Istorgia da la posta

L’istorgia da la posta tracta in aspect da l’istorgia da la communicaziun e descriva il svilup vers ina spediziun da brevs accessibla a la generalitad.

Brev dal 1833

Ina da las premissas per in barat d’infurmaziuns fidà è stada l’invenziun da la scrittira e d’in purtader da scrittira transportabel. Gia en il temp preistoric ed en l’antica hai dà emprimas tentativas d’installar in servetsch d’infurmaziuns ordinà, a l’entschatta surtut per intents politics e militars.

L’istorgia da la posta moderna cumenza en il temp modern tempriv. Terms impurtants èn stads l’introducziun dal sistem da staffetta cun il stgomi da curriers e chavals, ch’ha pussibilità in transferiment da novitads bundant pli spert, sco er l’avertura da la posta ad in public vast.

Quest artitgel porscha ina survista dal svilup da la transmissiun da novitads en furma scritta a partir dals origins e foccusescha en spezial sin l’istorgia da la posta a partir dal temp modern tempriv.

‹Posta› – term e definiziun

Monument da l’Uniun postala universala a Berna

Il term ‹posta› deriva dal latin ‹posita› (dal verb ‹ponere›, per rumantsch: fixar, determinar; plazzar, postar) e sa referiva oriundamain a las staziuns da stgamiada dals curriers ch’eran plazzadas per lung da las vias da traffic en distanzas regularas. Mintgatant è il term ‹posta› er vegnì duvrà sinonim per ‹gasetta› (surtut en il 17avel tschientaner), ina tradiziun ch’è per part sa mantegnida fin oz.

Entaifer il term ‹posta› sa lascha differenziar

• tenor il possessur / gestiunari: posta statala, posta da chasa (traffic da brevs intern tar administraziuns ed interpresas)
• tenor il lieu da destinaziun: posta per l’intern, posta per l’exteriur
• tenor il spazi da temp da la consegna: posta da la damaun, posta da la saira e.a.
• tenor l’intent: posta d’uffizi, posta da fatschenta, posta privata e.a.
• tenor il med da transport utilisà: posta da viafier, posta aviatica, posta pneumatica e.a.
• tenor il circul d’utilisaders: posta champestra, posta da servetsch, posta da currier
• tenor aspects istorics ed il svilup tecnologic: posta a chaval, posta electronica e.a.

Ils servetschs postals tradiziunals spedeschan novitads e rauba pitschna, spediziuns postalas (brevs, cartas postalas, pachets) e per part er persunas (p.ex. en Germania, en l’Austria ed en Svizra cun autos da posta). Savens vegnan er purschids servetschs da traffic monetar.

Tradiziunalmain eran las postas liadas – almain en l’Europa – a monopols statals (p.ex. areguard la spediziun da brevs). Vers la fin dal 20avel tschientaner èn però vegnidas instradadas vastas mesiras da liberalisaziun sin il champ da la telecommunicaziun ed er domenas ‹classicas› sco la spediziun da pachets e da brevs s’avran plaunsieu al martgà liber.

La transmissiun d’infurmaziuns scrittas en l’antica

Ils origins en l’Egipta e Babilonia

Brev en scrittira a cugn: il vasal Aziru dad Amurru (regiun dal Libanon) sa drizza al farao egipzian (ca. 1340 a.C.)

Emprims fastizs d’in stgomi da novitads reglà èn da chattar en l’Egipta antica, en la Babilonia ed a Mari (en la Siria odierna).

Ils vegls Egipzians han utilisà il Nil sco via da traffic principala per transmetter novitads scrittas tras navigaturs. Ultra da quai han ils retgs egipzians tgirà il contact cun provinzas allontanadas cun agid da numerus curriers a pe. Quels stuevan esser abels da surmuntar lungas distanzas en in temp uschè curt sco pussaivel. In urden postal en il senn odiern na devi però betg en la fasa tempriva.

Pir a partir dal Nov Reginavel (1550 fin 1070 a.C.) hai dà en l’Egipta curriers uffizials, ma er postins a chaval. En medema moda relatan funtaunas contemporanas d’origin ettitic, ugaritic ed egipzian (surtut las brevs d’Amarna) d’in barat d’infurmaziuns vaira intensiv cun ils gronds reginavels vischins ed ils stadis vasals. Tenor documents che derivan da l’abitadi da mastergnants Deir el-Medina era surtut la polizia responsabla per la transmissiun d’infurmaziuns a l’intern da l’Egipta.

Savens vegn pretendì en la litteratura ch’i vegniva er gia duvrà da quel temp columbas da posta per la spediziun da brevs. Quai è però contestà istoricamain. A chaschun da la curunaziun da faraos u tar la festa da Min èn bain vegnidas tramessas mintgamai quatter columbas sco mess; quai na sa lascha però anc betg definir sco posta da columbas reglada. Ina tala è probablamain vegnida introducida en l’Egipta a partir dal temp roman u en la fasa tempriva dal temp islamic.

