Ischi giz

L’ischi giz (Acer platanoides) è ina spezia da planta or dal gener dals ischis (Acer). La planta è derasada vastamain en l’Europa Centrala e dat surtut en egl a l’entschatta da la primavaira, cur ch’in grond dumber d’umbellas da flurs verd melnas colureschan en ils vitgs e citads vias, aleas e parcs, e quai anc avant che cumpara la feglia da la planta, ch’è d’in verd pli stgir, e d’in temp cur che bleras autras plantas èn per gronda part anc nivas.

Descripziun ed ecologia

Cumparsa e feglia

Illustraziun

Planta en fluriziun

Scorsa

Fritgs

Tar l’ischi giz sa tracti d’ina planta che verdegia da stad. Ella cuntanscha autezzas da 20 fin 30 meters, quai ch’è damain che l’ischi da muntogna (Acer pseudoplatanus). La planta cuntanscha ina vegliadetgna da ca. 150, maximalmain 200 onns. La scorsa è en giuvens onns glischa e d’in brin fustg; cun ils onns daventa quella brin stgira u grischa. La scorsa è segnada da sfessas lunghentas e n’ha nagina structura squamusa. Vegnan la feglia u giuvens roms blessads, sorta in suc latgus.

Ils fegls verds pendan vi da la roma en posiziun opposta e sa dividan en moni e plat dal fegl. Il plat ha la furma d’in maun ed è segnà da tschintg segments lunghents a piz (da qua deriva il num da la planta). Las foppas tranter ils segments èn adina muttas.

Portaflurs, flur e fritgs

Las flurs sumeglian quellas da l’ischi champester e sa chattan en portaflurs en furma d’umbella che stattan dretg si. Igl existan tant portaflurs ermafrodits sco er tals ch’èn be masculins u feminins. Savens – ma betg adina – èn las duas schlattainas repartidas sin differents individis. Il temp da fluriziun dura da l’avrigl fin il matg e cumenza gia avant che cumparan ils fegls da la planta. L’impollinaziun succeda cun agid d’avieuls, tavauns ed auters insects.

Tar ils fritgs da l’ischi giz sa tracti da pitschnas nuschs cun alas che cumparan en pèrs. Las alas èn ordinadas en in angul mut u en posiziun orizontala. Damai che l’ovari sa sfenda cun madirar, vegn il fritg numnà fritg cun sfessa.

Cromosoms

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 26.

Derasaziun

L’ischi giz cumpara en vastas parts da l’Europa. Ses territori da derasaziun tanscha vers nord fin en la Svezia Centrala e Finlanda dal Sid ed en l’ost fin a l’Ural. Da las spezias d’ischis ch’èn da chasa en l’Europa è l’ischi giz quella che crescha il pli lunsch vers nord. Vers vest passa il cunfin per lung da l’ur occidental da l’Europa Centrala. La planta manca pia en parts da la Germania dal Nordvest ed en la gronda part da la Frantscha. En il sid cumpara la planta en regiuns muntagnardas: en las Pireneas, en las Apenninas, en las muntognas da la Grezia e da l’Asia Minura sco er en il Caucasus.

L’ischi giz crescha en il clima continental temprà. I sa tracta d’ina planta da la planira da regiuns collinusas e da muntognas bassas. En las Alps dal Nord munta la planta fin en autezzas da ca. 1000 meters; en la part inferiura dal Vallais, cun ses clima miaivel, cumpara l’ischi giz però er en autezzas da fin a 1600 meters.

Suenter il temp da glatsch è l’ischi giz returnà ensemen cun il guaud maschadà segnà da ruvers. Er oz al chatt’ins il pli savens en guauds maschadads che sa cumponan da la medema structura da tigls, fraissens, ruvers cumins ed ulms da muntogna. Tals guauds existan en l’Europa Centrala surtut en chavorgias ed en foss stips. L’ischi giz è però er preschent en auters tips da guauds da feglia. Savens cumpara el er a l’ur dal guaud u (sche er main savens) en la bostgaglia.

Selvicultura ed utilisaziun

Territori da derasaziun

Sco spezia da planta che crescha en la mesa sumbriva sa lascha l’ischi giz duvrar bain per intents da la selvicultura. Il sternim da feglia sa decumpona bain e tgira il terren, e la laina en dimensiuns pli grondas è dumandada. Ultra da quai è l’ischi giz adattà fitg bain per la construcziun dad artgs ed arvieuts, damai ch’il lain resista bain a tratgas e pressiun.

