Liun

Liun
Liun (Panthera leo)
Classificaziun
Urden	Carnivora
Superfamiglia	Feloidea
Famiglia	Felidae
Sutfamiglia	Pantherinae
Gener	Panthera
Spezia	Liun
Num scientific
Panthera leo (Linnaeus, 1758)

Il liun (Panthera leo) è ina spezia d’animal ch’appartegna a la famiglia dals giats (Felidae). Cuntrari ad auters giats viva il liun en rotschas; ultra da quai è el caracterisà tras la coma dals mastgels. Il liun viva oz en l’Africa ed en l’India (en il stadi federativ Gujarat).

Caracteristicas

Suenter il tigher è il liun il segund grond giat insumma; en l’Africa furma el uschia il pli grond predatur da la terra. Il mastgel cuntanscha ina lunghezza dal chau al bist da 170 fin 250 cm, in’autezza da la spatla da bundant 120 cm ed ina lunghezza da la cua da radund 1 m. Exemplars masculins creschids paisan en media 190 kg; las valurs extremas tanschan da 150 fin bundant 250 kg. Las femellas han ina lunghezza da 140 fin 175 cm, in’autezza da la spatla da 100 cm ed ina cua da 85 cm. En media paisan ellas radund 126 kg. Las femellas èn pia marcantamain pli finas ch’ils mastgels. Ils liuns surpassan bain ils tighers areguard l’autezza da la spatla, ma èn en media in pau pli curts che quels. Ils pli gronds liuns vivan oz en la part meridiunala da l’Africa, ils pli pitschens èn da chasa en l’Asia. Mastgels che vegnan tegnids en zoos e circus cuntanschan per part – grazia a la pavlada optimala – in pais da varga 300 kg.

Il pail dals liuns è curt e da colur da sablun, melnenta u mellen-ocher. La vart sut e las parts internas da las chommas èn adina in pau pli cleras.

Durant cumbats fa la coma cumparair il liun pli grond

Ils mastgels han ina coma ch’è il pli savens brin stgira, ma che po er esser naira, brin clera u brin cotschna. La coma s’extenda da las gautas fin sur las spatlas ora, pli darar era sur il venter ed il pèz. La furma e la colur da la coma na varieschan betg be tranter ils differents exemplars, mabain – tut tenor la constituziun corporala – er durant las fasas da vita dal singul individi. Comas spezialmain lungas e stgiras èn in segn per ina buna constituziun e per bler forza da cumbat; la situaziun ormonala ed il nutriment s’effectueschan numnadamain a moda positiva tant sin la lunghezza sco er sin la spessezza da la coma. Experiments cun mastgels empagliads han mussà che las femellas reageschan a moda positiva sin comas pli lungas e pli stgiras, entant che auters mastgels van or da via a tals models. Tar cumbats da posiziun tranter mastgels rivalisants pudess la coma avair in niz pratic sco protecziun cunter culps cun la tschatta e morsas. Quai explitgass er l’avantatg d’evoluziun ch’ils mastgels han tras ina coma, entant che las femellas èn sa spezialisadas sin la chatscha. Perscrutaziuns pli novas han però er mussà che la temperatura gioga in’impurtanta rolla areguard la grondezza da la coma: en regiuns pli fraidas – e surtut er en ils zoos da la zona temprada – sviluppan ils liuns comas pli spessas ch’èn territoris da derasaziun fitg chauds. Liuns giuvens n’han nagina coma. I dovra varga tschintg onns, enfin che la coma è sa sviluppada dal tuttafatg. I dat però er regiuns nua che las comas èn en general pli pitschnas (liuns da l’Asia) u nua ch’ellas mancan bunamain dal tuttafatg (Africa dal Vest).

In’ulteriura caracteristica dals liuns è la barlocca da la cua naira, en la quala sa chatta in spinal regredì.

Il corp dals liuns giuvens è surtratg cun flatgs stgirs. Quels svaneschan però gia durant l’emprim onn da vita. Be fitg darar restan ils flatgs visibels tar lieus creschids ed er lura be da datiers.

Tuttina sco tar ils tighers datti er tar ils liuns mintgatant cas da leucissem, vul dir d’individis cun pail alv. I na sa tracta però betg d’albinos, damai ch’ils egls cotschens caracteristics mancan. La colur alva dal pail vegn ertada sur in gen recessiv. Damai che liuns alvs vegnan percurschids pli tgunsch d’inimis potenzials, han tals animals pli grev da surviver. Da l’autra vart datti er rapports davart melanissem, pia liuns da colur naira, ma naginas cumprovas per lur existenza reala.