Numerusas infurmaziuns davart la spediziun da brevs en l’Egipta ptolemeica tardiva sut domini grec porscha il papirus da Hibe che sa lascha datar en il temp da ca. 255 a.C. Tar quest document sa tracti d’ina sort cudesch da controlla d’in currier, en il qual mintga consegna da brevs vegniva confermada dal retschavider. Il papirus descriva atgnadads da la spediziun da brevs da quel temp, ma cuntegna er infurmaziuns areguard ils spediturs ed ils destinaturs. Il papirus cumenza cun ils suandants pleds:

«Ils 16 ha N.N. surdà ad Alexandros sis tocs, numnadamain: al retg Ptolemeus in pachet en furma da brev, al minister da finanzas Apollomios in pachet en furma da brev e duas brevs ch’èn fermadas vi da quel, ad Antiochus da Creta in pachet en furma da brev, a Mendoros in pachet en furma da brev, a Chelos in pachet en furma da brev ch’è lià vi dals auters. Ils 17 ha Alexandros surdà questas chaussas a Nikodemus. (...)»

L’emprim tschientaner s.C. ha scrit Diodorus Siculus: «Cun l’alva dal di, uschespert (ch’il retg) era levà, aveva el l’emprim da prender en consegna persunalmain las brevs ch’arrivavan da tuttas varts. Suenter esser vegnì a savair dal tuttafatg tge ch’era currì e passà en il reginavel pudeva el numnadamain endrizzar e tractar tut bundant pli sabiamain.»

Persia

En il Reginavel persian ha Kyros il Grond (550–529 a.C.) sviluppà in agen sistem da transmissiun da novitads che cumpigliava surtut curriers a chaval. Sin las rutas da traffic principalas ha Kyros laschà endrizzar en distanzas regularas staziuns da relais. Quellas sa chattavan in di da viadi a chaval ina ord l’autra e servivan als curriers sco staziuns intermediaras.

Er Herodot (ca. 484−424 a.C.) menziunescha en sias ‹Historiai› (VIII, 98) ils Angareion persians, curriers a chaval che transportavan las brevs da tutt’aura tranter duas staziuns fixas ch’eran per ordinari in viadi d’in di ina ord l’autra e las surdevan là al proxim currier. Da quai rapporta er Xenophon; e Diodor menziunescha in sistem cumparegliabel sut Antigonus en la Palestina odierna.

Ultra da quai devi, tenor Diodor, posts da clom persians. Sur ina distanza da fin 30 viadis d’in di eran postads abitants cun fermas vuschs che sbragivan las novitads d’in lieu a l’auter. Il sistem d’infurmaziun persian cun staziuns da relais è bainprest vegnì imità d’autras culturas autas.

Grezia ed Imperi roman

Statua da Pheidippides en il Louvre a Paris (19avel tschientaner)

En la Grezia n’è a l’entschatta sa sviluppada nagin’atgna posta, damai ch’il pajais consistiva da numerusas citads-stadi ch’avevan per part charplina ina cun l’autra. I deva be singuls curriers a pe che vegnivan duvrads per consegnar brevs. Pervi da las relaziuns topograficas da la Grezia èn quests hemerodroms (vul dir: ‹curriders dal di›) sa mussads pli effizients ch’ils curriers a chaval.

Il pli enconuschent da quests curriders è stà senza dubi Pheidippides. Tenor Herodot duai el esser currì l’onn 490 a.C. en dus dis dad Athen a Sparta (ca. 240 km) per implorar l’agid en la Battaglia da Maraton che steva per prorumper. Entant che Pheidippides ha purtà ina novitad a bucca, èsi enconuschent ch’ils regents ptolemeics en l’Egipta – ch’eran medemamain d’origin grec – enconuschevan in vast sistem postal per messadis en scrit.

Ils fundaments per in’atgna posta statala entaifer l’Imperi roman ha tschentà Gaius Iulius Caesar. L’imperatur roman Augustus ha pli tard schlargià quella considerablamain. La ‹posta› vegniva numnada da quel temp cursus publicus e suttasteva directamain a l’imperatur. Spediziuns privatas n’eran betg admessas al cursus publicus. Tant sco pussaivel vegnivan spediziuns postalas transportadas cun il bastiment. A terra faschev’ins diever dal chaval. En distanzas da 7 fin 14 km han ins endrizzà per quest intent staziuns da posta e da paus, numnadas mansio, che servivan er a stgamiar ils chavals. Cun la fin da l’Imperi roman occidental è er svanì il cursus publicus. En l’Imperi roman oriental ha quel però pudì sa mantegnair fin vers l’onn 520.

Per brevs privatas stuev’ins far diever d’autras pussaivladads da transport. Ins las consegnava per exempel ad amis ch’eran en viadi. Quai era però savens collià cun pli lungas fasas da spetga; Augustinus per exempel ha retschet ina giada ina brev pir suenter nov onns. Sche las distanzas n’eran betg uschè grondas, trametteva il burgais roman in sclav ch’el tegneva aposta per quest intent; en in di era quel bun da far fin a 75 km.

Autras culturas autas

China

Er en China èn brevs vegnidas spedidas tras curriers statals gia en temps antics. Tut tenor la distanza ch’era d’absolver eran quels en viadi ubain a pe u a chaval. Il fundament per quest sistem da curriers è vegnì mess en la dinastia da Tschou (1122–256 a.C.). Da quel temp suttastevan a la direcziun 80 mess e 8 curriers principals; per quels era vegnì endrizzà ca. mintga 5 km posts da proviantaziun ed en pli grondas distanzas quartiers da pernottar. Durant la dinastia da Qin (221–207 a.C.) e surtut durant la dinastia da Han (206 a.C.–220 s.C.) è quest sistem vegnì schlargià considerablamain. Las staziuns da relais devan dunsena als curriers a cust dal stadi e procuravan per la tgira u il stgomi dals chavals. En recumpensa per lur lavur eran ils manaders da questas staziuns liberads da tuttas taglias.