Furmaziun da la cuntrada

L’ischi giz sa mussa sco ordvart resistent cunter contaminaziuns industrialas e vegn perquai emplantà gugent en citads ed aglomeraziuns. Concepiders da parcs e curtins han sviluppà a partir da la fin dal 18avel tschientaner ina vasta paletta da las pli differentas furmas da l’ischi giz. Gugent vegn fatg diever da variantas cultivadas cun feglia cotschna. Er aleas d’ischis gizs èn fitg frequentas. La primavaira èn las plantas ornadas gia baud da las flurs da colur verd melna, l’atun mida la colur dal spitg vers il cumenzament da la tschima da mellen sin oransch.

Furmas cultivadas

Tranter las numerusas furmas cultivadas da l’ischi giz saja numnada qua ina selecziun (en successiun alfabetica):

• ‹Almira›: Questa furma exista dapi l’onn 1955. Ella è segnada d’ina statura cumpacta, crescha pli ferm che ‹Globosum› e cuntanscha autezzas da fin a 7,5 meters.

Planta cultivada (‹Crimson King›)

• ‹Crimson King›: Questa varianta che crescha be plaun è vegnida tratga l’onn 1946 en Frantscha. La planta cuntanscha autezzas da fin a 15 meters. Ella ha feglia d’in cotschen viv, in pau main stgira che quella da ‹Faassen’s Black›.
• ‹Cucullatum›: Questa furma è vegnida tratga avant il 1880. Ella è segnada d’ina furma graschla e cuntanscha autezzas da fin a 23 meters. La feglia ha conturas vaira radundas e cuntanscha ina lunghezza da 12 cm ed ina ladezza da 13 cm. Las singulas parts dal fegl èn pitschnas e vieutas vers engiu.
• ‹Drummondii›: Ina varianta ch’è vegnida tratga il 1903 en l’Engalterra. La planta cuntanscha autezzas da fin a 15 meters, ha feglia verd clera ed ina curuna en furma da culla.
• ‹Faassen’s Black›: Questa sort deriva da la Belgia ed è vegnida creada il 1936. Ella cuntanscha autezzas da fin a 15 meters, ha feglia brin purpura, per part bunamain naira, che traglischa sin la vart sura.
• ‹Globosum›: Ina furma dal 1873 cun roma fitg spessa ed ina curuna en furma da culla d’ina ladezza da 5 fin 8 meters. La planta vegn per ordinari nobilisada sco planta cun bist aut e cuntanscha autezzas da fin 6 meters.
• ‹Laciniatum›: Questa sort dal 1781 crescha sco piramida. La feglia ha la furma d’in cugn e las singulas parts da quella sa taglian profundamain en il plat dal fegl (perquai er il num popular ‹griflas d’utschè›).
• ‹Lorbergii›: Ina varianta cultivada ch’è enconuschenta dapi il 1829 e che crescha fitg ferm. La roma è sturschida envi ed ennà. La feglia verd clera è tagliada profundamain, cuntanscha ina lunghezza da fin a 10 cm ed ina ladezza da fin a 17 cm.
• ‹Stollii›: Questa furma è vegnida cultivada il 1888 a Berlin. La feglia verd stgira dispona per gronda part da trais segments (enstagl da tschintg) e regorda en sia cumparsa a fegliadella.

Malsognas

Fegl cun infestiun da sfarinussa

Ina malsogna che cumpara surtut en citads è l’infestiun cun Uncinula tulasnei, ina furma specifica da la sfarinussa. Quella dat bain en egl, ma na fa betg spezialmain donn a la planta. Medemamain pon ins observar savens che la planta è infestada cun ina furma da rugna che regorda a flatgs da catram (Rhytisma acerinum).

Litteratura

• Helmut Pirc: Ahorne. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 1994, ISBN 3-8001-6554-6.

Colliaziuns

 Commons: Ischi giz – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Derasaziun da la planta en l’emisfera nord tenor Eric Hultén
• Ischi giz sin infoflora.ch
• Thomas Meyer: Spitzahorn, fegl d’infurmaziun e fotografias sin flora-de
• Förderung seltener Baumarten – Der Spitzahorn, (PDF; 636 kB)
• Seltene Bäume in unseren Wäldern – Erkennen, Erhalten, Nutzen – Der Spitzahorn, (PDF; 452 kB)
• Fotografias ed infurmaziuns davart l’ischi giz sin baumkunde.de
• Descripziun da la planta sin baumportal.de