l’Imperi e da russificaziun dals territoris cumpigliads. L’uschenumnà Manifest dal favrer da zar Nicolas II ha restrenschì marcantamain ils dretgs d’autonomia da la Finlanda. Quai ha manà ad in conflict politic ch’è escalà en l’assassinat dal guvernatur general Nikolai Bobrikow l’onn 1904 ed en ina chauma generala l’atun 1905 (en connex cun la Revoluziun russa). En consequenza da la chauma generala ha Nicolas consentì da restituir l’autonomia e da stgaffir ina represchentanza dal pievel betg corporativa.

Per las votaziuns dal nov parlament l’onn 1906 èn vegnids admess a tut ils Finlandais – e per l’emprima giada en l’Europa er a las dunnas – dretgs d’elecziun eguals. Las tensiuns politicas e socialas ch’eran sa manifestadas durant la chauma generala n’han però betg pudì vegnir superadas. Il 1909 èn las stentas da russificaziun vegnidas reprendidas. La vita politica ha chattà ina fin abrupta cun l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala, a la quala schuldads finlandais n’han però, cun excepziuns da singuls voluntaris, betg prendì part.

Independenza e guerras

Territoris da la Finlanda ch’èn ids a perder a l’Uniun sovietica en il decurs da la Segunda Guerra mundiala

Suenter las revoluziuns da favrer e d’october 1917 en Russia ha il parlament finlandais declerà l’independenza da la Finlanda (ils 6 da december 1917). Il schaner 1918 è quella vegnida renconuschida da la Russia bolschevistica e silsuenter da numerus auters stadis. Il process da distatgament da la Russia è stà accumpagnà da grevs conflicts interns, ils quals èn ids a finir ils 27 da schaner 1918 en in’emprova da cupitga socialistica. Durant ina guerra civila ch’ha durà trais mais han la finala ils ‹alvs› burgais pudì mantegnair il suramaun.

L’onn 1919 ha la Finlanda dà a sasez ina constituziun republicana. Cun la Russia sovietica è vegnida suttascritta il 1920 in contract da pasch e da cunfin ch’ha fixà ils cunfins da la Finlanda sin l’autezza da l’anteriur principadi grond, consentind però supplementarmain il territori da Petsamo cun ses access a la Mar dal Nord. Cun la Svezia è prorut in conflict per las Inslas Åland ch’eran d’impurtanza strategica. Ina decisiun da la Societad da las naziuns ha la finala attribuì quellas a la Finlanda cun l’obligaziun da conceder a quellas ina vasta autonomia.

Il patg da nunagressiun ch’è vegnì serrà l’onn 1939 tranter la Germania e l’Uniun sovietica ha attribuì la Finlanda a la sfera d’influenza sovietica. Cun l’attatga da l’Uniun sovietica sin la Finlanda ils 30 da november 1939 ha cumenzà la Guerra d’enviern. Malgrà che la Finlanda ha gì il suramaun en numerusas battaglias da defensiun, steva l’armada finlandaisa curt avant la fin, cura che la guerra è vegnida terminada ils 13 da mars 1940 cun il Contract da pasch da Moscau. La Finlanda ha stuì surlaschar a l’Uniun sovietica grondas parts da la Carelia – tranter auter Vyborg che furmava da quel temp la segund gronda citad dal pajais – sco er ulteriurs territoris statals.

Ils 22 da zercladur 1941 ha la Germania rut il patg da nunagressiun ed ha attatgà l’Uniun sovietica. En quel mument è la Finlanda entrada en cooperaziun cun la Germania en la guerra che vegn numnada en la Finlanda ‹Guerra da cuntinuaziun›. L’armada finlandaisa n’ha betg be reconquistà ils territoris ch’eran ids a perder, mabain è er penetrada lunsch viaden en il territori da la Carelia da l’Ost che tutgava tar l’Uniun sovietica. La finamira era quella da reunir las gruppas etnicas parentadas en ina ‹Finlanda gronda›. Suenter ils success da l’Armada cotschna l’onn 1944 ha la Finlanda però stuì sa retrair dals territoris occupads ed è danovamain stada confruntada cun la smanatscha d’ina occupaziun sovietica. Ils 19 da settember 1944 è vegnida serrada cun l’Uniun sovietica la Pasch separada da Moscau ch’ha terminà la Guerra da cuntinuaziun. Las sperditas territorialas da la Guerra d’enviern èn vegnidas confermadas; ultra da quai ha la Finlanda stuì surlaschar a l’Uniun sovietica il territori da Petsamo.

La Pasch separada ha obligà la Finlanda da stgatschar las truppas tudestgas dal pajais. Uschia è suandada la Guerra da la Laponia finlandais-tudestga, en il decurs da la quala las truppas tudestgas che sa retiravan han destruì cumplettamain grondas parts da la Laponia. La guerra è ida a fin ils 27 d’avrigl cun la retratga dals davos schuldads tudestgs da Kilpisjärvi. Il stadi da guerra cun ils alliads è vegnì terminà definitivamain cun il Contract da pasch da Paris da l’onn 1947.

Suenterguerra ed istorgia pli nova

Il suenterguerra e surtut ils decennis da la Guerra fraida èn stads segnads en la Finlanda d’ina posiziun particulara en il champ da tensiun tranter ils dus blocs. Igl era bain reussì al pajais da far valair si’independenza statala e l’urden economic da martgà liber; ma l’Uniun sovietica ha mantegnì ina grond’influenza sin la politica finlandaisa. La Finlanda sezza ha suandà ina politica da neutralitad stricta, ha da l’autra vart – surtut sut il president Juho Kusti Paasikivi – però er empruvà da sa reconciliar cun l’Uniun sovietica. Il 1948 è vegnida firmada cun l’Uniun sovietica ina cunvegna d’amicizia e da cooperaziun ch’è vegnida prolungada repetidamain fin la fin da l’era sovietica. Conflicts cun il vischin a l’ost han pudì vegnir impedids tras contacts intensivs e savens er inuffizials da la politica finlandaisa cun Moscau. Questa politica, ch’ha per part sveglià en il vest l’impressiun d’ina obedientscha precipitanta, è magari vegnida titulada – surtut da vart da politichers da la Germania dal Vest – a moda discreditanta sco ‹finlandisaziun›.

Urho Kekkonen

Il politicher finlandais cun la pli gronda influenza dal suenterguerra è stà Urho Kekkonen ch’è stà en uffizi dal 1956 fin il 1982 sco president dal pajais. Da quel temp preveseva la constituziun vastas cumpetenzas presidialas; quellas ha Kekkonen tratg a niz per manar in stil da guvernar vaira autocratic. Da tgirar ils contacts cun l’Uniun sovietica resguardava el per gronda part sco ses affar privat. Il 1973 ha el laschà prolungar il parlament ses temp d’uffizi tras ina lescha excepziunala (e quai cumbain ch’i n’avess dà nagin dubi ch’el vegnia reelegì en rom da las elecziuns ordinarias). Tut en tut vegn attestà al temp d’uffizi da Kekkonen in deficit da democrazia. Tuttina ston ins er dir ch’il president pudeva esser segir durant tut sia perioda d’uffizi da giudair il sustegn da la maioritad dals votants. In da ses pli gronds success ha furmà la Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa ch’è vegnida manada tras il 1975 a Helsinki. Quella n’ha betg be contribuì a la chapientscha vicendaivla tranter ils stadis europeics, mabain ha er rinforzà la posiziun da la Finlanda sco stadi neutral.

Cun la fin da l’Uniun sovietica è l’economia finlandaisa stada pertutgada a l’entschatta dals onns 1990 d’ina greva crisa, damai che l’economia sa basava per gronda part sin il commerzi cun l’ost. A medem temp è però creschì il spazi d’agir dal pajais areguard la politica da l’exteriur. L’onn 1992 ha la Finlanda mess ad ir tractativas davart in’adesiun a la Communitad europeica; quellas han manà il 1995 a la commembranza a dretg cumplain en l’Uniun europeica odierna. Il 2002 ha l’euro remplazzà la marc finlandaisa sco valuta dal pajais.

Populaziun

La Finlanda ha ina populaziun da radund 5,4 milliuns abitants (situaziun dal 2015). Cun ina spessezza da radund 15,5 abitants per kilometer quadrat è il pajais pauc populà. La populaziun è repartida a moda fitg ineguala. La provinza settentriunala Laponia è bunamain inabitada (1,9 abitants per kilometer quadrat). Radund 40 % da la populaziun viva en la provinza Finlanda dal Sid (62,6 abitants per kilometer quadrat); 1,233 milliuns abitants cumpiglia be la regiun gronda da Helsinki. Ulteriuras aglomeraziuns furman las citads da Tampere, Turku ed Oulu.