Temp medieval

Svilup en l’Europa

Tipica brev dal temp medieval tardiv e dal temp modern tempriv (vart da l’adressa)

Suenter il declin da l’Imperi roman occidental devi en l’Europa be pli ina transmissiun da novitads reducida. Instituziuns surregiunalas ch’eran activas sin quest champ han furmà la baselgia catolica, cun muntgs missiunars sco Bonifatius, u il grond reginavel dals Carolings ch’era collià tras ina rait da mess. Per la pretensiun che Carl il Grond (768–814) haja gia disponì d’ina staffetta da chavals n’han ins però chattà naginas cumprovas.

Durant il temp autmedieval è la transmissiun d’infurmaziuns vegnida dominada en l’Europa da trais instituziuns, numnadamain da la baselgia catolica, dals regents dals divers pajais sco er dal commerzi a distanza europeic.

La direcziun centrala tras la baselgia a Roma (resp. il 1309–1378 ad Avignon) e las elecziuns dal papa frequentas han clamà suenter ina communicaziun a scrit permanenta cun ils uvestgieus. Da questa rait da correspundenza faschevan er part las claustras che disponivan d’agens servetschs da curriers. Er ils regents tudestg-romans ed ils retgs da la Frantscha e da l’Engalterra dependevan d’ina communicaziun centrala en lur pajais. Per ordinari faschevan els be diever da curriers a pe; quels prendevan per part ad emprest chavals d’albierts che sa chattavan a las rutas da viadi u navigavan cun bastiments da flum.

En il decurs dal temp medieval tardiv è sa sviluppà en l’Europa in commerzi a lunga distanza che cumpigliava citads sco Antwerpen, Augsburg, Francfurt, Nürnberg, Lipsia, las citads da la Hansa sco Hamburg, Bremen u Lübeck, l’Urden tudestg, Londra, Marseille, Nowgorod e la Republica da Vaniescha. Ensemen cun questa rait da commerzi è er sa furmada ina posta da commerziants internaziunala ch’ha manà ad ina viva correspundenza en scrit. En il decurs dal 15avel tschientaner èn sa sviluppadas en l’Italia, en il Sontg Imperi roman ed en ils Pajais Bass grondas bancas e chasas da commerzi ch’eran medemamain colliadas ina cun l’autra tras raits da communicaziun. Lur centers eran Firenza, Milaun, Roma, Vaniescha, Augsburg, Brüssel ed Antwerpen.

In traffic postal privat n’ha percunter strusch existì durant il temp medieval. La pergiamina era chara; pir l’introducziun dal palpiri bunmartgà ha manà a partir dal 15avel tschientaner ad ina correspundenza en scrit creschenta. Tranter auter han er bastiments commerzials cumenzà a transportar documents privats. En bleras regiuns da la Germania han ils mazlers surpiglià il stgomi da brevs. Er universitads tgiravan servetschs da currier, uschia per exempel a Paris. Impurtants duevan daventar ils curriers uffizials da las citads dal Sontg Imperi roman; cunter pajament transportavan quels la posta da commerzi e brevs privatas. Quests servetschs eran colliads in cun l’auter ed han dominà durant il 16avel tschientaner la gronda part da la correspundenza da fatschenta e privata. Lur declin ha gì lieu suenter la Guerra da trent’onns.

Svilups ordaifer l’Europa

Suenter la fin da l’Imperi roman occidental èsi reussì als Arabs d’etablir in imperi mundial che tanscheva da la Persia fin en la Spagna. Las colliaziuns gia existentas èn vegnidas schlargiadas da quel temp, uschia ch’igl è resultada ina rait da communicaziun bain organisada che tirava schizunt a niz la posta da columbas. Ils curriers han ins munì cun ina signalisaziun che lubiva d’als enconuscher gia da lunsch: cun agid d’in bindel mellen als è vegnida fermada enturn culiez ina tavletta che serviva sco marca da servetsch.

Currier dals Incas

Er als Incas èsi reussì da sviluppar durant lur temp da fluriziun dal 13avel al 16avel tschientaner in sistem da curriers bain organisà. Per ils curriers, ils chasqui, han ins endrizzà albierts (tambos), e quai per lung da las rutas principalas en distanzas regularas da 3 fin 5 km. Davant la chasetta spetgavan adina dus curriers sin lur servetsch. Vesevan els a s’avischinar in auter currier, currivan els encunter a quel e prendevan en consegna las novitads. En cas d’infurmaziuns spezialmain impurtantas u urgentas sa faschevan ils curriers che s’avischinavan udir supplementarmain cun agid d’ina trumbetta da lindorna. La cultura dals Incas vala sco cultura auta senza scrittira ed i n’è fin uss anc betg sclerì sche lur scrittira da nufs vegniva er duvrada per transmetter autras infurmaziuns che per arcunar cifras; perquai vegn supponì ch’ils curriers devan plitost vinavant lur novitads a bucca.

Er durant il temp da fluriziun da la cultura dals Mayas ha existì ina vasta rait da curriers; davart l’organisaziun da quella san ins però be fitg pauc.

