Guerras da coaliziun

Guerras da coaliziun vegnan numnads ils eveniments da guerra dal 1792 fin il 1815 ch’han gì lieu tranter la Frantscha e ses rivals da pussanza europeics. Per ils eveniments a partir da la Segunda Coaliziun (1798/99) vegn savens er duvrà il term ‹Guerras napoleonicas›. Punct da partenza per quests conflicts ha furmà la Revoluziun franzosa dal 1789. Il 1814/1815 èn las Guerras da coaliziun idas a fin cun la sconfitta da Napoleun. Il Congress da Vienna ha instradà la restauraziun che dueva restabilir en l’Europa l’urden politic d’avant la Revoluziun. Cun las Guerras da coaliziun han cumenzà las uschenumnadas ‹guerras dal pievel› ch’èn succedidas a las guerras da cabinet da l’absolutissem. Sco ulteriura caracteristica è da numnar il fatg che truppas franzosas han occupà tschertas regiuns sur pli lung temp (occupaziun napoleonica, popular ‹temp dals Franzos›).

Monument dals crudads da guerra en la Carinzia (Kärnten) 1797 – 1809 – 1813, Tarvisio-Boscoverde

Survista

Las singulas fasas da guerra sa laschan divider sco suonda:

• las Guerras da la Revoluziun franzosa (1792–1802): Emprima e Segunda Coaliziun;
• las Guerras napoleonicas (1800–1814): Segunda fin Sisavla Coaliziun;
• ils eveniments da guerra che stattan en connex cun il Guvern dals tschient dis suenter il return da Napoleun or da ses exil (1815): Sisavla Coaliziun.

Emprima Coaliziun

L’Emprima Coaliziun (1792–1797) han las pussanzas europeicas furmà cun l’intenziun da franar las consequenzas da la Revoluziun franzosa u schizunt d’abatter quella dal tuttafatg. Da l’autra vart sto vegnir suttastritgà che la Frantscha sezza ha cumenzà ils acts guerrils cun la decleraziun da guerra dals 20 d’avrigl 1792. La Coaliziun è vegnida concludida cun la Decleraziun da Pillnitz dal 1791, en la quala l’Austria e la Prussia han decidì d’agir communablamain cunter la Frantscha revoluziunara. Pass per pass èn s’alliadas ulteriuras pussanzas europeicas a questa Coaliziun: sco emprim il Reginavel da Sardegna-Piemunt, pli tard (suenter l’execuziun dal retg franzos Louis XVI) la Gronda Britannia, la Spagna ed il Reginavel da Napoli. Il 1793 ha la Frantscha er declerà als Pajais Bass la guerra per avair sustegnì la Gronda Britannia. Sin las smanatschas nà da l’exteriur ha la Frantscha reagì cun ils meds da la levée en masse e dal terrur a l’intern dal pajais, ma er cun novas tecnicas e tacticas da guerra ch’èn naschidas or da las transfurmaziuns radicalas a l’intern da l’armada.

La Villa Manin nua ch’è vegnida segnada la Pasch da Campoformio

Grazia a lur success da guerra e cun concluder contracts da pasch èsi reussì als Franzos d’excluder in inimi suenter l’auter da la guerra: il matg 1795 ha la Republica batava (ch’era sa furmada or dals Pajais Bass occupads) stipulà ina lia cun la Frantscha, la primavaira 1795 han la Prussia e la Spagna concludì cun la Frantscha la Pasch da Basilea ed il 1796 ha Napoleun sfurzà si en rom da la champagna en l’Italia al Reginavel da Sardegna-Piemunt la pasch. Ils 17 d’october 1797 ha la Pasch da Campoformio (Udine/Friul) terminà l’Emprima Guerra da coaliziun tranter la Frantscha e l’Austria victorisada. La Frantscha ha sinaquai annectà la riva sanestra dal Rain. La Gronda Britannia sa chattava uss sco suletta pussanza europeica en guerra cun la Frantscha. En rom dal Congress da Rastatt era previs da suttascriver la conclusiun da la pasch cun l’Imperi tudestg, ma avant che quai possia succeder, è prorutta la Segunda Guerra da coaliziun.