Svilup demografic

Il svilup da la populaziun è segnà fin oz d’ina fugia da la champagna cuntinuanta. Surtut glieud giuvna va a star en las citads (per motivs da furmaziun e professiun); quai maina en la Finlanda da l’Ost e Centrala a depopulaziun sco er ad ina quota creschenta da glieud veglia. Il 2005 era radund 38 % da la populaziun pli giuvna che 30 onns; en la vischnanca da la Finlanda da l’Ost Suomussalmi eran quai percunter be 28 %.

La cumpart da las persunas da l’exteriur munta a radund 4 %. Quai è bain pauc en cumparegliaziun cun ils stadis vischins Norvegia e Svezia; ma dapi la fin da la Guerra fraida è la quota dals esters daventada quatter giadas pli auta ch’avant. Il motiv per questa cifra plitost bassa è d’ina vart la politica d’immigraziun vaira restrictiva dal stadi finlandais; da l’autra vart però er il fatg che la Finlanda era dal temp da la gronda immigraziun da lavurants durant il suenterguerra economicamain relativamain flaivla. Suenter il 1945 èn emigrads bundant in mez milliun Finlandais, e quai surtut en la Svezia. La culminaziun ha quest svilup chattà vers il 1970; oz vegn l’emigraziun da radund 10 000 fin 15 000 persunas l’onn pli che cumpensada tras l’immigraziun da radund 20 000 persunas.

Gruppas da la populaziun e linguas

Regiuns cun in’auta cumpart da populaziun da lingua svedaisa

La Finlanda è uffizialmain bilingua. En tut il pajais inditgeschan 91,7 % da la populaziun il finlandais e 5,5 % il svedais sco lingua materna. La populaziun da lingua svedaisa sa concentrescha surtut sin las regiuns da costa en il sid ed en l’Ostrobotnia sco er en la provinza Åland. Il svedais da la Finlanda sa differenziescha surtut areguard la pronunzia ed il stgazi da pleds da la varietad linguistica che vegn discurrida en la Svezia sezza.

La politica da linguas da la Finlanda è stada segnada dapi il 19avel tschientaner da cumbats per part vaira vehements en connex cun la relaziun tranter la lingua finlandaisa e svedaisa. Oz èn omaduas linguas fixadas en la constituziun sco linguas uffizialas. Mintga vischnanca sa declera ubain sco finlandaisa, svedaisa u bilingua. Sco bilingua vala ina vischnanca sche la minoritad linguistica cumpiglia almain 8 % da la populaziun ubain represchenta almain 3000 abitants.

Tenor la sutdivisiun tradiziunala dal pajais (ch’è stada en vigur fin il 2012) èn 19 vischnancas sa decleradas sco svedaisas (da quai 16 en la provinza Åland) e 31 sco bilinguas. Las ulteriuras 292 appartegnan al territori linguistic finlandais.

Ina protecziun particulara sco minoritad etnica giaudan ils Sams, ils quals abiteschan surtut en las regiuns nordicas da la Laponia. Las linguas dals Sams, a las qualas appartegnan il sami dal nord, il sami inari ed il sami skolt, vegnan anc discurridas oz da radund 1750 Sams finlandais sco lingua materna; in status uffizial giaudan ellas en las vischnancas Enontekiö, Inari ed Utsjoki sco er en la part settentriunala da la vischnanca da Sodankylä. En questas vischnancas vivan radund 4000 fin 7000 Finlandais che vegnan attribuids da l’administraziun samica als Sams etnics. Per survegliar la posiziun dal sami e per pudair realisar in’administraziun autonoma en connex cun dumondas linguisticas e culturalas, è vegnida fundada il 1996 in’atgna represchentanza parlamentara dals Sams.

Dapi radund 500 onns èn er sesentas en la Finlanda gruppas pli pitschnas da Roma che resortan savens tras lur vestgadira plain colurs. Pli baud vegnivan els numnads da parts da la populaziun finlandaisa a moda discreditanta Mustalaiset (‹ils nairs›). Oz ha lur lingua, romani, il status d’ina lingua minoritara uffiziala. Ultra da quai vivan en il pajais radund 800 Tatars, dals quals ils perdavants èn arrivads en la Finlanda tranter il 1870 ed il 1920. Tras immigraziun èn er represchentadas oz numerusas autras etnias, senza giudair però in status spezial. Cun radund 49 000 persunas furman ils Russ la pli gronda minoritad linguistica en il pajais. Ad els appartegnan er ils numerus immigrants derivants da la Carelia e da l’Ingria, als quals è vegnì concedì dapi ils onns 1990 il dretg da ‹returnar› en la Finlanda.

Religiun

La Catedrala da Turku furma il center religius da la baselgia evangelic-luterana

La libertad da religiun è garantida dapi il 1923 en la constituziun finlandaisa. La baselgia evangelic-luterana e la baselgia ortodoxa èn fixadas en la lescha sco baselgias popularas e giaudan tras quai tscherts privilegis. Ils commembers da questas duas baselgias pajan taglia da baselgia; ultra da quai vegnan ellas sustegnidas dal stadi per pudair ademplir lur incumbensas socialas e caritativas. Cumbain che la societad finlandaisa è secularisada vastamain, sa senta radund 80 % da la populaziun liada ad ina confessiun.

Per lunschor la gronda part dals Finlandais (radund 77 % da l’entira populaziun) appartegnan a la baselgia evangelic-luterana. La cifra dals commembers da la baselgia sa diminuescha però cuntinuadamain. A la baselgia ortodoxa da la Finlanda, la quala è dapi il 1932 autonoma, appartegnan radund 60 000 cartents, pia radund 1,1 % da la populaziun. Il cristianissem ortodox era sa derasà dapi il temp medieval nà da Nowgorod, e quai surtut en la Carelia. Dapi il 1990 ha l’emigraziun da Russ manà ad in augment considerabel dals commembers da la baselgia ortodoxa.

La baselgia catolica dumbra radund 10 000 commembers, dals quals la gronda part deriva da la Pologna. En la Finlanda existan ultra da quai duas vischnancas gidieuas cun radund 1500 commembers. Ils Tatars èn da cretta muslima. Dapi ils onns 1990 è il dumber dals muslims che vivan en la Finlanda creschì cuntinuadamain.

Dretg

Il sistem giuridic finlandais è segnà fermamain dal dretg svedais, il qual è restà en vigur suenter che la Finlanda è sa schliada il 1809 da l’uniun cun la Svezia. Fin en il temp pli nov è la legislaziun stada marcada d’ina gronda cuntinuitad. L’adesiun a l’Uniun europeica il 1995 ha pretendì da suttametter il sistem giuridic a numerusas novaziuns e refurmas. Oz existan bundant 50 dretgiras districtualas che furman l’emprima instanza; cunter decisiuns da quellas po vegnir appellà ad ina da las sis dretgiras da la curt. Sco terz stgalim exista in tribunal suprem, il qual n’ademplescha però betg la funcziun d’ina dretgira constituziunala.

Politica

Sistem politic

Edifizi dal parlament a Helsinki (erigì il 1931)

Dapi il 1919 è la Finlanda ina republica democratica parlamentara. La constituziun vertenta datescha da l’onn 2000; cun si’entrada en vigur è sa spustada la pussanza politica dal president vers il parlament e la regenza.

L’organ legislativ furma il parlament (finlandais eduskunta, svedais riksdagen). I sa tracta d’in parlament d’ina chombra cun 200 deputads che vegnan elegids mintga quatter onns.

La regenza dal pajais, il cussegl dal stadi (valtioneuvosto), è responsabel dapi la revisiun da la constituziun directamain envers il parlament. Il primminister vegn elegì dal parlament, ils ulteriurs ministers dal president sin proposta dal primminister. Tradiziunalmain vegnan furmadas en la Finlanda grondas coaliziuns er sche quai na fiss betg necessari per cuntanscher ina maioritad absoluta.

Il president da la republica vegn elegì per sis onns. Dapi la refurma dal 1999 maina el la politica da l’exteriur ensemen cun la regenza. El è il schefcumandant da l’armada ed ha la cumpetenza da nominar auts funcziunaris dal stadi e derschaders.

Partidas

La politica vegn dominada en la Finlanda da trais partids ch’èn pli u main tuttina fermas: la Partida da l’uniun naziunala (Kansallinen Kokoomus), la Partida dal center (Suomen Keskusta) e la Partida socialdemocrata (Suomen Sosialidemokraattinen Puolue). Per ordinari furman duas da questas partidas, sustegnidas d’ina u da pliras partidas pli pitschnas, ina regenza da coaliziun ch’enserra ina gronda maioritad dals commembers dal parlament.