Svilup en l’Europa a partir dal temp modern tempriv

Dapi il 13avel tschientaner han albierts situads a las vias da viadi en Spagna, en l’Italia ed en Germania purschì chavals d’emprest. Emprimas staffettas statalas per transferir novitads cun far diever da staziuns da scumiada da chavals e chavaltgaders han existì en il Contadi da Milaun a partir dal 1400. En la segunda mesadad dal 15avel tschientaner ha er il retg Louis XI trategnì en Frantscha in’atgna chadaina da posts cun midada da chavals. L’emprima colliaziun da posta ch’era organisada a moda centrala tant areguard il temp sco er areguard il spazi ha furmà l’uschenumnà Curs postal dals Pajais Bass. Quel è vegnì endrizzà l’onn 1490 da Janetto von Taxis cun agid da ses frar Franz e da ses nev Johann Baptista tranter la curt da Maximilian I ad Innsbruck e quel da ses figl minoren Philipp en ils Pajais Bass burgognais. Cur che Philipp è daventà suenter la mort dad Isabella retg da la Castiglia (il november 1504), ha Franz von Taxis prolungà la lingia da posta fin en la Spagna. Il 1516 ha el retschet dal retg spagnol ed imperatur da pli tard Karl V il privilegi d’in maister da posta principal dals Pajais Bass. Ils curs da posta èn vegnids prolungads tut tenor basegn fin a Roma, Napoli, Verona u en autras citads.

Igl è remartgabel che l’organisaziun concisa dal sistem da posta, che determinava in stgomi da chavaltgaders e chavals fitg raziunal, ha pussibilità da surventscher en media 166 kilometers per di. Questa spertadad da 6,6 km per ura inclusiv ils stops è be stada pussaivla cun remplazzar stediamain ils chavals. Per cumparegliar: L’onn 1892 han ins fatg ina chavaltgada a distanza militar-sportiva da Berlin a Vienna. Senza midar chavals han ils victurs bain cuntanschì ina spertadad da 7,8 km per ura; ma lur chavals èn crappads paucas uras suenter la concurrenza.

A l’entschatta na steva la posta betg a disposiziun per la spediziun da brevs privatas. I dastgavan be vegnir transportadas brevs e rauba pitschna dal conturn dinastic. Suenter il 1520 è la spediziun da brevs privatas creschida talmain sin il curs da posta dals Pajais Bass ch’ins ha l’emprim acceptà quella en moda taciturna e silsuenter lubì ella uffizialmain. Sper brevs ed autras spediziuns da quest gener han ins er transportà persunas; quellas viagiavan cun accumpagnament da staziun tar staziun e midavan là lur chavals.

L’onn 1596 è Leonhard I von Taxis vegnì designà sco maister da posta general dal Sontg Imperi roman. La posta han ins declerà il 1597 sco regal imperial. Il 1624 è Lamoral von Taxis vegnì elegì en il stadi dals conts imperials ed ha survegnì la posta sco feud. En ils pajais ereditars habsburgais han ins surdà il 1624 quest feud a la chasa dals von Paar.

Il traffic postal creschent ha gia manà baud a tentativas da megliurar e simplifitgar l’administraziun. Concret han ins empruvà da megliurar las flaivlezzas tar la consegna da las brevs, da reducir l’auta quota da perdita da las spediziuns, d’augmentar la segirezza per las brevs ed ils bains che vegnivan affidads a la posta e d’engaschar mess fidads che duevan retschaiver ina paja suffizienta.

Illustraziun schematica da la mobilitad a la fin dal 18avel tschientaner (sveltezza en km/h e distanza che sa lascha far en media per di)

Il 1622 han ins endrizzà in servetsch da posta regular tranter Hamburg e Lübeck, il 1624 er tranter Nürnberg e Lipsia. Vers la mesadad dal 17avel tschientaner è sa sviluppada – en concurrenza cun la posta imperiala che vegniva manada dals von Thurn und Taxis – ina posta statala da Brandenburg e da la Prussia. Medemamain èn vegnidas en diever suenter la fin da la Guerra da trent’onns las charrotschas da posta, l’emprim per il traffic da persunas. Per lung dals curs da posta èn sa sviluppadas a las staziuns da posta ustarias che cooperavan cun las societads da posta. Nums sco ‹Ustaria da la posta› regordan anc oz a quest fatg.

A partir dal temp da l’illuminissem, ca. vers il 1750, sa lascha cumprovar in creschament da l’activitad da viagiar. La basa materiala per questa nova dimensiun dal viagiar han stgaffì las charrotschas da posta. Vers il 1800 eran tut las citads da l’Europa Centrala colliadas ina cun l’autra tras communicaziuns da posta regularas.

Svilup dal sistem da portos

Il retschavider paja il porto

A l’entschatta dals servetschs da posta regulars n’existiva nagina tariffa unitara per clients privats. Ils custs da spediziun vegnivan calculads a basa dal pais da l’object e da la lunghezza dal traject. Quest porto na vegniva betg pajà dal speditur, mabain dal destinatur. L’interpresa pretendeva pia il pajament pir suenter che la consegna aveva gì lieu – sco che quai è er usità en bleras autras branschas.

Forsa ha er giugà ina rolla la ponderaziun ch’il speditur na fiss gnanc sta pront da pajar ordavant sia posta senza savair tge destin che quella vegnia ad avair. En mintga cas ha il pajament pir tras il retschavider animà las interpresas da posta da lavurar a moda fidada e da transferir la rauba consegnada sin la via la pli curta ed uschè spert sco pussaivel. Uschia scriva per exempel Malherbes ils 8 da fanadur 1621 a ses ami Claude Fabri, cusseglier parlamentar da la Provence: «N’esitai betg da ma scriver, sch’igl As plascha, e da laschar cassar il porto tar mai, sinaquai ch’ils postins sajan incitads da far quai spert.»