Segunda Coaliziun

La Segunda Coaliziun (1799–1802) cumpigliava la Gronda Britannia, l’Austria, la Russia, l’Imperi osmanic, il Portugal, Napoli ed il stadi pontifical. La Prussia sut ses nov retg Friedrich Wilhelm III è sa declerada neutrala en quest conflict. La Frantscha vegniva uss dominada da Napoleun ch’era returnà da l’expediziun en l’Egipta. Entant ch’el aveva battì là cunter Brits ed Osmans, aveva la Coaliziun gudagnà pliras battaglias en Svizra (occupaziun da Turitg) ed en l’Italia; lezzas duas republicas affiliadas stevan per dar ensemen. Bainbaud è dentant la Russia sa retratga da la Coaliziun ed è returnada a la neutralitad armada; ed er las pussaivladads d’agir da la Gronda Britannia eran consumadas u liadas en l’Egipta. Ils Austriacs han subì ils 14 da zercladur (Marengo) ed ils 3 da december 1800 (Hohenlinden) grevas terradas cunter Napoleun. Ils 9 da favrer 1801 è vegnida segnada la Pasch da Lunéville tranter la Frantscha, l’Austria e l’Imperi tudestg.

Cun la Pasch d’Amiens (1802) è la Segunda Coaliziun er ida a fin per ils Brits. Ma gia ils 18 da matg 1803 ha il Reginavel Unì puspè cumenzà cun acziuns militaras. En il center na steva uss betg pli la finamira da restituir la monarchia franzosa, mabain il cumbat cunter Napoleun. Il medem di aveva il senat franzos proclamà la constituziun dal nov Imperi franzos che Napoleun aveva en mira. Ed ils 2 da december 1804 ha el sa laschà curunar en la Baselgia da Notre-Dame a Paris sco imperatur dals Franzos.

Terza Coaliziun

La Terza Coaliziun cunter la Frantscha (che consistiva da l’Austria, la Gronda Britannia, la Russia e la Svezia) è sa furmada a partir dal 1805. Da vart franzosa avev’ins sviluppà il plan d’occupar l’Engalterra. En vischinanza da Boulogne eran vegnidas radunadas truppas d’invasiun da 150 000 umens. Pierre de Villeneuve ha manà la flotta reunida franzos-spagnola a Cádiz ed ha cuntinuà il viadi en direcziun da Napoli. Tar la Battaglia da Trafalgar (21 d’october) è el dentant vegnì battì e mess en fermanza tras Horatio Nelson. Cun questa victoria ha la Gronda Britannia pudì segirar la pussanza maritima quasi illimitada fin la fin da las Guerras da coaliziun.

Ils 11 d’avrigl 1805 avevan la Gronda Britannia e la Russia segnà in contract per liberar ils Pajais Bass e la Svizra. Er la Svezia è s’unida a quest’allianza; ils 9 d’avust plinavant l’Austria, suenter che la citad da Genua era crudada e che Napoleun era vegnì proclamà sco retg da l’Italia. Il Reginavel da Napoli sustegneva medemamain la Coaliziun cunter Napoleun, entant che la Prussia vuleva restar neutrala.

Artillerists franzos a chaschun da la represchentaziun ‹200 onns Battaglia d’Austerlitz› dals 2 da december 2005

L’avust ha la Frantscha pretendì da l’Austria da retrair sias garnischuns dal Tirol e dal Veneto. Ils 27 d’avust ha l’imperatur a Vienna dentant refusà questa pretensiun. A medem temp ha Napoleun fatg contracts d’allianza cun la Spagna e cun las pussanzas en la Germania dal Sid (Baviera, Baden, Württemberg). Vers la fin d’avust è l’armada franzosa marschada davent da Boulogne vers la Germania ed ha traversà ils 25 da settember il Rain.

Entant eran truppas austriacas sut Karl Mack von Leiberich penetradas en la Baviera. Ellas avevan l’incumbensa da penetrar fin a l’Iller e da fortifitgar la citad dad Ulm. Ils 23 da settember ha la Frantscha declerà a l’Austria la guerra. En pliras battaglias en il conturn dad Ulm han ils Franzos battì ils 70 000 Austriacs. L’armada franzosa è sinaquai avanzada vers Vienna. La Battaglia d’Austerlitz (en la Tschechia odierna), er enconuschenta sco Battaglia dals trais imperaturs, ha manà ils 2 da december ad in’ulteriura gronda sconfitta per l’armada russa ed austriaca reunida. A las pussanzas victorisadas è vegnida sfurzada si la Pasch da Pressburg.