Territori da derasaziun e spazi da viver

Territori da derasaziun dal liun: istoric (cotschen) ed oz (blau)

Durant l’ultim temp da glatsch avevan ils liuns (che vegnan tut tenor attribuids a pliras spezias u a sutspezias d’ina suletta spezia) in fitg grond territori da derasaziun. Quel tanscheva dal Peru fin l’Alasca (liun american) e da la Sibiria sur vastas parts da l’Asia dal Nord e da l’Europa (liun da cuvels) fin en l’India, l’Arabia e l’Africa. D’ina gronda part da quests territoris èn ils liuns però gia sa retratgs vers la fin dal temp da glatsch.

Il territori da derasaziun istoric dals liuns na cumpigliava betg be grondas parts da l’Africa, mabain er l’Europa dal Sidost, l’Asia dal Vest e l’India. Ed in pau pli baud, en l’olocen tempriv, era il liun anc derasà en la Spagna dal Nord e per il temp tranter 5500 e 3000 a.C. èn cumprovads chats d’ossa da liuns en l’Ungaria ed en la regiun da la Mar Naira. Sin il Balcan eran liuns anc da chasa en l’antica, sco quai che rapportan numerus scienziads contemporans (sco per exempel Herodot, Aristoteles, Plutarch u Xenophon). Ins suppona ch’ils davos liuns en l’Europa sajan svanids en il decurs da l’emprim tschientaner s.C. tras intervenziun da l’uman. Ils davos chats fossils derivan da la Grezia dal Nord. In chat da liun dal temp da fier en la Spagna dal Sid vegn percunter attribuì ad animals importads en connex cun gieus da circus.

Oz sa limitescha il territori da derasaziun per gronda part sin la part da l’Africa situada en il sid da la Sahara. En il nord da la Sahara è la spezia morta ora en ils onns 1940 ed er las populaziuns da liuns asiatics èn quasi vegnidas eliminadas dal tuttafatg en il decurs dal 20avel tschientaner. Be en il Parc naziunal Gir a Gujarat (India) è sa mantegnida ina pitschna populaziun.

Liuns pon s’adattar bain e cumparan en habitats fitg differents. Il spazi da viver preferì furma la savanna, ma il liun è er da chasa en guauds sitgs ed en il semidesert; e pli baud populava el er la steppa da mamut ch’è caracterisada tras in clima sitg e fraid. Mai na chatt’ins però liuns en guauds spess ed umids u en deserts senz’aua. La spezia n’è pia betg represchentada en ils guauds tropics da l’Africa Centrala ed er betg en ils deserts sitgs da l’Africa dal Nord e da l’Asia Anteriura. La caracterisaziun dal liun sco ‹retg dal desert› n’è pia betg correcta.

Effectiv

Femella dal liun asiatic

Sco tar tut ils animals gronds da l’Africa, munta l’uman er per il liun la periclitaziun la pli gronda. E quai tant a moda indirecta (destrucziun dal spazi da viver) sco er directamain tras la chatscha. En praticamain tut las parts dal territori da derasaziun èsi però reussì ils davos onns da reducir marcantamain la persecuziun dals liuns.

In ulteriur problem furman malsognas, e quai surtut en il Parc naziunal Kruger en l’Africa dal Sid. Suenter in cas mortal da tuberculosa l’onn 1995 han ins fatg controllas sistematicas e constatà che 90 % dals liuns en il sid dal parc eran infectads cun las bacterias mortalas. L’infecziun derivava da biffels ch’eran da lur vart stads en contact cun bovs domesticads. Entant che radund 70 % dals bovs pativan d’ina tuberculosa dal lom, sa manifestescha la malsogna tar ils liuns en furma da disturbis dal tract digestiv. Ils animals vegnan flaivels, smagreschan fitg ferm e moran entaifer paucs onns. Ultra da quai cursescha en la medema regiun ina segunda malsogna da mancanza da defensiun immunitara che flaivlenta supplementarmain ils liuns. Encunter omadus scherms infectus na datti nagins vaccins.

Il dumber actual da liuns che vivan en libertad munta a 16 000 fin 30 000. L’onn 2008 ha l’IUCN (International Union for Conservation of Nature) stimà ch’il dumber da liuns saja sbassà en ils ultims ventg onns per 30 fin 50 %. Ina da las raschuns centralas per quest svilup para dad esser il fatg che vastas regiuns vegnan duvradas sco pastgiras u sco territori da cultivaziun. Perquai classifitgescha l’IUCN il liun sco ‹periclità› (vulnerable). En l’Africa dal Vest è il liun schizunt en privel da svanir (critically endangered). Il liun asiatic (Panthera leo persica), dal qual existan be pli populaziuns selvadias en il Parc naziunal Gir en l’India, vala sco periclità fermamain (endangered). En intgins gronds territoris da protecziun en l’Africa da l’Ost e dal Sid para l’avegnir dals liuns però d’esser segirà per il mument.