Dal temp ch’i na deva anc naginas marcas postalas, ha questa furma da pajament posteriur er gidà a distgargiar il speditur en quel senn ch’el pudeva bittar en sia brev en ina da las stgatlas da deposit (da las qualas duevan sa sviluppar las chaschas da brev) senza la stuair consegnar persunalmain tar l’uffizi da posta.

Il speditur paja il porto

Sontg Imperi roman

Currier a chaval (17avel tschientaner)

Ina cumprova fitg veglia per in pajament dal porto anticipà datescha dal 1506. Sin la ruta da posta da Mechelen ad Innsbruck ha in chavaltgader surpiglià a Speyer in pachet per la famiglia patriziana dals Welser. El ha retschet plirs flurins per transportar vinavant quel fin ad Augsburg.

Frantscha

In exempel da la Frantscha che mussa ch’in uffizi da posta ha quità il pajament dal porto gia tar la consegna da las brevs u dals pachets datescha dals 18 da fanadur 1653. Cun questa data ha Jean-Jacques Renouard de Villayer retschet da Louis XIV il «permiss roial» da purtar brevs d’in district da Paris a l’auter.

Monsieur de Villayer ha sinaquai laschà affischar a Paris ses nov servetsch postal. En emprima lingia ha el rendì attent che ses curriers lavurian bler pli spert, damai ch’els na dovrian betg spetgar tar la surdada sin il pajament da las spediziuns. Plinavant vegn rendì attent al fatg ch’i saja be bun ed endretg sch’il speditur paja la brev, damai ch’ins na sappia gnanc ordavant sch’il destinatur haja veglia da la retschaiver. E sco terz argument fa l’affischa valair: «Tras mia posta po blera glieud scriver a persunas, da las qualas els na vulan per motivs da creanza betg pretender ch’ellas pajan il porto. Ed ultra da quai pon els trametter a lur advocats u plenipotenziaris u furniturs novitads senza als chaschunar custs.»

L’interpresa da Villayer ha lura mintgamai surdà al speditur ina quittanza prestampada cun il suandant cuntegn: «Ils ... da l’onn milliesistschienttschinquanta ... pajà il porto en l’autezza da ...». Questa quittanza vegniva fixada vi da la brev avant che bittar quella en ina da las chaschas da brev da l’interpresa da Villayer, e quai uschia «che quella è bain visibla per il postin e che quel la po far liber levamain tar la consegna da la brev». Monsieur de Villayer ha er pussibilità d’agiuntar a la brev ina cuverta da resposta prepajada. Tras quai pudeva il retschavider respunder senza che quai era collià da sia vart cun custs. Questa furma da la resposta prepajada è sa mantegnida fin oz.

Cun il svilup descrit era naschida l’idea fundamentala da la marca postala: abstrahà dal format, da las indicaziuns a maun e da la pussaivladad da la pudair tatgar si correspunda la quittanza da Villayer dal tuttafatg a la marca postala en il senn odiern.

Ma er en il Reginavel Unì hai dà l’onn 1680 in’emprova cumparegliabla: La Penny Post da Londra dals commerziants William Dockwra e Robert Murray ha sviluppà in pretsch unitar per posta locala cun taxa da liberaziun en furma d’in bul. Quest sistem ha gì in tal success ch’il Duke of York veseva en privel ses monopol da posta. Perquai ha la Penny Post stuì smetter gia suenter dus onns. Pir en il decurs dal 19avel tschientaner dueva il sistem da la taxa postala odierna sa far valair definitivamain.

Marcas postalas

‹One Penny Black› – l’emprima marca postala dal mund (1840)

Ozendi vegn il porto che serva a pajar la taxa per il servetsch postal per ordinari sbursà cun cumprar e tatgar si marcas postalas; il medem po dentant er vegnir fatg cun maschinas da francar u – pli da nov – en furma da codes digitals. Ultra da quai existan cartas postalas, cuvertas e formulars sin ils quals la valur postala è gia imprimida.

Avant che l’emprima marca postala dal mund è vegnida edida il 1840, hai dà divers precursurs (cf. survart). L’idea fundamentala era quella ch’il porto na vegnia betg pajà tras il receptur, mabain tras il speditur (en il senn dals sistems da prepaid odierns). Ultra da quai ha il porto da brevs pudì vegnir simplifitgà e reducì, quai ch’ha gidà a render accessibels ils servetschs da posta a la vasta populaziun.

Il 1836 e 1838 han ins lantschà en l’Austria ed en il Reginavel Unì propostas per introducir marcas postalas. Sir Rowland Hill ch’era vegnì incumbensa da la regenza britannica da modernisar la posta ha integrà quest’idea en ses plan da refurma. El vala uschia sco iniziant da la marca postala. L’emprima marca postala, la ‹One Penny Black›, è vegnida en diever a partir dal matg 1840. La marca mussa il purtret da la regina Victoria sin fund nair (1 penny) resp. sin fund blau (2 pence). Ella era munida cun ina vart davos culanta, sco las marcas odiernas, n’aveva però anc nagina perfuraziun, mabain stueva vegnir tagliada or da l’artga.

Gia curt temp suenter èn suandads ulteriurs pajais: il 1841 e 1842 èn cumparidas en ils Stadis Unids intginas marcas localas, il 1843 ulteriuras marcas en la Brasilia (‹Egls bov›) ed en ils chantuns svizzers Turitg (‹Turitg 4› e ‹Turitg 6›) e Genevra (‹Genevra dubla›). L’emprima marca en Germania è cumparida il 1849 en il Reginavel da la Baviera; en l’Austria èn suandadas marcas postalas il 1850.