Quarta Coaliziun

La Quarta Coaliziun sa cumponiva a l’entschatta da la Prussia e da la Russia, pli tard er da la Gronda Britannia e da la Svezia. Ella ha existì ils onns 1806 e 1807. Suenter la fin da la Terza Coaliziun sa chattava la Frantscha vinavant en guerra cun la Gronda Britannia e cun la Russia. Per intimar ils Brits da far pasch, ha Napoleun proponì da restituir l’Electorat da Hannover ch’el aveva cedì be avant curt a la Prussia. A medem temp ha Napoleun intimà sedesch stadis tudestgs da fundar la Confederaziun dal Rain, da sortir da l’Imperi roman e da s’alliar cun la Frantscha. Suenter in ultimatum da vart da la Frantscha ha l’imperatur Franz II abditgà ed il Sontg Imperi roman è vegnì schlià ils 6 d’avust 1806. Tut quests svilups ha la Prussia resentì sco provocaziuns envers l’atgna sfera da pussanza. Per quest motiv ha la Prussia declerà a la Frantscha la guerra, e quai cumbain ch’ella na pudeva da quel temp betg quintar cun il sustegn d’ulteriurs stadis (la Russia alliada n’era anc betg sa revegnida da las davosas battaglias). Suenter l’ultimatum che la Frantscha duaja sa retrair davos il Rain, è suandada ils 9 d’october la decleraziun da guerra. Napoleun aveva previs quest svilup e rimnà ina ferma armada al cunfin tranter la Baviera e Thüringen.

Ils stadis da la Germania dal Nord e las citads da la Hansa èn sa cuntegnids a moda neutrala. Be l’Electorat Saxonia ed il Ducadi Saxonia-Weimar èn s’alliads a la Prussia. Uschia ha la Prussia quasi declerà suletta la guerra. En la Battaglia sper Jena ed Auerstadt ha la Prussia subì ils 14 d’october 1806 ina greva sconfitta. Ils 27 d’october è Napoleun entrà a Berlin, suenter ch’il retg Friedrich Wilhelm III era sa retratg en la Prussia da l’Ost. Er ils dus alliads Saxonia e Saxonia-Weimar èn sinaquai s’associads als adversaris da la Prussia.

Vers la fin da l’onn han er truppas russas puspè cumenzà a prender part dals cumbats. Suenter intginas battaglias pli pitschnas e l’entschatta andetga da l’enviern èn las truppas fruntadas ina sin l’autra en la part meridiunala da la Prussia da l’Ost. Ils territoris che la Prussia aveva incorporà a chaschun da la segunda e terza partiziun da la Pologna aveva quella puspè pers en rom da la sullevaziun polacca dal november 1806. En questas regiuns ha Napoleun incità d’eriger in nov stadi munì cun atgnas truppas; a partir dal 1807 èn quellas sa participadas sut commando franzos als cumbats cunter la Prussia.

Battaglia sper Friedland dals 14 da zercladur 1807

Suenter la battaglia indecisa sper Preussisch Eylau (7/8 da favrer 1807) han la Prussia e la Russia confermà lur sustegn vicendaivel fin la victoria sur Napoleun (Contract da Bartenstein dals 26 d’avrigl 1807). Curt suenter èn er il Reginavel Unì e la Svezia s’alliads a questa cunvegna. Ma ils 14 da zercladur è la Battaglia sper Friedland ida a fin a favur da la Frantscha; sinaquai ha la Russia instradà ils 19 da zercladur contractivas da pasch senza avair involvì la Prussia. Ils 7 da fanadur 1807 ha zar Alexander I fatg cun Napoleun la Pasch da Tilsit. Il contract da pasch che la Frantscha ha firmà dus dis pli tard cun la Prussia aveva il caracter d’ina pasch dictada. La Prussia ha bain pudì sa mantegnair sco stadi, ha dentant pers la mesadad da ses territori, ha stuì renconuscher ils pajais satellits franzos ch’èn vegnids installads là (tranter auter il Ducadi da Warschau) ed acceptar l’occupaziun da l’agen territori tras truppas franzosas. Per la Prussia ha la sconfitta muntà ina cesura ch’ha manà a l’intern a numerusas refurmas progressivas.

Cun il Decret da Berlin dals 21 da november 1806 aveva Napoleun proclamà la Bloccada continentala envers la Gronda Britannia. Cun la Pasch da Tilsit era er la Russia s’obligada da tegnair quella. La Gronda Britannia da sia vart veseva periclitada sia predominanza maritima tras in’allianza pussaivla tranter la Frantscha, la Russia ed il Danemarc. Perquai è ella penetrada cun si’armada en il Sjælland (situà en la part orientala dal Danemarc) ed ha sfurzà il pajais tras il bumbardament da Copenhagen l’entschatta da settember 1807 da surdar la flotta. Al Congress dad Erfurt da l’onn 1808 èn Napoleun e zar Alexander I sa cunvegnids che la Russia fetschia pressiun sin la Svezia, per che lezza sa participescha medemamain a la bloccada continentala. Quai ha provocà la Guerra tranter la Russia e la Svezia dal 1808–1809 e manà a la spartiziun da la Svezia sin l’autezza dal Golf da Botnia. La part orientala è daventada il gronducadi russ Finlanda.