Divisiun administrativa

L’autonomia communala vegn exequida en la Finlanda da radund 300 vischnancas (kunta). Mintga vischnanca dispona d’in cussegl sco gremi legislativ e d’ina regenza sco gremi executiv. Las vischnancas en il sid dal pajais sa laschan cumparegliar en lur dimensiun cun vischnancas da l’Europa Centrala; en il nord dal pajais han ellas però per part in’extensiun bundant pli gronda. La pli pitschna vischnanca da la Finlanda, Kauniainen, cumpiglia ina surfatscha da be 6 km²; la pli gronda vischnanca dal pajais, Inari, mesira percunter 17 000 km².

Las vischnancas èn s’unidas a radund 70 corporaziuns, las qualas realiseschan communablamain incumbensas da muntada surordinada. Daspera existan sis administraziuns regiunalas ch’èn responsablas per exequir en las singulas regiuns la surveglianza statala. Per incumbensas specificas existan ultra da quai tschintg centers da commerzi, traffic e protecziun da l’ambient.

La sutdivisiun tradiziunala da la Finlanda en provinzas è vegnida schliada l’onn 2010. Dal temp che la Finlanda appartegneva a la Svezia existan però anc 19 cuntradas che disponan – cuntrari a las regiuns administrativas d’ozendi – d’ina identitad regiunala tradiziunala.

Politica da l’exteriur e da defensiun

Schuldads finlandais prestan il sarament

La politica da segirezza e da defensiun da la Finlanda è segnada fitg ferm da las experientschas ch’il pajais ha fatg durant la Segunda Guerra mundiala. En la memoria collectiva è ragischada l’opiniun ch’ins na possia betg sa fidar d’alliads e che la defensiun dal pajais en cas da guerra stoppia vegnir organisada d’atgna forza. La politica da defensiun da la Finlanda stat sut l’ensaina da la ‹defensiun totala› da la suveranitad statala, da l’integritad territoriala e da la constituziun democratica.

Durant la Guerra fraida è la Finlanda sa stentada da trategnair bunas relaziuns cun l’Uniun sovietica, ma da tegnair a medem temp sin distanza il vischin pussant ed anteriur adversari da guerra. Ils dus stadis avevan bain concludì il 1948 in contract «d’amicizia, collavuraziun ed agid vicendaivel»; ma a la Finlanda èsi adina puspè reussì da spustar ils inscunters suprems tranter ils dus stadis. En il decurs da la furmaziun dals dus blocs è il pajais sa focusà adina pli ferm sin il princip da la neutralitad, quai ch’ha marcà la politica da l’exteriur da la Finlanda a partir dals onns 1950. Cun stuair prender permanentamain resguard sin ils interess da Moscau è l’abilitad d’agir dal pajais bain stada restrenschida; ma en mintga cas èsi reussì da far valair da tut temp la prontezza da defensiun statala.

Er suenter il declin da l’Uniun sovietica e la fin da la Guerra fraida ha la Finlanda mantegnì il princip da betg s’associar ad allianzas militaras. La doctrina d’ina neutralitad stricta ha però fatg plazza ad ina politica dal vest activa. Dapi il 1994 cooperescha la Finlanda cun la NATO e dapi l’adesiun a l’Uniun europeica fa il pajais part da la politica da segirezza communabla dals stadis commembers.

Il budget militar cumpiglia stgars 6 % dal budget dal stadi u 1,6 % dal product social brut, quai ch’è cleramain sut la media europeica. En temp da pasch dumbran las forzas militaras finlandaisas radund 35 000 schuldads (26 000 forzas terrestras, 5000 marina e 4000 aviatica militara). En cas da guerra pon però vegnir mezs sut las armas entaifer curt temp fin a 520 000 umens. Plinavant po la guardia da cunfin metter sut commando militar ulteriurs 30 000 umens.

Politica sociala

Dapi il suenterguerra sa chapescha la Finlanda decididamain sco stadi da bainstar social. Persunas dischoccupadas vegnan sustegnidas cun diarias che na dependan betg da l’autezza da las entradas da pli baud. En il medem senn exista er ina vasta rait da rentas per vegls e survivents.

Er il sectur da la sanadad sa basa sin in provediment da basa statal. Ils servetschs medicals vegnan finanziads cun daners da taglia ed organisads dal stadi. Per quest intent mantegnan las vischnancas centers da sanadad, en ils quals lavuran medis spezialisads. Il dischavantatg da quest sistem: Perquai che las resursas èn limitadas, ston pazients savens spetgar plirs mais sin operaziuns che n’èn betg d’impurtanza vitala. Daspera existan numerusas staziuns da medis ed ospitals privats; il tractament è qua però bundant pli char.

L’egualitad dad um e dunna vegn promovida tras ina vasta politica da famiglia. Ils emprims sis mais suenter la naschientscha d’in uffant po in genitur (u omadus a moda alternanta) prender congedi nunpajà e vegn sustegnì durant quest temp or da l’assicuranza da malsauns. Silsuenter han tut ils uffants il dretg sin ina plazza en ina canorta communala, e quai fin ch’els entran en scola; geniturs che tgiran ils uffants a chasa han il dretg sin sustegn finanzial. Il resultat da questa politica sa mussa en l’auta cumpart da las dunnas che lavuran: Gia il 2005 muntava quella a 66,5 %, entant che la media entaifer l’Uniun europeica giascha tar 57,5 %.

Ina da las tematicas sociopoliticas che dat adina puspè da discutar en la Finlanda furma la politica d’alcohol. L’onn 2005 ha l’alcohol furmà la raschun da la mort la pli frequenta tar ils Finlandais en la vegliadetgna da lavurar. La vendita da bavrondas alcoholicas è suttamessa a numerusas restricziuns legalas. Bavrondas cun ina cumpart d’alcohol sur 4,7 % dastgan be vegnir vendidas en las fatschentas da monopol statalas. Er la taglia sin l’alcohol è auta en cumparegliaziun cun l’ulteriura Europa.

Areguard la statistica da criminalitad tutga la Finlanda tar ils pajais ils pli segirs da l’Europa. En tut datti en il pajais radund 7700 policists. Sper la partiziun da polizia entaifer il ministeri da l’intern existan la direcziun da polizia a Helsinki ed ils commandos da polizia provinzials; l’ultim stgalim furma la polizia locala en ils districts d’administraziun. En l’entir pajais datti radund 280 posts da polizia.

Protecziun da l’ambient

Radund in dieschavel da la surfatscha dal pajais stat – pli u main ferm – sut protecziun da la natira. En il nord, nua che la spessezza da la populaziun è bassa ed ina gronda part dal terren è en possess statal, è la cumpart anc bler pli auta. Tut en tut datti 35 parcs naziunals cun ina surfatscha totala da 8150 km² (2,5 % da l’entira surfatscha da la Finlanda), tranter auter en la Laponia ils parcs naziunals Lemmenjoki ed Urho-Kekkonen ch’han mintgin ina grondezza da bundant 2500 km².

L’emissiun da gas cun effect da serra per persuna è in dals pli auts dal mund (stgars 16 tonnas equivalent da CO₂). Tranter il 1990 ed il 2004 èn las emissiuns creschidas per 14,5 %. En rom dal Protocol da Kyoto era la Finlanda s’obligada da betg laschar crescher las emissiuns fin il 2008–12 sur la quota dal 1990.

Furmaziun

L’Universitad da Helsinki

L’obligaziun d’ir a scola vala en la Finlanda per tut ils uffants e giuvenils tranter set e sedesch onns. Suenter la scola fundamentala che dura nov onns po la furmaziun vegnir cuntinuada ubain ad ina scola professiunala u ad in gimnasi. La durada da la furmaziun gimnasiala n’è betg definida a moda fixa, mabain dependa – tuttina sco il studi universitar – da la prestaziun persunala dal singul scolar. La gronda part dals giuvenils fan la matura suenter dudesch onns da scola. Tant questa furmaziun sco er la scola professiunala terminada qualifitgeschan da princip ils scolars per ina furmaziun ad ina scola auta; a las singulas scolas dal stgalim terziar èn però usitads examens da recepziun cun ina selecziun vaira severa.

En rom da divers studis da PISA èn ils scolars finlandais dads en egl cun fitg buns resultats. Sco in dals motivs vegnan consideradas las diversas iniziativas da furmaziun ch’han gì lieu dapi il 1996, surtut per promover l’instrucziun da matematica e da scienzas natiralas. Ultra da quai vegn renvià a la scolaziun unitara per tut ils scolars, independentamain da lur ambient socio-economic, quai che maina a megliers resultats tar ils scolars pli flaivels.

