Quest artitgel tracta la lingua lumbarda moderna. Per la lingua germanica sparida en il 6avel secul, guarda Lingua langobarda.
Lumbard
Pajais Italia
Regiun Lumbardia
Pledaders 4 000 000[1]
Classificaziun

– Linguas indoeuropeicas
0– Linguas italicas
00Linguas romanas
000Lumbarda

Codes da lingua
ISO 639-1
ISO 639-2 lmo
SIL LMO
Exempel

Emprim artitgel da la Decleraziun universala dals dretgs umans:

Articul 1
Tücc i vèss üman a i nàssen libér e cumpàgn in dignitaa e driss. Lur i hinn dutaa dë resun e saè e gh'avarien de fà inscì l'ün invèrs l'òlter cunt un spiret dë fradernidaa.

Il lumbard (lumbard, code ISO 639-3 lmo) è ina lingua neolatina che fa part da la famiglia gallo-italica (u pli precis Gallo-Rumantscha-Cisalpina), ina famiglia che furma in sistem linguistic diferent a quel dal talian ed a quel che del Retorumantsch.
La lingua lumbarda è parlada principalmein en l'Italia dal nord (granda part da la Lumbardia ed en la Svizra dal sid (Tessin ed en il Grischun), ulteriur en las zonas da regiuns cunfinantas, surtut egl ost dal Piemont) ed el Trentin. Schegea che il Talian è in general duvrà co linguatg da scatira en las regiuns nua ch'ins discurra lumbard, il lumbard è mutualmain chapaivel cul talian era sche quai sun duas linguas che fan part da dus roms differents da la planta dalla famiglia linguistica rumantscha.

Il lumbard è stà censii da l'UNESCO co lingua en privel d'extincziun e per consequenza co lingua da tutela.[2] Duas variantas principalas èn il lumbard ucidental (u insübrica) ed il lumbard oriental, duas variantas che han in bel mantun da differenzas, ed qualin linguist cunsiderescha che quai sajan duas linguas separadas.
Il Stadi talian ed il svizzer renconuschan ils pledaders da la lingua lumbarda sco linguatg minoritari.

Structura, Fonologia e Sintaxa modifitgar

Il particular fonologic del lumbard es:

  • La palatisaziun dil cumplessiv latin: CL- [kl] e GL- [gl] tar c(i) [t͡ʃ] ,g(i) [d͡ʒ] (exempel CLAMARE > ciamà, GLAREA > gièra);
  • L'evoluziun tar ü [y] dal Ū latin (PLŪS > pü)
  • L'evoluziun tar ö [ø] dal Ŏ latin en certas posiziuns (NŎVU > növ/nöf).

La presenza da dus vocals che rutund (era numnà "vocal turblà") è cunsiderà sco ina carateristica principala da la lingua lumbarda, ensemen cul piemuntes, il ligur e la lingua da l'Emilia-Romagna. Il lumbard è però different dal piemuntes pertge (tranter autras variaziuns) han els betg il vocal central (il "terz vocal piemuntes") ed igl infinitiv da l'emprima cognugaziun finescha cun à(r).

Ina differenza tar la pli part dals linguatgs rumans è il dialect lumbart uccidental che ha ina accumulaziun quantitava vocalica, per exempel. paas [paːs] vs. pass [pas], ciapaa [ʧaˈpaː] vs. ciapá [ʧaˈpa]. In'autra carateristica plitost rara en autras linguas romanas es ch'ins drova savens il verb frasal idiumatic (construcziiun verb + particula), pli u main co in Englais ed autras linguas germanas. Per exempel trá, trá via, trá sü, trá fö(ra); mangiá, mangiá fö(ra). Quai es ina carateristica cuminaivla a blers dialects da auters linguatgs gallo-italics.

Posiziun sociala modifitgar

Duvrar il lumbard è ditg stà stigmatisà en ils areals lumbardofons che fan politicamain part da l'Italia, però pil solit en regiuns svizras, nua ch'il dialetto, linguisticamain ina varietad lumbarda, è pli bain conservada e pli vitala. In program da radio e da televisiun en lumbard vegn occasiunalmaint tramess da RSI, Radio e televisiun svizra taliana. L'instituziun da retscherca la pli impurtanta che la lavura si ils dialects lumbards è localisada a Bellinzona. Il CDE - Centro di dialettologia e di etnografia, è ina instituziun guvernativa chantunala. Nagina instituziun semeglianta exista en l'Italia. En il december 2004 ha il CDE publicà in dicziunari en 5 volums, nua ch'ins chatta tut las varietas lumbardas discurridas en la regiun svizra. Quest è la funtauna la pli impurtanta davart la lingua lumbarda (pli che 4'500 paginas e circa 57'000 pleds cun pli che 190'000 variaziuns).