A partir dal 1854 han ins perfurà en la Gronda Britannia las artgas da las marcas, uschia che quellas sa laschavan statgar senza far diever d’ina forsch. Questa midada è sa messa tras en tut ils pajais e dueva daventar in tratg caracteristic da las marcas postalas.

Ses punct culminant ha la marca postala cuntanschì vers il 1900. Entras il schlargiament cuntinuant da la rait da viafiers era la brev daventada il med da communicaziun il pli impurtant; ed il ‹concurrent› posteriur da la brev, il telefon, n’era anc betg derasà vastamain da quel temp. Las marcas postalas las pli impurtantas da l’Austria da tschintg e diesch heller èn per exempel vegnidas stampadas il 1908 en in’ediziun da mintgamai trais milliardas (!) exemplars.

En general differenziesch’ins tranter marcas ordinarias e marcas spezialas. Marcas ordinarias (cun motivs pli simpels) èn en diever sur lung temp en in dumber illimità. Marcas spezialas vegnan percunter edidas per eveniments u giubileums specifics e svaneschan lura bainspert puspè or dal sortiment. Las marcas spezialas vegnan surtut edidas per collecziunaders da marcas. Sco ulteriura categoria èn da numnar las marcas d’automats. Quellas sa laschan stampar d’automats che sa chattan per il pli davant filialas da la posta pli grondas.

Dapi ch’ins ha sviluppà a l’entschatta dal 20avel tschientaner maschinas da francar, è adina puspè vegnì preditg ina fin andetga da la marca tradiziunala. Malgrà tut è la marca postala restada fin oz, almain per persunas privatas, la moda la pli cumadaivla da francar spediziuns postalas. Mintg’onn vegnan duvradas en tut il mund pliras milliardas marcas. Per tegnair pass cun il svilup digital han las postas er creà pussaivladads da concepir marcas persunalisadas e stgaffì marcas postalas digitalas che sa laschan telechargiar e stampar directamain a chasa.

Filatelia

Collecziunar marcas – in hobi che fascinescha giuven e vegl

Gia spert han ins realisà che las marcas postalas sa porschan per represchentar da tuttas sorts motivs decorativs, ma er per intermediar valurs, ideals e messadis politics e sco med d’autopreschentaziun statala. Ils motivs derivan savens da las spartas cultura, flora e fauna, tecnica, sport, edifizis, art, impurtantas persunalitads u eveniments actuals. A pèr cun la derasaziun da las marcas postalas è naschida la filatelia. Il term ha creà il rimnader franzos Georges Herpin l’onn 1864 (dal grec filos ‹ami› ed ateleia ‹liberà da taxa›). Gia il 1860 eran cumparids ils emprims albums da marcas ed il 1861 ils emprims catalogs. A partir dal 1862 han ils amis da las marcas cumenzà ad edir revistas spezialisadas e la pli veglia uniun da filatelists è cumprovada en ils Stadis Unids l’onn 1866.

La vendita da marcas postalas per collectaders è per las postas ina buna fatschenta. Per las marcas spezialas vegnan savens tschernids temas populars sco ‹campiunadi da ballape› u ‹oldtimer›. Intgins stadis pitschens produceschan las marcas quasi dal tuttafatg per ils collecziunaders e genereschan uschia ina buna part da lur entradas statals (p.ex. il Vatican, il Liechtenstein u San Marino).

A chaschun d’aucziuns vegnan raritads entaifer las marcas postalas savens vendidas per pretschs fitg auts. Quai vala surtut per marcas postalas dals onns 1840–1860 sco per exempel: la ‹One Penny Black› (Reginavel Unì 1849), la ‹Basler Taube› (Svizra 1845), la ‹Mauritius› cotschna e blaua (Mauritius 1847), il ‹Schwarzer Einser› (Baviera 1849), il ‹Sachsendreier› (Saxonia 1850), il ‹Zinnoberroter Merkur› (Austria 1851). Pretschs fitg auts pon però er cuntanscher marcas dal 20avel e 21avel tschientaner ch’èn vegnidas retratgas u ch’han in sbagl da stampa sco per exempel: l’‹Inverted Jenny› (Stadis Unids 1918), il ‹Gelber Dom› (Germania sut occupaziun dals alliads 1948), la marca d’util public ‹Audrey Hepburn› (Germania 2001).

Uniun postala universala

L’Uniun postala universala è vegnida fundada il 1874 a Berna, nua ch’ella ha mantegnì fin oz sia sedia. L’Uniun è sa constituida cun l’intent da reglar la collavuraziun internaziunala dals servetschs postals e da stgaffir cundiziuns generalas per il traffic da posta sur ils cunfins. Ils 22 stadis fundaturs han prestà il 1874 lavur da piunier, essend l’Uniun postala universala ina da las pli veglias organisaziuns internaziunalas. Il 2011 dumbrava l’Uniun postala universala betg main che 192 stadis commembers.

Impurtantas furmas da la spediziun postala

Las furmas usitadas da la spediziun postala sa laschan divider en trais gruppas: brevs, pachets e spediziuns da daners. La gruppa da las brevs cumpiglia tant las brevs per propi sco er cartas postalas (cun u senza valur postala imprimida) e stampats. Surtut las brevs e cartas postalas furman perditgas da la cultura populara che tanschan en lur muntada lunsch sur l’aspect ‹tecnic› dal med da communicaziun en scrit or. Perquai duai vegnir dà a la fin in sguard a questas duas furmas classicas da la spediziun postala sut l’aspect da l’istorgia culturala.