Moda da viver

Cumportament social

Liuns èn tipics animals da rotscha

La gronda part dals panterins (u popular: giats gronds selvadis) viva plitost a moda solitaria. Auter è quai però tar ils liuns che vivan en rotschas. Ina tala rotscha consista oravant tut da femellas parentadas e lur descendenza che vegnan defendids d’ina ‹coaliziun› da mastgels creschids. Normalmain datti en ina singula rotscha trais fin quatter mastgels creschids, excepziunalmain fin set e mo fitg darar be in; en l’urden ierarchic èn ils mastgels posiziunads sur las femellas. Ils mastgels dominants èn per regla (ma betg adina) parentads in cun l’auter. La grondezza dal revier ed il dumber d’animals da preda correlescha cun la grondezza da la rotscha (tranter 3 e 30 exemplars). Il revier d’ina rotscha da liuns po cumpigliar tranter 20 e 400 km². Ils cunfins dal revier vegnan marcads cun excrements ed urin; al medem intent serva er l’urlim demonstrativ ch’ins auda lunsch enturn.

Ils giuvens mastgels restan en la rotscha fin ch’els han cuntanschì lur madirezza sexuala (dus fin trais onns); alura vegnan els stgatschads. Tals mastgels giran per part sur plirs onns e sa collian per regla cun auters mastgels nomadisants. Quests lioms tranter liuns parentads u er esters pon daventar fitg ferms. Ils nomads percurran en quest temp fitg gronds territoris, respectan nagins cunfins da revier, ma na fundeschan er betg agens reviers. Per pudair gudagnar in agen revier, ston els stgatschar ils vegls possessurs dal revier u als dumagnar en il cumbat. Tals cumbats èn per regla sanguinus e betg darar fineschan els mortalmain. Manaders da rotschas ch’èn vegnids battids vegnan stgatschads e mainan silsuenter usitadamain ina vita solitaria. Blers moran però er en consequenza da las blessuras dal cumbat.

Suenter che novs mastgels han conquistà ina rotscha commettan els savens infanticid, vul dir ch’ils novs manaders da la rotscha mazzan tut ils giuvens da lur antecessurs (tant ils masculins sco er ils feminins). Il niz biologic pon ins vesair en quai che las femellas èn prest puspè prontas per la paregliaziun, uschia ch’ils novs mastgels pon schendrar atgna descendenza e dar vinavant lur agens gens. Normalmain pon ils mastgels dominants sa far valair be dus fin trais onns envers la concurrenza; alura vegnan els stgatschads u mazzads tras auters mastgels ch’èn pli giuvens e pli ferms. Las femellas però passentan per regla lur entira vita entaifer la medema rotscha.

Liuns n’han betg il medem senn per nettezza sco per exempel ils giats da chasa. Normalmain vegn be nettegià il dies dal nas. Ina tgira dal pail vicendaivla datti be en cas da merda pli groppa, sco per exempel sang dals animals da preda.

Nutriment

Liuns cun lur preda, in biffel african

Liuns fan surtut chatscha en il stgir u durant las uras da la damaun pli frestgas. Tar ils animals da preda tutgan antilopas, gazellas, gnus, biffels e zebras, ma er lieurs, utschels e mintgatant peschs. En tschertas regiuns sa spezialiseschan liuns sin animals da preda ch’èn plitost atipics, sco quai che mussan dus exempels or dal Parc naziunal Chobe a Botswana: al Savuti fan rotschas da var 30 animals mintgatant chatscha sin elefants mez creschids ed al Linyanti sin ippopotams u er giraffas (per regla animals giuvens). En tschertas parts dal Parc naziunal Hwange (Zimbabwe) furman elefants mez creschids radund 20 % dal nutriment dals liuns. Ed a las costas da la Namibia tutgan schizunt urs marins tar ils animals da preda dals liuns. Percunter vegnan schizunt grondas rotschas da liuns betg da mazzar in rinoceros creschì or.