La bilinguitad uffiziala sa mussa er en il sistem da scola. Tut las vischnancas, en las qualas vivan tant abitants da lingua finlandaisa sco er da lingua svedaisa, èn obligadas tenor la lescha da porscher in’instrucziun scolastica separada per omaduas gruppas linguisticas. Tar las atgnadads da l’instrucziun da linguas estras e tar las tematicas che dattan adina puspè da discutar tutga l’obligaziun da tut ils scolars d’emprender mintgamai er l’autra lingua naziunala. Surtut da vart da la maioritad finlandaisa vegn la discussiun davart quest obligatori savens manada sut il term dal ‹svedais sfurzà›.

Las scolas autas sa dividan en universitads e scolas autas professiunalas. Entant che las emprimas èn responsablas per la perscrutaziun ed instrucziun academica, sa concentreschan las ultimas sin la furmaziun orientada a la professiun. La lingua d’instrucziun è per ordinari il finlandais. Per la minoritad svedaisa vegnan medemamain purschidas pussaivladads da studi; intginas scolas autas, surtut l’Åbo Akademi, vegnan schizunt manadas dal tuttafatg per svedais.

Per la furmaziun ad ina scola auta na ston vegnir pajadas naginas taxas da studi. Ultra da quai pon ils students retrair emprests statals cun tschains favuraivel e daner d’abitar. Radund 40 % dals giuvenils termineschan in studi da scola auta, quai ch’è in’auta quota cumpareglià cun auters stadis.

Economia

La Finlanda appartegna oz als pajais bainstants entaifer l’Uniun europeica. L’onn 2005 ha l’index da la capacitad da cumpra cuntanschì 111 puncts en cumparegliaziun cun la media da l’entira UE (= index 100). La bilantscha dal commerzi cun l’exteriur preschenta in lev surpli: il 2006 èn vegnidas exportadas martganzias en la valur da 61,40 mrd. € ed importadas raubas en la valur da 55,89 mrd. €. Ils pli impurtants partenaris da commerzi furman la Germania (11,3 %), la Svezia (10,5 %) e la Russia (10,1 %).

Svilup economic

Entaifer l’Uniun europeica fa la Finlanda part da la zona da l’euro (blau)

Fin lunsch viaden en il 20avel tschientaner ha la Finlanda tutgà tar ils pajais europeics ils pli povers. Bain èn gia sa sviluppads a partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner manaschis industrials, surtut mulins da palpiri, filandarias da mangola e ferreras; ma la vita da la gronda part dals Finlandais è stada segnada fin suenter la Segunda Guerra mundiala da l’agricultura. Pir suenter la guerra è l’industrialisaziun progredida pli ferm, e quai betg il davos per pudair dumagnar las vastas pretensiuns da reparaziun sovieticas. En il decurs da ventg onns è sa sviluppada in’economia diversifitgada cun l’accent principal en l’electroindustria, en la petrochemia, sco er en la construcziun da maschinas, da vehichels e da bastiments.

La gronda creschientscha dal suenterguerra è stada colliada cun in vast commerzi cun l’ost; suenter la fin da l’Uniun sovietica l’onn 1991 è quel vegnì interrut andetgamain. Quai ha manà en la Finlanda ad ina greva crisa economica. Il product social brut è sa sbassà per 13 %, la quota da dischoccupads è creschida da 3,4 il 1990 a 18,4 il 1994. La crisa ha manà ad ina restructuraziun rigurusa da l’economia finlandaisa. Per stabilisar la bilantscha dal stadi èn diversas interpresas statalas vegnidas privatisadas. A medem temp ha il stadi investì fermamain en la furmaziun al nivel da scola auta ed en la tecnica da gronda precisiun. Uschia dueva lura era la branscha da la microelectronica (surtut cun la firma da telefonins Nokia) daventar il motor dal nov svilup economic.

L’adesiun a la Communitad europeica l’onn 1995 ha gidà supplementarmain a stabilisar la situaziun economica. Grazia a la reorientaziun da la structura economica è la quota da dischoccupads sa sbassada fin il 2001 sin 9,2 %, ha cuntanschì il 2008 6,4 % ed è alura sa stabilisada tar radund 8 %. Dapi il 1999 appartegna la Finlanda a la zona da l’euro. Fin il 2001 aveva la Finlanda in’atgna valuta (il marc finlandais), dapi il 2002 edescha il pajais atgnas munaidas dad euro.

Provediment d’energia

La producziun d’energia da la Finlanda sa cumpona da las suandantas cumparts: 27,9 % energia atomara, 15,6 % forza idraulica, 15 % import d’electricitad, 15 % energia da charvun, 11,4 % gas natiral, 10 % biomassa e 5,4 % turba. La quantitad restanta vegn cuverta cun implants per arder ruments restants, energia eroelectrica ed ieli.

La Finlanda dispona da duas ovras atomaras ad Olkiluoto e Loviisa cun mintgamai dus blocs da reacturs; ulteriurs reacturs sa chattan en la fasa da planisaziun. Ad Olkiluoto è planisà da metter en funcziun in dals emprims deposits finals per rument radioactiv.

Industria

Fin il 2011 è l’interpresa da telefonia mobila Nokia stada in’impurtanta pitga da l’industria finlandaisa pli nova

Ils guauds furman la pli impurtanta materia prima da la Finlanda. Correspundentamain è l’industria da laina e da palpiri stada fin avant paucs onns il pli impurtant sectur economic dal pajais. Gia en il 17avel tschientaner era la Finlanda il pli grond exportader da catram; en il 19avel tschientaner han resgias furmà en blers lieus las emprimas interpresas industrialas. Anc en ils onns 1970 ha l’industria da laina e palpiri cumpiglià dapli che la mesadad dals exports finlandais. Oz contribuescha questa branscha anc radund 12 % a la producziun industriala dal pajais. Mintg’onn vegnan pinads bundant 75 milliuns meters cubic laina radunda. Ca. in terz vegn elavurà a moda mecanica a laina da tagl ed a laina da stalizzas, dus terzs vegnan elavurads a moda chemica a cellulosa.

En il decurs dals ultims onns han las branschas da metal e d’electronica però surpassà l’industria da palpiri. Mintgina dad ellas cumpiglia oz radund 20 % da l’entira producziun naziunala. La producziun da l’industria d’electronica è sa quadruplada tranter il 1995 ed il 2006. Per lunschor la gronda part è stada d’attribuir al concern da telecommunicaziun Nokia e ses furniturs. Entaifer l’industria da metal cumpiglian ils manaschis da furniziun da la selvicultura radund 20 %.

Agricultura e selvicultura

L’agricultura gioga anc adina in’impurtanta rolla entaifer l’economia e la societad finlandaisa. Radund 300 000 persunas èn occupadas en l’agricultura ed en ils manaschis d’elavuraziun ch’èn colliads cun quella. Quai è tant pli remartgabel sch’ins tira en consideraziun che las relaziuns climaticas n’èn betg propi favuraivlas a la cultivaziun dad ers. La curta perioda da vegetaziun, precipitaziuns irregularas e terrens da palì acids furman plitost impediments per ina cultivaziun dal terren intensiva. Be 2,2 milliuns hectaras, pia strusch 6,5 % da l’entira surfatscha dal pajais, vegnan cultivadas. Las regiuns da costa en il sid ed en il vest dal pajais èn segnadas da la cultivaziun da granezza (ierdi, avaina, furment) e l’engrasch da portgs. En la part centrala ed orientala dal pajais dominescha l’allevament d’arments; products da latg cumpiglian bundant 40 % da l’entira producziun agricula. En la Laponia sco er en parts da l’Ostrobotnia e da Kainuu datti radund 5500 allevaturs da rens; quels possedan tut en tut radund 200 000 animals. Cuntrari a la situaziun en ils pajais vischins Svezia e Norvegia na sa tracti tar l’allevament da rens betg d’in privilegi da la minoritad samica; er commembers da la populaziun maioritara èn tuttavia activs sin quest champ.

L’adesiun a l’Uniun europeica ha surtut furmà per l’agricultura finlandaisa ina cesura cun grondas consequenzas. Avant profitava il martgà agrar d’ina politica da duana protecziunistica; suenter il 1995 èn ils pretschs dals producents crudads andetgamain per bundant in terz. La politica agrara communabla da l’Uniun europeica prevesa però da mantegnair l’agricultura en tut las regiuns e da gulivar dischavantatgs structurals e natirals; perquai profiteschan ils purs finlandais oz fermamain da daners da promoziun da l’UE. Sut questas novas cundiziuns da basa è s’augmentada ils ultims onns la concentraziun da terren: il dumber dals manaschis purils è crudà da 80 000 l’onn 2000 sin radund 69 000 l’onn 2006; a medem temp è la grondezza dal singul bain creschida da 28 sin 33 hectaras.