La guerra sin la Peninsla Iberica

Cun l’expediziun franzosa en il Portugal la fin dal 1807 dueva il pajais vegnir sfurzà da sa participar a la bloccada continentala cunter la Gronda Britannia. Cun quest pass han cumenzà las confruntaziuns sin il champ da guerra iberic. Il 1808 è prorutta en Spagna ina sullevaziun cunter ils Franzos ed il fanadur dal medem onn ha Napoleun designà Joseph Bonaparte sco retg da la Spagna; silsuenter ha la gueriglia cuntinuà fin il 1813/14. A partir da l’avust 1808 ha er in corps d’expediziun britannic sut Wellington sustegnì ils Portugais e Spagnols en lur cumbat cunter las truppas d’occupaziun franzosas.

La Guerra spagnola (er numnada Guerra d’independenza spagnola) vala sco emprima ‹guerra da liberaziun› cunter la predominanza napoleonica en l’Europa. Sin las populaziuns dals ulteriurs pajais che sa chattavan da quel temp sut il domini franzos han ils eveniments en Spagna gì in effect psicologic considerabel.

Tschintgavla Coaliziun

Insurrecziun tirolaisa sut Andreas Hofer

La proxima coaliziun cunter la Frantscha han la Gronda Britannia e l’Austria furmà il 1809. Entant che la Frantscha era londervi d’abatter la sullevaziun spagnola, ha l’Austria cumenzà la guerra ils 9 d’avrigl 1809. La finamira era da terminar la predominanza napoleonica en l’Europa. L’Austria vuleva avair chapì sia guerra sco acziun da liberaziun tenor l’exempel spagnol; ella speculava sin in moviment dal pievel che dueva sfurzar la Frantscha da sa retrair da la Germania. Il champ da battaglia principal furmava la Germania dal Sid. A medem temp han gì lieu offensivas cunter il Reginavel talian ed il Ducadi da Warschau; ulteriuras acziuns militaras èn succedidas en la Dalmatia sco er en la Franconia e Saxonia. L’insurrecziun dal pievel principala ha gì lieu da la primavaira fin l’atun 1809 en il Tirol ed era drizzada cunter l’occupaziun bavarais-franzosa. Sullevaziuns pli pitschnas e cun damain influenza han er gì lieu en la Germania dal Nord.

Suenter avair pers pliras battaglias (Abensberg, Eggmühl) e cumbats disfortunads sper Regensburg, era l’armada da l’archiduca Karl sa retratga en la Boemia. Ils 13 da matg èn las truppas franzosas entradas a Vienna. En la Battaglia sper Aspern han ils Austriacs bain pudì impedir ch’ils Franzos avanzian; ma ulteriuras battaglias (Raab/Győr, Wagram) han necessità l’Austria da far il Contract d’armistizi da Znaim. Ils 14 d’october 1809 han l’Austria e la Frantscha concludì la Pasch da Schönbrunn.

Uss furmava la Gronda Britannia, cun si’armada sin la Peninsla Iberica, il davos inimi da Napoleun sin il continent europeic. Las vias maritimas vegnivan dominadas da la flotta britannica, entant che la Frantscha empruvava da realisar la bloccada economica cunter l’Engalterra tras controllar tut ils ports da la terra franca europeica.

Sisavla Coaliziun

Sco Sisavla Guerra da coaliziun (1812–1814) sa laschan denominar la Campagna militara en Russia e las guerras da liberaziun. A l’entschatta da la campagna da Napoleun cunter la Russia n’eran dentant betg anc participads tut ils partenaris da la Coaliziun da pli tard (Gronda Britannia, Russia, Prussia, Svezia, Austria e divers stadis pitschens da la Germania) sco adversaris da la Frantscha.