Cuntrari a l’opiniun derasada n’èsi betg uschia ch’ils mastgels sa nutreschan quasi mo da la preda da lur femellas; en realitad procuran els sezs per ina gronda part da lur nutriment. Tenor in studi ch’è vegnì manà tras en il Parc naziunal Kruger van er ils mastgels territorials che possedan ina rotscha regularmain a chatscha, e quai cun grond success. Surtut en regiuns surcreschidas e nunsurvesaivlas paran er mastgels che mainan ina rotscha da sa nutrir pli pauc da la preda da lur femellas ch’en spazis da viver averts. Mastgels betg territorials che n’han anc betg pudì conquistar ina rotscha èn oramai sfurzads da procurar sezs per lur nutriment e van perquai regularmain a chatscha. Entant che las femellas prefereschan en ils territoris intercurids zebras e gnus, fan ils mastgels plitost chatscha sin biffels africans. Liuns giuvens accumpognan en la vegliadetgna da trais mais l’emprima giada la mamma sin la chatscha. Ma pir cun dus onns han els emprendì dal tuttafatg la tecnica da chatschar.

Liuns n’èn betg buns da currer sur lung temp e na vegnan er betg da tegnair ditg lur sveltezza maximala da ca. 60 km/h. Quella sa chatta en pli sut la sveltezza maximala da la gronda part dals animals da preda. Ma pervi da lur statura san liuns accelerar fitg spert. Uschia vegnan els per exempel da tschiffar a curta distanza ina zebra che fiss uschiglio buna da mitschar sur lungas distanzas (cun sia sveltezza maximala da radund 65 km/h). Perquai ston liuns pudair s’avischinar a lur preda sin paucs meters. Els fan quai cun sa schluitar natiers, per part sur tschients meters, nizzegiond mintga bostgam.

Cur ch’il liun è s’avischinà fin a ca. 30 meters, siglia el a dies a la preda faschond plirs sigls da ca. 6 m lunghezza. Tras la vehemenza dal culp perda schizunt ina zebra l’equiliber, cumbain che quest animal paisa duas giadas tant sco in liun. Animals da preda pli pitschens (sco la gazella da Thomson) vegnan alura mazzads cun ina morsa en la tatona. Animals da preda pli gronds (sco il gnu u la zebra) vegnan mazzadas cun morder en la gula. Damai ch’ils dents chanins dal liun èn memia curts per pudair cuntanscher avainas pli grondas, vegn serrada en la giargiatta (trachea), uschia ch’il lom na vegn betg pli provedì cun oxigen.

Suenter avair terminà la chatscha cun success, sa manifestescha la rangaziun sociala entaifer la rotscha: il mastgel dastga magliar sco emprim, silsuenter las femellas che domineschan e pir a la fin ils giuvens. Savens datti enturn il cadaver cumbats da rangaziun sanguinus.

Il success da la chatscha dependa da l’inschign da l’animal che va a chatscha, da l’ura dal di, da las cundiziuns localas sco er da la spezia d’animal che vegn chatschada. En la Serengeti mainan 14 % da las chatschas sin reduncas al success e 32 % da las attatgas sin gnus. Il success da chatscha dals liuns è cun quai bundant pli bass che per exempel quel da chauns selvadis africans u da gepards.

Damai che liuns van a chatscha en cuntradas avertas, augmenta la chatscha communabla la schanza da tschiffar la preda. Tenor retschertgas ch’èn vegnidas fatgas en la Serengeti, sa dublegia il success da chatscha sche duas femellas van communablamain a chatscha. El na crescha però betg da num, sche dapli che duas femellas sa participeschan a la chatscha. In studi en ina regiun mez deserta da la Namibia è percunter vegnì a la conclusiun ch’il success da chatscha saja il pli grond sche las femellas d’ina rotscha coordineschan stretgamain lur tecnica da chatscha. En questa cuntrada emprovan ils liuns per regla da tschinclar la preda, entant che auters stattan a lajetg. In ulteriur avantatg da la chatscha communabla furma il fatg che la preda sa lascha defender meglier en la rotscha cunter auters predaturs sco chauns selvadis u hienas.

Adina puspè maglian liuns er cadavers. Per pudair far quai stgatschan els da lur preda auters predaturs sco hienas tacladas – er sche l’opiniun è derasada ch’i saja gist il cuntrari. En tschertas regiuns da l’Africa da l’Ost prendan ils liuns davent a las hienas betg main che 70 % da lur preda.

Multiplicaziun e svilup

Giuven liun cun sia mamma

Ils liuns cuntanschan lur madirezza fisiologica suenter 18 mais e pon sa paregliar suenter dus fin trais onns. Per eruir sch’ina femella è pronta per sa paregliar, fa il mastgel diever da l’uschenumnà organ da Jacobson che sa chatta sin il palat (tschiel da la bucca). Quest fenomen – che vegn numnà en tut las linguas tenor il pled tudestg ‹flehmen› – pon ins observar cur ch’il liun (e blers auters animals sco chavals, tschiervs etc.) tiran enavos il lef sura ed avran levamain la bucca.