Da la selvicultura sco furnitura da l’elavuraziun da laina profitescha ina considerabla cumpart da la populaziun sco lavurants, ma er sco possessurs da guaud: radund 58 % dals guauds finlandais sa chattan en possess da persunas privatas, mintga tschintgavla famiglia finlandaisa posseda parcellas da guaud. Mintg’onn vegnan fatgs dapli che 100 000 contracts da culpida tranter persunas privatas e l’industria forestala. En ils guauds finlandais vegnan pinads mintg’onn radund 60 milliuns meters cubic laina. Tenor calculaziuns dal Ministeri d’agricultura finlandais basta la creschientscha annuala cleramain per cumpensar questa quantitad. Ils ultims onns èn las runcadas en guauds selvadis da la Finlanda dal Nord però vegnidas crititgads vehementamain da vart d’organisaziuns per la protecziun da la natira, e quai per part er en furma d’acziuns militantas.

Turissem

Tipica idilla da vacanzas

Dapi ils onns 1990 è la muntada dal turissem creschida. L’onn 2013 han las interpresas d’alloschament finlandaisas nudà radund 20,2 milliuns pernottaziuns (da quai 14,4 milliuns da turists indigens e 5,9 milliuns da giasts da l’exteriur). Radund in quart da las pernottaziuns èn vegnidas generadas en la provinza Uusimaa cun la regiun da Helsinki, en la quala sa concentrescha il turissem da citad finlandais.

La provinza Laponia pauc populada ha generà 2,4 milliuns pernottaziuns. Per questa regiun structuralmain flaivla porscha il turissem oz in’impurtanta perspectiva economica. La gronda part dals giasts arrivan qua ils mais d’enviern e visitan in dals 13 centers da sport d’enviern sco Ruka, Levi u Ylläs.

En las ulteriuras regiuns ruralas sa concentrescha il turissem percunter sin ils mais da stad. Ses zenit cuntanscha quel mintgamai il fanadur, cura che giasts da l’intern e da l’exteriur passentan lur vacanzas en ina chasa da stad (mökki) sper in dals millis lais finlandais.

Radund in quart dals giasts che visitan la Finlanda derivan da l’exteriur. La pli gronda gruppa han furmà il 2013 ils Russ cun stgars 1,62 milliuns pernottaziuns. Alura suondan ils turists da la Svezia, da la Germania e da la Gronda Britannia.

Preventiv statal

Il preventiv statal ha cumpiglià il 2009 expensas en l’autezza da radund 122,6 milliardas dollars ed entradas da 115,7 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit statal en l’autezza da 2,9 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà il medem onn a 98,6 milliardas dollars u 41,4 % dal product naziunal brut.

Il 2005/06 han las expensas dal stadi cumpiglia (en % dal product naziunal brut): 6,4 % furmaziun, 8,2 % sectur da furmaziun e 2,0 % militar.

Traffic

Traffic sin via

Considerond la bassa spessezza da la populaziun posseda la Finlanda ina rait da vias vaira vasta. Ils straduns han ina lunghezza totala da bundant 78 000 km; da quels èn però be radund 65 % fortifitgads. En pli existan radund 26 000 kilometers vias communalas e radund 350 000 kilometers vias privatas e d’economia. Las vias statalas e principalas che collian las citads dal pajais han ina lunghezza totala da 13 000 kilometers. Las autostradas han ina lunghezza da 700 kilometers; ulteriuras sa chattan en planisaziun (surtut en direcziun da la Russia). Pervi dals blers lais e flums cumpiglian ils straduns betg main che 14 000 punts. Ed en ils territoris d’inslas grippusas davant la costa da la Finlanda maina l’administraziun da vias bundant 40 navettas gratuitas che surmuntan distanzas tranter 170 meters e 9,5 kilometers. Sur ils lais schelads vegnan mantegnidas l’enviern vias da glatsch uffizialas.

Praticamain mintga abitadi en tut il pajais sa lascha er cuntanscher cun il bus. Igl existan interpresas da bus regiunalas e talas che provedan las lingias intercommunalas.

Traffic da viafier

La rait da viafier finlandaisa cumpiglia ina lunghezza plitost modesta da total 5944 kilometers. L’emprima lingia da viafier è vegnida averta il 1862 tranter Helsinki e Hämeenlinna. L’ulteriura amplificaziun da la rait da viafier ha per gronda part gì lieu dal temp dal domini russ, uschia che la rait da viafier finlandaisa dispona dals binaris lads russ.

I sa tracta per gronda part da trajects a binari simpel e be la mesadad da l’entira rait è electrifitgada. Tranter las citads las pli grondas curseschan trens ad auta sveltezza (Pendolinos) cun fin a 220 km/h. Medemamain vegn il traject da Helsinki a Son Petersburg extendì ad ina lingia ad auta sveltezza.

En la regiun da Helsinki cursescha plinavant in sistem da trams, il sulet da l’entira Finlanda. Er tar la suletta metro dal pajais sa tracti da quella da Helsinki.

Navigaziun

La MS Mariella en il port da Helsinki

Da gronda muntada è la navigaziun a la costa, per il commerzi cun la Russia ultra da quai la navigaziun interna sur il Canal da Saimaa. Ils pli gronds lais dal pajais èn colliads sur vias navigablas (per part natiralas, per part creadas a moda artifiziala), uschia che la navigaziun interna cuntanscha er lieus situads lunsch en l’intern dal pajais.

Il pli grond port da mar è quel da Helsinki, suandà da Turku, Kotka, Hanko, Naantali, Rauma e Porvoo. La flotta da commerzi trategna bunamain 100 bastiments cun bundant 1000 tonnas registradas brutto. Damai che las auas territorialas schelan l’enviern, tegna in grond dumber da rumpaglatsch liber ils access als ports.

Tant per il traffic da persunas sco er da martganzias curseschan navs-fera tranter la Finlanda, la Svezia, la Russia, l’Estonia e la Germania. Tar ils Finlandais èn surtut populars viadis cun las navs-fera en las duas chapitalas da Stockholm (Svezia) e Tallinn (Estonia). Grazia a catamarans dura il viadi da Helsinki a Tallinn be pli stgars duas uras.

Traffic aviatic

Pervi da la vasta extensiun dal pajais è il traffic aviatic a l’intern dal pajais da gronda muntada. Igl exista ina spessa rait da sgols naziunals che collia tut ils lieus pli gronds, ma er lieus isolads situads en la Laponia. En l’entir pajais èn en funcziun bundant 150 plazzas aviaticas; da quellas vegnan radund 20 frequentadas regularmain d’aviuns da lingia.

Per lunschor la pli impurtanta plazza aviatica – tant per il traffic aviatic internaziunal sco er naziunal – furma quella da Helsinki-Vantaa. La societad aviatica naziunala Finnair è vegnida fundada il 1923; ella sa chatta per radund 60 % en possess statal.

Cultura

La sauna – ina da las pli veglias tradiziuns finlandaisas

La cultura finlandaisa ha absorbà dapi temps preistorics tant influenzas da l’Europa dal Vest sco er da la Russia. Grond’impurtanza ha surtut gì la Svezia, a la quala la Finlanda ha appartegnì durant tschientaners, sco er la Germania, cun la quala èn vegnidas trategnidas da tut temp stretgas relaziuns commerzialas. En la Finlanda da l’Ost ed en la Carelia, ch’èn adina puspè stadas dal tut u parzialmain sut occupaziun russa, è er sa fatg valair il tschertgel cultural ortodox.

Suenter las guerras mundialas è sa derasada en la Finlanda la cultura populara internaziunala dal vest. Ma malgrà che l’urbanisaziun dal pajais è avanzada fitg ferm, han la vita rurala, la natira e veglias tradiziuns – sco il diever quotidian da la sauna – mantegnì lur rolla entaifer l’identitad dals Finlandais.

Litteratura

Gia en il temp precristian disponivan ils Finlandais d’ina vasta poesia populara orala. Quella tractava surtut motivs da la mitologia finlandaisa ‹pajauna›. La producziun litterara ha pir cumenzà cun la cristianisaziun en il 13avel tschientaner. Fin la refurmaziun è quella però restada fitg limitada ed ha surtut cumpiglià texts sacrals latins. Ils emprims texts en lingua finlandaisa derivan dal temp suenter la refurmaziun en il 16avel tschientaner, cura ch’ins ha cumenzà a transponer tenor la ductrina luterana il pled da Dieu en la lingua dal pievel. Il refurmatur Mikael Agricola ha mess il 1548 cun sia translaziun dal Nov Testament il fundament dal svilup da la lingua scritta finlandaisa. En ils proxims tschientaners èn be suandadas singulas activitads litteraras, surtut da caracter religius; d’ina cultura litterara na pon ins betg anc discurrer en quest’epoca.