Brev

La brev sco messadi persunal

La brev (dal latin brevis libellus resp. dal latin vulgar breve scriptum [epistula], per rumantsch: ‹in scriver en furma curta›, tar brevis ‹curt›) è ina communicaziun sin palpiri che vegn per ordinari surdada d’in mess e che cuntegna in messadi persunal drizzà a l’adressat.

Ils origins da tals messadis en scrit tanschan enavos en la Babilonia, nua che novitads vegnivan sgrifladas en tavlas da ton. En la Veglia Egipta vegniva percunter fatg diever da papirus per scriver brevs. Ed en la Veglia Grezia e Roma vegnivan duvradas per quest intent tavlas da lain surtratgas cun ina stresa da tschaira.

Decisiva per il svilup da la brev ‹classica› tenor la chapientscha odierna è lura stada la derasaziun dal palpiri en l’Europa (a partir dal 12avel tschientaner). La tecnica d’elavurar palpiri avev’ins surpiglià dal mund arab, nua che quel era gia en diever dapi ca. il 8avel tschientaner. Ed en China è il palpiri schizunt documentà dapi il segund tschientaner avant Cristus. Ina derasaziun pli vasta ha il palpiri – e tras quai er la brev – chattà en l’Europa a partir da la mesadad dal 15avel tschientaner. Ins scriveva sin quel cun la plima ch’è vegnida remplazzada vers la fin dal 18avel tschientaner tras la plima d’atschal.

Sco descrit survart, era la brev e la spediziun da quella tras la posta reservada a l’entschatta als tschertgels regents; cun l’ir dal temp è quest med da communicaziun daventà accessibel ad adina dapli gruppas socialas (burgaisia, commerziants). Il 18avel tschientaner vegn perquai er numnà il tschientaner da las brevs; impurtantas correspundenzas da litterats e scienziads èn sa mantegnidas fin oz ed èn vegnidas rendidas accessiblas en furma da vastas ediziuns. Glieud simpla fascheva da quel temp però be diever excepziunalmain da la brev, numnadamain per affars da pli gronda muntada e sa servind d’in scrivant da professiun. Savens vegnivan duvradas flosclas e formulaziuns stereotipas, uschia che questas brevs ‹dal pievel› èn anc pauc individualas.

Fin il 19avel tschientaner sa cumponiva la brev d’in fegl palpiri faudà; l’adressa vegniva scritta directamain sin quel. Per proteger il secret postal stueva la brev esser sigillada. Silsuenter è vegnida en moda la busta u cuverta, en la quala vegniva chatschada la brev sco tala. En la segunda mesadad dal 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner è la brev lura sa derasada per propi tranter la ‹glieud pitschna›, betg il davos er grazia a la scola obligatorica ch’ha auzà decisivamain il grad d’alfabetisaziun.

Il 21avel tschientaner na vegn però betg pli ad esser quel da la correspundenza tras brevs en il senn classic – tant sa lascha gia dir uss. A partir dals onns 1990 ha numnadamain l’e-mail cumenzà a cumplettar e stgatschar pli e pli la communicaziun sin palpiri. Per texts da pli gronda muntada (politica ed economica, ma er persunala ed emoziunala) è la brev tuttina sa mantegnida sco furma usitada.

Brevs sco gener litterar e funtauna istorica

Lectura or dal ‹Werther› da Goethe (maletg da 1870)

Dapi il cumenzament da talas communicaziuns en scrit è l’intent d’ina brev strusch sa midà: ella furma anc adina in med da manifestar publicamain si’opiniun (p.ex. brevs da lectur en gasettas), ina furma litterara (cf. p.ex. las brevs da Paulus en il Nov Testament da la Bibla u il roman en furma da brevs ‹Die Leiden des jungen Werthers› da Goethe) sco er in instrument per derasar avis uffizials (p.ex. brevs ministerialas) u per transmetter communicaziuns persunalas (p.ex. brev d’amur).

Gia en il temp modern tempriv è la brev sa sviluppada ad in object da collecziun. In enconuschent exempel da quel temp furma la collecziun da Christoph Jacob Trew. Ultra da quai èn brevs bainbaud vegnidas intercuridas sut aspects da l’istorgia, da la scienza litterara e da la perscrutaziun da la cultura. In piunier sin quest champ è stà Georg Steinhausen ch’ha edì ils onns 1889–1891 in’istorgia da la brev tudestga en dus toms.

En il decurs dal 20avel tschientaner è creschì l’interess per brevs sco funtauna per l’istorgia dal mintgadi e da la ‹glieud pitschna›. In enconuschent exempel furman las brevs che schuldads han scrit en lur patria durant las duas guerras mundialas; questas brevs interesseschan tant sco rapports persunals e biografics, ma er sco basa per la perscrutaziun da las relaziuns da viver e da la mentalitad da gruppas da persunas pli grondas.

Ord vista da l’istoriografia furma be la brev privata ina ‹brev› per propi. Sa tracti percunter tar l’autur resp. tar il destinatur d’in uffiziant, alura vegn la brev attribuida als documents u a las actas. I dat però bleras furmas maschadadas, sco per exempel ina brev da fatschenta che cuntegna er infurmaziuns privatas.