Cumbain ch’il mastgel sa chatta sisum l’urden ierarchic, po el be sa paregliar cun ina femella sche lezza consenta quai. Per exprimer quai, sa metta la femella sin il venter e lubescha al mastgel da sa metter giu sin ella. Durant la copulaziun ruia il mastgel a la femella en la tatona; tras quai stat quella instinctivamain airi. L’act da copulaziun dura ca. 30 secundas; quel vegn repetì mintga 15 minutas e quai radund 40 giadas al di enfin che la prontadad da sa paregliar lascha suenter tar la femella suenter ca. tschintg dis.

Suenter in temp da purtanza da ca. quatter mais s’allontanescha la femella da la rotscha e parturescha en il zuppà in fin quatter pitschens. Quels èn tschorvs, paisan ca. 1,5 kg ed han ina grondezza da ca. 50 cm. Els vegnan tezzads radund sis fin otg emnas be da la mamma e restan durant quest temp en il zup. Sche quel è fitg allontanà, va la mamma persula a chatscha. Uschia poi capitar ch’ils giuvens restan fin 48 uras persuls en il zup. Quai è in temp privlus per ils pitschens, surtut pervi da hienas ed auters animals da preda. Suenter maximalmain otg emnas maina la femella ils pitschens en la rotscha; là datti be darar problems cun l’acceptanza.

A partir da quel mument na tettan ils giuvens liuns betg pli be vi da la mamma, mabain er vi d’autras femellas. L’educaziun dals pitschens è uschia in duair communabel da tut las femellas creschidas entaifer la rotscha. En la vegliadetgna da sis mais va il temp da tezzar a fin; a partir da quel mument restan ils giuvens anc ca. dus onns tar la mamma.

In liun cuntanscha en media ina vegliadetgna da 14 fin 20 onns. Questas cifras valan però be per las femellas. Ils mastgels vegnan mazzads bler pli baud tras concurrents pli giuvens u ch’els vegnan stgatschads da la rotscha e moran da la fom. Savens cuntanschan els perquai be ina vegliadetgna da 7 fin 12 onns. En zoos han liuns però er gia cuntanschì ina vegliadetgna da fin 34 onns.

Sistematica externa

Il liun appartegna als panterins (giats gronds selvadis) ed entaifer quels al gener Panthera. Quels sa distinguan tras l’oss da la lieunga che na vegn betg dal tuttafatg ossus. Pli baud er’ins da l’avis che la capacitad da berglar saja d’attribuir a quest’atgnadad. Studis pli novs mussan però che l’urlim caracteristic dals liuns (e d’auters giats gronds dal gener Panthera) è collià surtut cun ina morfologia speziala da la laringia (nuf da la gula). Sco auters giats gronds selvadis è er il liun bun da filar, el fa quai però cun expirar. Ed il filar na tuna betg sco quel d’in giat da chasa, mabain plitost sco in brunclar.

Evoluziun

Liun da cuvels (Chauvet, Frantscha)

Las pli veglias cumprovas fossilas d’in giat che sumeglia fermamain in liun derivan da Laetoli en Tansania ed han ina vegliadetgna da radund 3,5 milliuns onns. Tscherts scienziads attribueschan quests chats, che consistan be da paucs fragments da la missella e da la chavazza, a Panthera leo; tar auters però è questa cumparegliaziun contestada. Ils emprims chats che vegnan attribuids indiscutablamain al liun n’èn betg main che dus milliuns onns pli giuvens. Avant radund 700 000 onns è cumprovà il liun da Mosbach (Panthera leo fossilis) en l’Italia (Isernia) e cun quai per l’emprima giada sin territori europeic. Ina missella sut d’ina vegliadetgna da 1,75 milliuns onns ch’è vegnida chattada en la Chavorgia d’Olduvai en Tansania mussa sumeglientschas frappantas cun ils liuns da Mosbach. Quels valan sco ils pli gronds liuns da l’Europa ed eran da chasa avant ca. 500 000 onns en l’Europa Centrala. Intgins exemplars eran bunamain tuttina gronds sco ils pli gronds liuns ch’igl ha insumma dà insacura, numnadamain ils liuns americans (Panthera leo atrox) da la California. Quels avevan ina lunghezza maximala da 3,6 meters (lunghezza dal chau al bist ca 2,4 m, cua ca. 1,2 m).