Sut l’influenza da l’umanist Henrik Gabriel Porthan ha la romantica fitgà pe a l’entschatta dal 19avel tschientaner en furma da l’uschenumnada ‹romantica da Turku›. Il pli enconuschent represchentant da quella è stà il poet Frans Michael Franzén (che scriveva svedais). Suenter che la Finlanda è vegnida il 1809 sut domini russ, ha cumenzà a sa furmar ina schientscha finlandaisa, a la quala ha attribuì a moda essenziala il scriptur Johan Ludvig Runeberg (che scriveva er el en lingua svedaisa). L’ovra principala da Runeberg è stà ‹Fänrik Ståls sägner› (‹Ils raquints dal bandierel Stahl›,1848/1860), da la quala deriva er l’imni naziunal finlandais.

Johan Vilhelm Snellman, il pli impurtant pensader finlandais da quel temp, ha accentuà la muntada da la lingua finlandaisa per il svilup d’ina identitad naziunala. Sut si’influenza han ins resguardà sco in’incumbensa centrala da la litteratura finlandaisa da contribuir a la furmaziun d’ina schientscha naziunala. A medem temp ha la romantica sveglià l’interess per la poesia populara finlandaisa. En rom da plirs viadis en la Carelia da l’Ost ha Elias Lönnrot nudà chanzuns ch’eran vegnidas tradidas a moda orala ed ha stgaffì a basa da quellas l’epos naziunal finlandais ‹Kalevala› (emprima versiun 1835, segunda 1849) sco er l’ovra lirica ‹Kanteletar› (1840). Il ‹Kalevala› è vegnì resguardà sco l’expressiun d’in agen patrimoni cultural ed ha dà in immens stausch a l’identitad finlandaisa; fin oz è la cultura dal pajais segnada da quest’ovra.

Sco fundatur da la litteratura finlandaisa moderna vala Aleksis Kivi. El ha stgaffì cun ‹Seitsemän veljestä› (‹Ils set frars›, 1871) il roman finlandais; ultra da quai ha el scrit ils emprims dramas en lingua finlandaisa. Cun Kivi ha la litteratura dal pajais cumenzà a s’orientar a las tendenzas dominantas europeicas. Ils pli impurtants represchentants dal realissem sociocritic èn stads Minna Canth, Juhani Aho ed Arvid Järnefelt. A partir da quel mument ha la litteratura finlandaisa, ch’era avant pauc sviluppada, tuttavia pudì concurrer cun ils pajais vischins scandinavs.

Il pli impurtant scriptur dal temp tranter las guerras è stà Frans Eemil Sillanpää. Ils onns 1930 ha el cuntanschì cun ‹Nuorena nukkunut› (‹Silja, la fantschella›) attenziun internaziunala ed ha retschet il 1939 sco emprim e fin uss sulet scriptur finlandais il Premi Nobel da litteratura. Dals auturs da teater dal tranterguerra è surtut da menziunar Hella Wuolijoki. In da ses tocs da teater ha servì a Bertolt Brecht sco model per ‹Herr Puntila und sein Knecht Matti› (1940). Suenter la guerra ha Väinö Linna gidà la populaziun finlandaisa cun ses roman ‹Tuntematon sotilas› (‹Cruschs en la Carelia›, 1954) a sa confruntar cun la guerra persa. A medema moda elavura el en sia segunda gronda ovra, ‹Täällä Pohjantähden alla› (‹Qua sut la staila polara›, 1959–1962), la guerra civila finlandaisa. Quest’ovra, cumparida en furma d’ina trilogia, è restada fin oz il cudesch finlandais cun la pli auta cifra da vendita. L’autur ch’è vegnì legì il pli bler a l’exteriur è percunter Mika Waltari. Sia pli enconuschenta ovra, il roman istoric ‹Sinuhe egyptiläinen› (‹Sinuhe, l’Egipzian›, 1945), è vegnida translatada en numerusas linguas; il 1954 è schizunt suandada a Hollywood ina versiun cinematografica. Betg main enconuschent a nivel internaziunal èn daventads ils cudeschs d’uffants dals Mumins da l’autura (da lingua svedaisa) Tove Jansson.

Musica

La chantadura Larin Paraske vala sco ‹memoria› da la poesia populara finlandaisa

La musica populara finlandaisa deriva da duas funtaunas. La pli veglia furman las melodias, en las qualas vegn recitada la poesia populara finlandaisa. Quellas vegnan er numnadas ‹musica da Kalevala› ed èn vegnidas dadas vinavant a bucca da generaziun a generaziun. Igl èn quai chanzuns che sa basan savens sin simplas melodias pentatonicas; ellas vegnan chantadas ubain d’in solist ubain en furma da chant alternà ed accumpagnadas da la kantele, ina citra a chascha che vala sco ‹instrument naziunal› finlandais. Tar il segund element da la tradiziun musicala sa tracti da l’uschenumnada musica da pelimanni (u svedais spelman, ‹musicant›). Quella è sa derasada a partir dal 17avel tschientaner nà da l’Europa Centrala e nà da l’ost vers la Finlanda. Cuntrari a la ‹musica da Kalevala› sa tracti qua da musica tonala che sa tegna vi da la furma da strofas e rimas usitada. L’onn 1968 ha gì lieu l’emprim festival da stad a Kaustinen, il qual ha mess ad ir ina renaschientscha da la musica populara e da folk. En il decurs dals onns 1990 han bands da folk sco Värttinä cuntanschì – en rom da la world music – in public internaziunal. En quest context è er il chant da joik guttural dals Sams vegnì enconuschent ad in public pli vast (t.a. tras Nils-Aslak Valkeapää).

Sco bab da la musica classica finlandaisa vala Fredrik Pacius. El era oriund da Hamburg, ha instruì a partir dal 1834 a Helsinki e gidà a derasar en la Finlanda ils princips musicalas da la romantica tudestga. Pacius ha er cumponì il 1848 – tar in text da Johan Ludvig Runeberg – l’imni naziunal finlandais dad oz (‹Maamme›). Er l’ovra tempriva da Jean Sibelius (1865–1957) è segnada a moda decidida da la romantica tudestga e d’influenzas da la musica populara finlandaisa; al pli enconuschent cumponist finlandais a nivel internaziunal dueva el però avanzar pli tard grazia a sias ovras d’orchester e ses concert da violina che mussan vers la moderna. Per la populaziun finlandaisa è il patos romantic da Sibelius daventà in impurtant factur d’identificaziun naziunala; e per ils cumponists finlandais pli giuvens è el stà ina sort surbab cun u cunter il qual els han definì lur agen operar. La generaziun giuvna da musicists classics vegn scolada a l’Academia da Sibelius che furma la suletta scola auta da musica dal pajais. Cun bundant 30 orchesters sinfonics dispona la Finlanda d’ina spessezza surprendenta d’orchesters.

Strusch enconuschent a nivel internaziunal è il schlagher finlandais ch’è daventà ordvart popular a partir da l’entschatta dal 20avel tschientaner. In’atgnadad furma il tango finlandais ch’ha surtut gì gronds success ils onns 1940 e 1950 cun il ‹retg dal tango› Olavi Virta. En spezial la cumposiziun dad Unto Mononen ‹Satumaa› (‹pajais da las paraulas›) represchenta la melanconia finlandaisa. Schlager, tango e humppa vegnan sunads tradiziunalmain en ils numerus pavigliuns da saut situads ordaifer las citads a la riva dals lais.

Entaifer la musica da rock e pop è surtut il metal ordvart popular. Enconuschentas bands èn Children of Bodom, HIM, The Rasmus, Sunrise Avenue e Nightwish. Il 2006 ha la band da hardrock Lordi gudagnà l’Eurovision Song Contest, e quai per l’emprima giada dapi che la Finlanda sa participescha (1961). Cun ses costums da monsters represchenta questa band ina tscherta scurilitad ch’è tipica per bleras bands finlandaisas. In tal exempel furman er ils Leningrad Cowboys ch’èn enconuschents per lur frisuras e chalzers imposants sco er per lur interpretaziuns particularas d’enconuschents songs da rock e pop.

Art figurativ

‹La defensiun dal Sampo› dad Akseli Gallen-Kallela (1896) furma in dals pli enconuschents maletgs da la Finlanda

Suenter cumenzaments plitost modests en rom da l’art sacral medieval, è pir sa sviluppà en il 19avel tschientaner in art finlandais per propi. A l’entschatta da quest svilup èn artists sco Robert Wilhelm Ekman, ils frars Magnus, Wilhelm e Ferdinand von Wright, Werner Holmberg u Fanny Churberg anc stads sut influenza tudestga. Cun las ovras da Carl Eneas Sjöstrands e Walter Runebergs è er sa furmada da quel temp ina sculptura finlandaisa.