Carta postala e carta illustrada

Tar cartas postalas (famigliar er ‹cartulinas›) sa tracti da cartas da chartun, per ordinari en furma rectangulara, che vegnan spedidas cun la posta sco communicaziun averta. Il cumenzament da la carta postala è da chattar en il svilup postal en ils Stadis Unids ed en l’Austria durant ils onns 1860. L’idea oriunda è stada da metter a disposiziun a la clientella ina ‹brev› pli simpla e pli favuraivla per spedir communicaziuns curtas da caracter general.

Il prim d’october 1869 è cumparida tar la posta da l’Austria-Ungaria ina ‹carta da correspundenza› cun valur postala imprimida. La vart davant era reservada a l’adressa, la vart davos steva a disposiziun per il text. Cuntrari a la brev da 5 crizers custava la carta, che dueva vegnir renumnada pli tard ‹carta postala›, be 2 crizers che correspundevan a la valur da la marca imprimida. Las novas cartas èn stadas in grond success. Gia l’emprim mais han ins vendì 1,4 milliuns exemplars. Successivamain è la carta postala vegnida introducida en il decurs dals onns 1880 e 1890 en la gronda part dals stadis da l’Europa e da l’America sco er en emprims pajais asiatics e da l’Africa (colonias).

In’emprima gronda derasaziun han las cartas postalas cuntanschì durant la Guerra tudestg-franzosa dal 1870/71. Suenter ch’igl era vegnì decidì da vart tudestga che las truppas mobilas sajan liberadas dal porto, èn vegnidas tramessas en la patria betg main che 10 milliuns cartas via posta champestra, e quai be tranter il fanadur ed il december da l’onn 1870.

Carta illustrada dal 1897 cun il text sin la vart dal maletg

Ina carta illustrada è ina carta postala cun in maletg u ina fotografia sin la vart davos. A partir dal 1896 è questa furma sa messa tras en grond stil, betg il davos er tras l’utilisaziun da novas metodas da stampar (cromolitografia en pliras colurs enstagl da las cartas d’ina colur en tuns da sepia); enturn il 1900 èn lura suandadas pass per pass las diversas metodas da stampar fotograficas. A partir dal 1900 han ins er lubì da scriver il text sin la vart davant (la vart da l’adressa) da la carta illustrada; avant valeva la regla ch’i dastgava be vegnir scrit sin la vart dal maletg (che n’empleniva per quest motiv betg l’entira surfatscha). Sco temp dad aur da las cartas illustradas valan ils onns tranter il 1897 ed il 1918.

Sco ulteriura furma (main frequenta) è suandada il 1923 l’uschenumnada charta postala illustrada ch’era munida da la vart da l’adressa cun in maletg (savens per far reclama per lieus turistics e.a.).

Tuttina sco la brev ha er la carta postala tradiziunala surpassà ses zenit. Novas furmas sa porschan cun la cumparsa da las novas medias: en il cas da la carta postala vegnan cumbinadas novas tecnologias cun furmas tradiziunalas, quai che lubescha da stgaffir novas purschidas ch’èn bain innovativas, ma tuttina famigliaras (Multimedia Messaging Service, MMS).

Litteratura

• Rainer Baasner (ed.): Briefkultur im 19. Jahrhundert. Niemeyer, Tübingen 1999, ISBN 3-484-10791-X.
• Wolfgang Behringer: Im Zeichen des Merkur, Reichspost und Kommunikationsrevolution in der Frühen Neuzeit. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2003, ISBN 3-525-35187-9.
• Klaus Beyrer und Hans-Christian Täubrich (ed.): Der Brief. Eine Kulturgeschichte der schriftlichen Kommunikation. Zur Ausstellung in den Museen für Post und Kommunikation Frankfurt am Main (1996–1997) und Nürnberg (1997). Edition Braus, Heidelberg 1996, ISBN 3-89466-169-0.
• Bundesministerium für Post und Telekommunikation (ed.). Handwörterbuch des Postwesens, 2. ediziun repassada, Frankfurt 1953, p. 298ss.
• Martin Dallmeier: Quellen zur Geschichte des europäischen Postwesens 1501–1806. 2 toms, Lassleben, Kallmünz 1977.
• Hanspeter Frech: Postkarten-Handbuch. Die Postkarten aus den ehemaligen Postvereinsländern und dem deutschen Kaiserreich, Eigenverlag Hausach 1991.
• Martin Gur: Das Postwesen in Galizien von 1772-1820. Diss., Vienna 2011.
• Gerd van den Heuvel: Leibniz im Netz. Die frühneuzeitliche Post als Kommunikationsmedium der Gelehrtenrepublik um 1700. C.W. Niemeyer, Hameln 2009, ISBN 3827188326.
• Ludwig Kalmus: Weltgeschichte der Post. Amon Franz Göth, Vienna 1937.
• Arnold Linke, Wolfram Richter: Ratgeber für Ansichtskartensammler, Salzwasser Verlag 2007, ISBN 978-3-86741-091-5.
• Carl Möller: Geschichte des Landes-Postwesens, 1897 (Versiun online sin lexikus.de).
• W. Stössel: Zur Entwicklung der Briefmarke. En: Archiv für deutsche Postgeschichte, ed. 2/1974, p. 54–57.
• Otto Wicki: Geschichte der Post- und Ansichtskarten. Zumstein & Cie, Berna 1996.

Colliaziuns

 Commons: Istorgia da la posta – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Istorgia da la posta e da la telecommunicaziun en Germania
• Istorgia da la posta svizra
• Lexicon davart la filatelia