La gronda part dals chats da liuns da l’Europa derivan però dal liun da cuvels (Panthera leo spelaea) ch’era sa sviluppà dal liun da Mosbach e che viveva durant il temp da glatsch. En l’Asia dal Nordost ed en la regiun da la Via da Bering viveva in’ulteriura sutspezia, il liun da cuvels da Beringia (Panthera leo vereshchagini). En l’Europa Centrala, l’Asia dal Nord e l’America èn ils liuns frequents fin la fin dal pleistocen, ma svaneschan alura en tut questas regiuns vers la fin dal temp da glatsch.

Sutspezias

Cumbain ch’igl èn vegnidas descrittas numerusas sutspezias da liun, valan en general be las suandantas sco renconuschidas generalmain:

Liun asiatic en il zoo da Bristol

Liun da l’Africa dal Vest

Liun d’Angola en il zoo da Lipsia

• Il liun asiatic (Panthera leo persica). Quel è parentà stretgamain cun ils liuns africans. Ses proxim parent è il liun berb da l’Africa dal Nord. Tenor examinaziuns da la biologia moleculara èn ils liuns da l’Africa dal Nord e da l’Asia sa spartids avant ca. 70 000 fin 200 000 onns dals liuns africans ch’èn derasads en il sid da la Sahara. En il Parc naziunal Gir ha la populaziun pudì vegnir engrondida sin 300 exemplars. Ma quels èn exponids fermamain a la reproducziun tranter consanguins, quai ch’ha manà a la sperdita da la varietad genetica da questa sutspezia. Er tar la gronda part dals liuns che vegnan tegnids en curtins zoologics en pajais dal vest sut il num Panthera leo persica na sa tracti betg da stgets liuns asiatics, mabain da cruschadas cun liuns africans. Fin avant 37 000 onns viveva in’ulteriura sutspezia asiatica dal liun (Panthera leo sinhaleyus) er a Sri Lanka.

• Il liun berb (Panthera leo leo) viveva en l’Africa dal Nord e sa distingueva apparentamain tras ina coma spezialmain imposanta. Pervi da la chatscha excessiva sin quests liuns èn ils davos exemplars da la sutspezia che vivevan en libertad morts ora l’onn 1922 (en la Muntogna da l’Atlas). Schebain ils liuns europeics appartegnevan er a questa sutspezia n’è betg enconuschent. Intginas persunas privatas e tscherts zoos (p.ex. Vienna e Dortmund) alleveschan liuns che sumeglian fitg ils liuns berbs. Tests genetics vi da quests liuns duajan mussar, quant gronda ch’è la cumpart berba u sch’i sa tracta en singuls cas forsa schizunt da liuns berbs genuins.

• Il liun dal cap (Panthera leo melanochaitus) da l’Africa dal Sid è segiramain mort ora; en il 19avel tschientaner è el daventà l’unfrenda dals chatschaders da trofeas. Tenor perscrutaziuns pli novas na furmava el però betg ina sutspezia per propi.

• Il liun da Transvaal (Panthera leo krugeri) è da chasa en il nordost da l’Africa dal Sid, incl. il territori da la Kalahari. Ins al chatta per exempel en il Parc naziunal Kruger.

• Il liun da Massai (Panthera leo massaicus) è da chasa en l’Africa dal Nordost ed Africa da l’Ost, da l’Etiopia sur la Kenya e Tansania enfin a Mosambic.

• Il liun da l’Africa dal Vest u liun da Senegal (Panthera leo senegalensis) è da chasa en l’Africa dal Vest. Oriundamain populava el l’entir territori da Senegal enfin en la Republica Centralafricana. Oz vivan be pli intgins tschient animals en populaziuns sparpagliadas; la gronda da quellas è da chasa en il Parc naziunal W-Arli-Pendjari. Tenor l’IUCN èn las populaziuns da liuns da l’Africa dal Vest smanatschadas fermamain (endangered). Analisas geneticas pli novas han mussà ch’ils liuns da l’Africa dal Vest e da l’Africa Centrala sa distinguan marcantamain dals liuns ch’èn da chasa en l’ost ed en il sid dal continent.

• Il liun dal Congo (Panthera leo azandica) viva en il nordost da la Republica Democratica dal Congo.

• Il liun d’Angola u liun da Katanga (Panthera leo bleyenberghi) è derasà en il sidvest da l’Africa, en ils stadis Angola, Sambia ed en il sid da la Republica Democratica dal Congo.