Campagna militara en Russia

Ils 23 da zercladur 1812 ha la Grande Armée traversà la Memel cun radund 600 000 schuldads (da quai 150 000 da la Prussia, Austria, Baviera, da la Confederaziun dal Rain e da la Svizra). Las truppas russas èn sa retratgas lunsch viaden en il pajais ed han laschà enavos terra arsa. Per Napoleun vegnivan las vias da refurniment entant pli e pli lungas; en pli eran ellas suttapostas ad attatgas da partisans. La Battaglia da Borodino (7 da settember) ha chaschunà grondas sperditas dad omaduas varts, ma n’ha betg purtà la decisiun. Er suenter ch’igl era reussì als Franzos d’occupar Moscau, ha zar Alexander I refusà da sa suttametter. En il fratemp eran grondas parts da la citad vegnidas sblundregiadas u arsas; en pli aveva la Russia pudì furmar novas truppas en vischinanza da la citad. Mez october ha Napoleun cumandà a si’armada la retratga. Da quel temp eran gia morts 275 000 da ses schuldads; ulteriurs 200 000 eran vegnids fatgs praschuniers. Las truppas restantas èn vegnidas sfurzadas da puspè sa retrair sur la ruta da Smolensk ch’era gia devastada. Adina puspè èn ils Franzos e lur alliads vegnids attatgads, uschia che l’armada dumbrava a la fin be pli radund 10 000 umens. Mez december 1812 è Napoleun returnà a Paris.

Survista schematica da la decimaziun da l'armada franzosa durant la Campagna militara en Russia (Charles Minard, 1869)

La sperdita da la Spagna

La Battaglia da Vitoria ils 21 da zercladur 1813 ha rut definitivamain la predominanza franzosa en Spagna. Ils Franzos èn stads sfurzads da sa retrair da l’autra vart da las Pireneas.

Guerras da liberaziun en l’Europa Centrala

Er l’Austria e la Prussia han puspè cumenzà cun acziuns da guerra. Il matg 1813 han las battaglias sper Grossgörschen e Bautzen purtà success a la Frantscha; silsuenter èn las truppas da la Russia e da la Prussia percunter s’unidas ad ina strategia communabla ed han pudì prevegnir il zercladur ad in’ulteriura occupaziun da Berlin tras ils Franzos (Battaglia sper Grossbeeren). Alura è suandada l’uschenumnada Battaglia dals pievels sper Lipsia (16 fin 19 d’october 1813). Radund 210 000 Franzos e 310 000 alliads (Austria, Prussia, Russia e Svezia) èn fruntads in sin l’auter; varga 110 000 schuldads èn morts u vegnids blessads. Questa battaglia ha purtà la vieuta decisiva: Napoleun è stà sfurzà da sa retrair en Frantscha. En il Contract da Chaumont dals 9 da mars 1814 han ils alliads decidì da mai far la pasch cun Napoleun e da vulair reinstituir enstagl ils Bourbons sin il tron franzos.

Ils 31 da mars èn las truppas alliadas arrivadas a Paris. Napoleun ha demissiunà ils 6 d’avrigl. En il Contract da Fontainebleau è la pussanza dals Bourbons vegnida restabilida; Napoleun è vegnì bandischà sin l’insla Elba. Suenter la fin da l’era napolenica han las pussanzas victuras convocà il Congress da Vienna per restituir l’urden europeic d’avant la revoluziun (l’uschenumnada restauraziun).

Return e terrada finala da Napoleun

L’onn 1815, durant ch’il Congress da Vienna era gia en plaina acziun, è Napoleun returnà or d’atgna iniziativa da ses exil ed è vegnì danovamain a la pussanza (Guvern dals tschient dis). Entaifer curt temp ha el reorganisà la Grande Armée e manà quella ad ina victoria en la Battaglia sper Ligny. Ma gia dus dis pli tard han ils alliads (Gronda Britannia, Pajais Bass e Germania) e la Prussia battì Napoleun definitivamain en la Battaglia sper Waterloo. Napoleun è vegnì bandischà per vita duranta sin l’insla britannica St. Helena.

Litteratura

• Anton Henri de Jomini: Histoire critique et militaire des guerres de la Révolution. Plirs toms, Paris 1819–1821.
• Friedrich Wilhelm von Schütz: Geschichte der Kriege in Europa seit dem Jahre 1792. Emprima part, F.A. Brockhaus Lipsia 1827 (online tar Google Books).
• Abel Hugo: France militaire. Histoire des armées françaises de terre et de mer. 1792–1837. 5 toms, Paris 1838.
• David G. Chandler: Dictionary of the Napoleonic Wars. Nova ediziun, Londra 1993.
• Elisabeth Fehrenbach: Vom Ancien Regime zum Wiener Kongress. Minca 2001.
• Charles J. Esdaile: The French Wars, 1792–1815. New York 2001.
• Volker Ullrich: Napoleon. Reinbek 2004.
• Jürg Stüssi-Lauterburg e.a.: Weltgeschichte im Hochgebirge. Lenzburg 2010.
• Dominic Lieven: Russland gegen Napoleon. Die Schlacht um Europa. Minca 2011.
• Alexandra Bleyer: Auf gegen Napoleon! Mythos Volkskriege. Darmstadt 2013.