Il temp tranter il 1880 ed il 1910 vala alura sco epoca dad aur da l’art finlandais. Artists sco Albert Edelfelt, Akseli Gallen-Kallela, Eero Järnefelt, Pekka Halonen e Helene Schjerfbeck u il sculptur Ville Vallgren han uss surtut laschà s’inspirar da Paris ed èn er daventads enconuschents ordaifer il pajais. Pervi da la schientscha naziunala finlandaisa ch’era londervi da sa furmar ed en vista a las emprovas da russificaziun da vart dals zars russ è l’art s’orientà da quel temp a temas naziunals. La fascinaziun per il Kalevala e la Carelia sco lieu d’origin da quel è sa manifestada en in moviment che vegn numnà carelianissem. Surtut las ovras dad Akseli Gallen-Kallela han influenzà fin oz l’imaginaziun visuala dal Kalevala ed han fatg dad el il pli enconuschent artist finlandais insumma. S’orientava el a l’entschatta anc al realissem, è el sa deditgà pli tard adina pli ferm al simbolissem, al qual sa laschan er attribuir Magnus Enckell e Hugo Simberg.

Durant il 20avel tschientaner han ils differents stils da la moderna dominà entaifer l’art finlandais. Ils onns 1920 e 1930 è Wäinö Aaltonens sa sviluppà cun sias sculpturas monumentalas al pli impurtant sculptur dal pajais. Ils onns 1960 è il stil convenziunal entaifer la plastica vegnì stgatschà da plasticas abstractas sco per exempel il Monument da Sibelius dad Eila Hiltunen. A medem temp ha gì lieu entaifer la pictura ina vieuta radicala en furma da l’art informal.

Il design finlandais giauda in bun renum internaziunal grazia als success dal funcziunalist Alvar Aalto en ils onns 1930 e da Tapio Wirkkala, Timo Sarpaneva e Kaj Franck en ils onns 1950. Enconuschentas marcas da design finlandaisas èn il producent da ceramica Arabia, la fabrica da vaider Iittala, la firma da mobiglias Artek ed il producent da textilas Marimekko.

La pli impurtanta collecziun d’art dal pajais furma la Galaria naziunala finlandaisa. Quella è vegnida iniziada vers la mesadad dal 19avel tschientaner tras la societad d’art finlandaisa e consista oz da quatter museums situads en la chapitala Helsinki: l’Ateneum, il museum Kiasma per art contemporan, il Museum Sinebrychoff e l’Archiv central per art figurativ.

Architectura

Chasas da lain en la citad veglia da Rauma

Il Dom da Helsinki, in exempel per l’architectura classicistica

Tar ils pli vegls edifizis ch’èn sa mantegnids en la Finlanda sa tracti da baselgias da crap e da chastels medievals. Il pli vegl edifizi profan è il chastè Turku che deriva dal 13avel tschientaner tardiv. Las 73 baselgias da crap medievalas ch’èn sa mantegnidas dateschan dal 14avel fin il 16avel tschientaner; ellas èn quasi tuttas vegnidas erigidas da term (pia facticamain da craps erratics che derivan dal temp da glatsch), èn plitost pitschnas, han nagin clutger e disponan sin il pli d’ina modesta ornamentica da quadrels. Sulettamain il Dom da Turku cuntanscha las proporziuns da las catedralas da l’Europa Centrala. Chasas d’abitar ed edifizis funcziunals èn da vegl ennà vegnids erigids plitost en lain, surtut en furma da construcziuns cun laina radunda. Pli gronds quartiers da chasas da lain pon ins contemplar fin oz en las citads veglias da Rauma, Porvoo e Naantali. En il 17avel e 18avel tschientaner han ins er cumenzà ad eriger edifizis sacrals en furma da construcziuns en lain. Sco exempel tipic per questa tradiziun architectonica è la baselgia veglia da Petäjävesi (1765) vegnida recepida en la glista dal Patrimoni cultural mundial da l’Unesco.

Suenter che la Finlanda è vegnida sut il domini russ, è la chapitala dal nov principadi vegnida transferida il 1812 a Helsinki. Questa citad era stada fin qua senza pli gronda impurtanza; ussa però è ella vegnida transfurmada sut l’egida da l’architect tudestg Carl Ludwig Engel en ina chapitala represchentativa en il stil dal classicissem. Menziun speziala merita surtut l’ensemble d’edifizis enturn la Plazza dal senat cun il Dom. Er en ulteriuras citads dal pajais èn vegnids construids edifizis en il stil classicistic.

Vers la fin dal 19avel tschientaner è l’architectura stada segnada d’influenzas da la neogotica e da la neorenaschientscha. Da pli lunga durada è percunter stada la romantica naziunala dal temp enturn il 1900 cun sias influenzas dal jugendstil. Exempels per l’architectura da la romantica naziunala furman las chasas d’abitar en ils quartiers da Helsinki Katajanokka ed Eira sco er la staziun principala da Helsinki (1919) ch’è vegnida projectada dad Eliel Saarinen. Ils onns suenter che la Finlanda ha cuntanschì l’independenza statala èn stads segnads da l’uschenumnà classicissem nordic che sa chapiva sco cuntramoviment al jugendstil. In exempel marcant per quest’architectura dals onns 1920 furma l’edifizi dal parlament a Helsinki. Durant ils onns 1930 è alura sa fatg valair in funcziunalissem, dal qual Alvar Aalto dueva daventar il pli impurtant represchentant.

Film

Sco il pli enconuschent reschissur e producent dal temp dal film mit vala Erkki Karu (1887–1935). La pli gronda derasaziun ha il film finlandais cuntanschì tranter l’introducziun dal film sonor ils onns 1930 e la vasta derasaziun da la televisiun a partir dals onns 1950. Da quest temp ha mintga film finlandais cuntanschì radund 10 % da la populaziun. Sco reacziun sin la cifra d’auditurs tschessanta è vegnida endrizzada la fin dals onns 1950 la fundaziun da film naziunala. Quella sustegna oz la gronda part dals radund diesch films da kino che vegnan producids mintg’onn en la Finlanda.

A l’entschatta dals onns 1980 è cumparida ina nova generaziun da cineasts, dals quals ils frars Aki e Mika Kaurismäki èn ils pli enconuschents. Surtut Aki Kaurismäki è avanzà a nivel internaziunal ad in reschissur da cult. Ses film ‹Leningrad Cowboys Go America› (1989) è daventà in dals pli enconuschents films finlandais insumma e ‹Mies vailla menneisyyttä› (tudestg: ‹Der Mann ohne Vergangenheit›, 2002) ha gudagnà a Cannes il Grond premi da la giuria ed è stà nominà per l’Oscar sco meglier film da lingua estra. Acturs finlandais ch’èn vegnids onurads cun distincziuns internaziunalas èn Matti Pellonpää (1951–1995) e Kati Outinen ch’han omadus fatg part da la distribuziun da las rollas usitada en ils films da Kaurismäki. A l’entschatta dals onns 1990 èsi reussì a Renny Harlin da sa far valair sco emprim reschissur finlandais a Hollywood.

En la Finlanda vegn surdà dapi il 1944 mintg’onn il premi naziunal da film. Ultra da quai han lieu dus festivals da film internaziunals: dapi il 1970 il Tampere International Short Film Festival e dapi il 1986 il Midnight Sun Film Festival ch’ils frars Kaurismäki han creà sco concurrenza da cuntrast al glamour dal Festival da film a Cannes; quest ultim ha lieu a Sodankylä ch’è situà prest 100 kilometers al nord dal circul polar.

Cuschina

La piroga da la Carelia, ina spezialitad finlandaisa

Istoricamain è la cuschina finlandaisa sa sviluppada or d’ina societad purila e vaira povra; ella sa preschenta damai sco cuschina dal pievel plitost simpla. En il vest dal pajais èn sa fatgas valair cun il temp influenzas nà da la Svezia, entant che la cuschina da l’ost è segnada pli ferm da la Russia. Sco ulteriura differenza da las cuschinas regiunalas prevalan en il vest tratgas cotgas, entant che l’ost preferescha tratgas fatgas en furnel. En la cuschina moderna, ch’è pli u main internaziunalisada, na giogan questas differenzas praticamain nagina rolla pli.

Sper bov e portg vegn er consumada – surtut en regiuns ruralas – charn-elan e charn-ren. Ils lais e flums furneschan ina gronda variaziun da peschs. Agiuntas tipicas èn tartuffels ed il paun-seghel tradiziunal. Ultra da quai porscha la natira dal pajais ina vasta paletta da bulieus e coclas.