Entant ch’il status da sutspezia dal liun asiatic (Panthera leo persica) vala sco segir, n’èn las relaziuns geneticas dals liuns africans betg anc scleridas dal tuttafatg. Per part attribuivan ins tut ils liuns en il sid da la Sahara a la medema sutspezia. Examinaziuns pli novas tenor ils criteris da la genetica moleculara cumprovan però ch’ils liuns sa laschan sparter en duas populaziuns che sa differenzieschan cleramain ina da l’autra. Tenor quests resultats èn ils liuns da l’Africa dal Vest e da l’Africa Centrala parentads pli ferm cun ils liuns asiatics che cun ils liuns da l’Africa dal Sid e da l’Africa da l’Ost. Sco explicaziun pussaivla vegn allegà ch’il liun da l’Africa dal Vest saja mort ora vers la fin dal pleistocen e che la regiun saja vegnida repopulada pli tard nà da l’Asia. Quest’ipotesa vegn sustegnida dal fatg ch’ils liuns da l’Africa dal Vest èn tuts colliads geneticamain fitg ferm in cun l’auter.

Studis precedents eran surtut s’occupads cun las populaziuns da l’Africa da l’Ost e da l’Africa dal Sid. Quels eran vegnids a la conclusiun che quests liuns sajan tuts parentads relativamain stretg in cun l’auter. Tuttina sa laschia trair ina lingia da divisiun tranter las populaziuns en il vest e quellas en l’ost dal Foss grond. Uschia sa differenzieschan liuns da Tsavo (Kenya da l’Ost) geneticamain strusch da members da la medema spezia a Transvaal (Africa dal Sid); percunter datti differenzas marcantas tar ils liuns che vivan bundant pli datiers en las Muntognas d’Aberdare en la Kenya dal Vest.

Gruppa spelaea

Liun da cuvels europeic dal temp da glatsch

Ils liuns preistorics svanids che vivevan en l’America ed en l’Eurasia dal Nord furman in’atgna gruppa da razza (gruppa spelaea) che sa differenziescha geneticamain dals liuns da l’Africa e da l’Asia dal Sid (gruppa leo). A la gruppa spelaea appartegnan:

• Liun da Mosbach (Panthera leo fossilis)

• Liun da cuvels (Panthera leo spelaea)

• Liun american (Panthera leo atrox)

Spezia criptozoologica

La criptozoologia sa fatschenta cun il marozi, in liun taclà a coma curta che duai apparentamain esser da chasa en l’auta planira da la Kenya. Il pail d’in tal liun vegn conservà fin oz en il Museum da la natira a Londra. Dapi ils onns 1930 n’han ins però vesì nagins exemplars pli. La tesa ch’i sa tractia tar quests liuns d’ibrids tranter liuns e leopards è pauc probabla; en la natira sa scuntran questas duas spezias numnadamain a moda ostila. En curtins zoologics èn percunter documentadas pliras cruschadas tranter liuns e leopards. Lur pail mussa però in auter muster che quel che vegn conservà a Londra.

Liuns ed umans

Ils liuns tutgan tar ils animals ils pli enconuschents insumma ed appartegnan als ‹Big Five›, ils tschintg animals selvadis da l’Africa ils pli prominents. Per part vegn anc fatg chatscha sin liuns, ma talas chatschas èn daventadas raras. Anc en il 20avel tschientaner era la chatscha sin liuns colliada cun bler prestige.

Derivanza dal num

En ina gronda part da las linguas mundialas deriva il num per ‹liun› dal latin leo; quel va enavos sin il grec vegl leōn. Oriundamain, uschia vegn supponì, pudess quest num derivar da linguas semiticas (assiric labbu, ebraic leva ‹ils liuns›).

Liuns en religiun e mitologia

Decoraziun murala dal temp da l’Imperi persian (ca. 550–330 a.C.)

Gia ils chatschaders dal temp da glatsch (dal stgalim da cultura da l’Aurignazian) han picturà liuns avant bundant 30 000 onns. Tar las ovras d’art las pli impressiunantas da quel temp tutga la figura d’in uman cun il chau d’in liun da cuvels, tagliada or d’ivur da mamut, ch’è vegnida chattada en la tauna Hohlenstein-Stadel en il Baden-Württemberg. Forsa ch’ella persunifitgescha ina divinitad.

En bleras culturas ha il liun cuntanschì la posiziun dal ‹retg dals animals›. Quai è d’attribuir a l’influenza dal Physiologus, in cudesch davart la simbolica d’animals che datescha dal temp cristian tempriv e ch’ha en general gì gronda influenza sin la cultura dal vest. Ch’il liun ha adina fascinà ils umans sa mussa er en il fatg che quest animal figurescha sin bleras vopnas (p.ex. Hessen, Luxemburg, Turitg, Aquitania u Montenegro). Sin la bandiera da Sri Lanka cumpara il liun sco simbol dals Singalais. Il num da quest pievel deriva dal pled sanscrit siṁha che munta ‹liun›.