Il term 'lumbard' è duvrà per sa referir ad ina lingua cuminaivla anc betg existenta. I cunvegn nuta che, en mintga singul cass, las differentas varietads lumbardas èn adina reciprocamain enclegentaivlas, ina situaziun sumeglianta als idioms rumantschs.

Litteratura modifitgar

Il lumbard ha ina litteratura che para antica, inconuschainta per a partir dal 13avel secul cun la lavur dal Bonvesin de la Riva, che scriveva en ina varianta passada a la istorgia co "Koiné lumbarda". In general, davent dal 15avel secul, la litteratura lumbarda è divida in oriental e occidental, vesaivel tar il cambi fonicologic che las duas variantas han deriva da la distanza culturala pervia la divisiun politica tranter il Duca da Milaun e la Republica da Venezia.

Litteratura en lumbard occidental modifitgar

La litteratura principala in lumbard occidental è quela scrivida tenor l'ortografia milanesa, ch'exista a partir dal temps dal Duca da Milaun fin a la mitad dal 19avel secul. Questa lingua es cunsiderada sco il linguatg/dialect da tut l'InsübriaModel:Ref voc Banfi. Era sche la varianta da la citad da Milaun è quela da referenza, ils scripturs druvavan in lexicon enritgà da pleds betg necessariamain ni da Milaun ni da la zona che furma fin il di dad oz la part da la provincia milanesa. Ils lexicografs han chattà in vast vocabulari cun variaziuns specificas da zonas ch'èn kilometers davent da la citad da Milaun, per exempel perfin da la zona laghee, il dialect plidà agl ur dal Lai da ComoModel:Ref voc Cher.

Da tutta maniera, i dat anc oz poets e auturs che scrivan in lumbard occidental ma i dovran mai il milanes classic[3]:

  • Gian Paul Lumazz (1538-1592) poesia, varianta tessinesa da Bregn.
  • Speri Jemoli (1846-1880) cumedia, varietà del varesot.
  • Lissandren dra Roussela (1850 - 1943), poesia, Paves-Vugares, varietà vugaresa.
  • Gian Stefano Cremaschi (1853-1935), varianta ludesana.
  • Angiul Ferar (1874-1971), poesia, Paves-Vugares, varietà pavesa.
  • Alberto Airoldi (1893-1977]]) poesia, dialect e varietà brianzöla.
  • Piero Collina (1910-1983) “I Promessi Sposi” in vers, dialect cumasch.
  • Franco Loi (* 1930), poesia per milanes classic.
  • Fernando Grignola (* 1932) poesia, dialect tessines.
  • Giancarlo Consonni (* 1943) poesia, varietà brianzöla.
  • Basilio Luoni (* 1941) Autur e reschissur da teater: pliras ovras teatralas internaziunalas, varietà laghee.
  • Edoardo Zuccato (* 1963); poesia traducziun, varietà busina.

Litteratura en lumbard oriental modifitgar

Ferton ch'il lumbard occidental ha chattà sia varianta litterara, pledada da Milaun sa mussa la situaziun litterara orientala durants ils seculs pli centrada: ins po dir che la litteratura orientala a almain duas variantas, quella da Bergum e quella da Brescia. Tranter ils auturs ils pli vegls sa chatta Giuvann Bressan (1489-1560) che scriveva bergamasc e Galeàs dei Urs (*1492-?) per bressan.

Cinema modifitgar

La scena cinematografica professiunala en lumbard è be pitschna. El mument èn be ils suandants films enconuschaints:

  • L'albero degli zoccoli producí da Ermanno Olmi.
  • Ona strada bagnada, documentari pliras gadas premià da Lamberto Caimi.
  • Desmentegass, da Lamberto Caimi.
  • La Palmira - ul film
  • Frontaliers

Referenzas modifitgar

  1. Tenor stimaziun dal Istituto Nazionale di Statistica.
  2. http://www.linkiesta.it/blogs/lombardia-next-state-europe/lingua-lombarda-e-lingua-catalana-un-paragone
  3. lista ciapaa anca da indicaziun de La Vus de l'Insübria

Liaziuns modifitgar