Tratgas tradiziunalas èn per exempel leipäjuusto (‹chaschiel-paun›) u en la Finlanda da l’ost kalakukko, pesch cuschinà en paun. Da Pasca vegn servì mämmi, in puding da malt, e da Nadal divers scuflads (laatikko). Sco en Svezia èsi er usit en Finlanda da servir la gievgia schuppa d’arveglia e silsuenter omlettas.

Firads

Festa da mesastad sin l’insla Seurasaari (Helsinki)

Il di da la festa naziunala è ils 6 da december, la data da la decleraziun d’independenza l’onn 1917. Quest di d’independenza è collià cun rituals patriotics sco per exempel la visita da fossas da guerra. Il retschaviment d’onuraris e prominents en il palais dal president vegn emess a la televisiun e cuntanscha mintgamai la pli auta quota d’aspectaturs da l’entir onn.

Sco en auters pajais cristians valan er en la Finlanda Nadal e Pasca sco dis da festa centrals. Son Niclà, che porta la notg dals 24 da december ils regals, abitescha tenor la cretta populara sper la muntogna Korvatunturi situada en la Laponia. Da Pasca van ils uffants vestgids sco strias da chasa tar chasa e rimnan, munids cun roms da saleschs, dultscharias. En questa tradiziun relativamain giuvna èn da chattar elements tant da tradiziuns russas sco era svedaisas.

L’emprim da matg vegn festivà sco di da la lavur, ma er sco di dals students. La sonda tranter ils 20 e 26 da zercladur, cura ch’i na vegn praticamain betg stgir en la Finlanda, ha lieu la festa da mesastad. Cumbain ch’il num finlandais per la festa, juhannus, sa referescha a son Gion Battista, èn ils rituals da la festa per gronda part d’origin pajaun.

Independentamain dals dis da festa cumandads datti ultra da quai dis commemorativs, uschenumnads ‹dis da bandieras›, durant ils quals la gronda part da las chasas èn ornadas cun bandieras finlandaisas. Igl èn quai per exempel il di da la cultura finlandaisa (28 da favrer), il di da la lingua finlandaisa (9 d’avrigl), il di dal finlandissem (12 da matg), ma er il di dal svedissem (6 da november).

Medias

La Finlanda tutga tar las societads d’infurmaziun las pli avanzadas en tut il mund. Tenor il ‹Press Freedom Index›, ina glista che vegn edida da l’organisaziun independenta Reporters senza cunfins, sa chatta la Finlanda regularmain sin las emprimas plazzas.

Sco en auters pajais ha er lieu en la Finlanda ina deregulaziun dal martgà ed ina concentraziun da las medias stampadas. Malgrà quai cumparan bundant 150 gasettas dal di e var 150 ulteriuras gasettas en ina ediziun totala da 3,3 milliuns exemplars, quai ch’è la pli auta quota per abitant da tut ils pajais da l’Uniun europeica.

Radio e televisiun vegnan dominads da l’emettur da dretg public Yleisradio (curt YLE) ch’appartegna al stadi. Si’entira purschida vegn finanziada sur taxas ed è libra da reclamas. Il program da televisiun sa cumpona da TVI e TV2 sco er da YLE24 (novitads) YLE Teema (furmaziun) e dal program cumplain en lingua svedaisa YLE FST5. Daspera existan singuls emetturs da radio e da televisiun privats da dimensiun pli pitschna.

Sport

La Finlanda vala sco pajais da sportists passiunads, e quai tant areguard il sport da massa sco er areguard l’interess dals aspectaturs per il sport d’elita. Radund 1,1 milliun Finlandais (pia bundant in tschintgavel da la populaziun) èn commembers d’uniuns da sport. Occurrenzas da sport popularas cuntanschan a la televisiun finlandaisa regularmain cifras d’aspectaturs da fin a 1,4 milliuns.

Paavo Nurmi

D’avair success tar concurrenzas sportivas fa part tar ils Finlandais da l’identitad naziunala. Sportists ch’han gì success vegnan resguardads sco eroxs naziunals. Surtut durant ils onns 1920 han Finlandais pudì brigliar en l’atletica leva. A chaschun dals gieus olimpics l’onn 1924 a Paris ha la Finlanda schizunt cuntanschì il segund grond dumber da medaglias da tut las naziuns. Paavo Nurmi, il ‹Finlandais sgulant›, ha gudagnà nov medaglias d’aur ed è uschia in dals atlets cun il pli grond success en l’entira istorgia dals gieus olimpics. Dad el vegn ditg ch’el haja «currì la Finlanda sin la charta mundiala» – quai che mussa quant impurtants che success en il sport eran per la giuvna naziun. Fin oz han surtut ils bittalantschas pudì sa mantegnair a la testa da l’elita mundiala, sco per exempel Tero Pitkämäki ch’è daventà campiun mundial il 2007. Da vegl ennà exista ina rivalitad sportiva surtut cun il stadi vischin Svezia; tranter ils dus pajais vegn manà tras mintg’onn ina cumpetiziun sportiva.

In impurtant term en l’istorgia dal sport finlandais han furmà il 1952 ils gieus olimpics da stad a Helsinki. Quels eran gia stads planisads per il 1940, ma han stuì vegnir spustads pervi da l’erupziun da la guerra. Uschia ha quest eveniment internaziunal purschì al pitschen pajais, ch’era gist londervi da sa revegnir da las consequenzas da guerra, la chaschun da sa preschentar al mund. Il sport vegn savens er resguardà sco persunificaziun da l’uschenumnada virtid naziunala finlandaisa sisu (‹perseveranza›). In exempel che vegn gugent menziunà è il currider Lasse Virén ch’ha gudagnà quatter giadas aur a l’olimpiada: a chaschun dals gieus olimpics dal 1972 a Minca ha el, malgrà ch’el è cupitgà, gudagnà la medaglia d’aur sur 10 000 meters en nov record mundial. Tant pli schoccant è lura era stà il scandal a chaschun dal campiunadi mundial da ski nordic a Lahti il 2001, cura ch’igl è sa mussà ch’ils curriders da passlung finlandais avevan prendì sistematicamain doping.

Sper l’atletica leva han surtut las differentas disciplinas da sport d’enviern ina lunga tradiziun. Ils curriders da passlung Veikko Hakulinen, Eero Mäntyranta, Marja-Liisa Kirvesniemi e Mika Myllylä èn daventads campiun olimpic u mundial. A l’elita da sigl lung han appartegnì pli baud Janne Ahonen e Matti Hautamäki ed en il temp pli nov Matti Nykänen e Toni Nieminen. En il biatlon ha Kaisa Mäkäräinen gudagnà sco emprima Finlandaisa il classament general dal cup mundial ed ultra da quai ina medaglia d’aur al campiunadi mundial dal 2011.

Il sport da squadra il pli popular è hockey sin glatsch. Giugaders sco Teemu Selänne, Saku Koivu e Jere Lehtinen èn stars en la NHL. E la SM-liiga finlandaisa tutga tar las meglras ligas europeicas. Ils pli gronds success da la squadra naziunala da hockey sin glatsch èn stads ils titels da campiun mundial il 1995 e 2011. Sco sport naziunal finlandais vala pesäpallo, ina sort baseball finlandais ch’è quasi nunenconuschent a l’exteriur. Bler main impurtant ch’en auters pajais è percunter il ballape. A la squadra naziunala n’èsi anc mai reussì da sa qualifitgar per in campiunadi mundial u europeic.

Fitg popular è en la Finlanda il sport motorisà. Las cursas da furmla 1 cuntanschan regularmain autas quotas d’aspectaturs, e quai grazia a campiuns mundials sco Kimi Räikkönen e pli baud Mika Häkkinen e Keke Rosberg. La rallye vala schizunt en general sco domena finlandaisa: quasi la mesadad da tut ils campiuns mundials da fin qua derivan da la Finlanda.

Litteratura

• Olli Alho (ed.): Kulturlexikon Finnland. Finnische Literaturgesellschaft, Helsinki 1998.
• Ingrid Bohn: Finnland – Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Friedrich Pustet, Regensburg 2005, ISBN 3-7917-1910-6.
• Astrid Feltes-Peter: Baedeker Allianz-Reiseführer Finnland. 2. ed., Karl Baedecker, Ostfildern 2002, ISBN 3-89525-478-9.
• Matti Klinge: Geschichte Finnlands im Überblick. 4. ed. surlav., Otava, Helsinki 1995, ISBN 951-1-13822-7.
• Ekkehard Militz: Finnland. Or da la retscha Perthes Länderprofile. Klett-Perthes, Gotha/Stuttgart 2002, ISBN 3-623-00698-X.
• Pentti Virrankoski: Suomen historia, SKS, Helsinki 2001, ISBN 951-746-321-9.
• OECD Territorial Reviews Finland. OECD Publishing 2005, text cumplessiv tar Google Book Search.