En la mitologia greca aveva il liun differentas funcziuns: il liun da Nemea cumpara sco ina bestia che maglia umans, la quala Heracles dueva mazzar. En l’istorgia dad Androklus tira l’erox, in sclav ch’era fugì, ina spina or da la toppa d’in liun; pli tard vegn el chastia per sia fugia cun al bittar en il foss dal liun; ma l’animal al enconuscha e refusa d’al mazzar.

Er en autras culturas anticas ha il liun giugà in’impurtanta rolla. En l’Egipta vegnivan ils faraos represchentads sco sfinx, ina figura cun il corp d’in liun ed il chau d’in uman. Bain la pli enconuschenta è la Gronda sfinx da Gizeh. Daspera vegniva Sachmet venerada sco dieua cun chau d’in liun, ina cumbinaziun che cumpara er tar ulteriuras divinitads da la mitologia egipziana.

Al firmament dal nord èn da vesair gist duas constellaziuns da stailas ch’èn vegnidas numnadas tenor quest animal: il liun ed il pitschen liun. L’emprima duai esser in’incarnaziun dal liun da Nemea; tar la segunda sa tracti d’ina creaziun dal 17avel tschientaner.

Ch’il liun ha mantegnì fin oz ses image sco animal pussant e ferm ves’ins en quai ch’i dat anc adina umans che sa refereschan a quest animal: il guerrier afgan Ahmad Schah Massoud vegniva per exempel numnà da ses aderents ‹il liun da Pandschir› e l’imperatur etiopic Haile Selassie numnava sasez ‹Liun da Juda›.

Liuns che maglian umans

En l’Africa han l’ippopotam ed il leopard il num d’esser bler pli privlus per l’uman ch’il liun. Tuttina èn cumprovads intgins cas nua che liuns faschevan intenziunadamain chatscha sin umans. L’onn 1898 han dus liuns mazzà en l’Africa da l’Ost britannica (la Kenya dad oz) tranter 14 e 135 lavurers indics ed africans ch’eran fatschentads cun la construcziun d’ina punt da viafier sur il flum Tsavo. Examinaziuns vi dals dus liuns ch’èn oz exponids en il Field Museum of Natural History a Chicago han cumprovà ch’in dals dus liuns sa nutriva mintgatant e l’auter surtut da charn umana. Sco motiv per questa anomalia vegn fatg valair ina blessura da la massella ch’ha sfurzà in dals dus liuns da tschertgar nutriment ch’era relativamain simpel da tschiffar. Survegnì gust da charn umana avevan ils liuns gia ordavant pervi da la pratica da sepulir negligenta suenter cas da virola e fomina.

Litteratura

• P. Caputa: Der kahle König. En: National Geographic. Gruner und Jahr, Hamburg 2002.
• Richard Despard Estes: The Behavior Guide to African mammals. University of California Press, Berkeley 1991, ISBN 0-520-05831-3, p. 369.
• Günter Kloss: Der Löwe in der Kunst in Deutschland. Skulptur vom Mittelalter bis heute. Imhof, Petersberg 2005, ISBN 3-86568-054-2.
• Gus Mills, Martin Harvey: African Predators. Struik, Cape Town 2001, ISBN 1-86872-569-3.
• Bruce D. Patterson: The Lions of Tsavo. Exploring the Legacy of Africa’s Notorious Man-eaters. McGraw Hill, New York 2004, ISBN 0-07-136333-5.
• Alan Turner, Mauricio Anton: The Big Cats and Their Fossil Relatives. An Illustrated Guide to Their Evolution and Natural History. Columbia University Press, New York 1997, ISBN 0-231-10229-1.
• Wighart von Koenigswald: Lebendige Eiszeit. Theiss, Stuttgart 2002, ISBN 3-8062-1734-3.
• Joachim Burger e.a.: Molecular phylogeny of the extinct cave lion. Panthera leo spelaea, en: Molecular Phylogenetics and Evolution. 30, 2004, p. 841–849.
• Kelum Manamendra-Arachchi, Rohan Pethiyagoda, Rajith Dissanayake, Madhava Meegaskumbura: A second extinct big cat from the late Quaternary of Sri Lanka, en: The Raffles Bulletin of Zoology, supplement nr. 12. Singapur 2005, p. 423–434.
• Mustafa Haikal: Die Löwenfabrik. Lebensläufe und Legenden. Pro Leipzig, Lipsia 2006, ISBN 3-936508-15-1.

Colliaziuns

 Commons: Liun – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Profil da la spezia ‹liun›, IUCN/SSC Cat Specialist Group
• Glista cotschna da las spezias smanatschadas, IUCN 2012