Luxemburg

Il Luxemburg (uffizialmain Gronducadi da Luxemburg, luxemburgais Groussherzogtum Lëtzebuerg, tudestg Grossherzogtum Luxemburg, franzos Grand-Duché de Luxembourg) è ina monarchia parlamentara ch’è situada al cunfin tranter l’Europa dal Vest e l’Europa Centrala. Dals oriundamain nov gronducadis europeics è el il sulet ch’è sa mantegnì fin oz.

Gronducadi da Luxemburg Groussherzogtum Lëtzebuerg (luxemburgais) Grossherzogtum Luxemburg (tudestg) Grand-Duché de Luxembourg (franzos)
Lingua uffiziala	luxemburgais, franzos e tudestg
Chapitala	Luxemburg
Furma da stadi	monarchia constituziunala
Schef da stadi	gronduca Henri da Nassau-Weilburg
Schef da la regenza	primminister Xavier Bettel
Surfatscha	2586,4 km²
Abitants	562 958 (prim da schaner 2015)
Spessezza	217 abitants per km²
Munaida	euro (EUR)
Imni naziunal	Ons Heemecht
Di da festa naziunala	23 da zercladur
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars fin october)
Numer da l'auto	L
TLD d'internet	.lu
Preselecziun	+352

Cun ina surfatscha da 2586 kilometers quadrat è il Luxemburg in dals pli pitschens stadis dal mund, dal qual la surfatscha s’extenda sur las dimensiuns d’ina citad-stadi ora, e (suenter Malta) il segund pitschen commember da l’Uniun europeica. Il pajais cunfinescha en il sid cun la Frantscha (73 kilometers), en il vest e nord cun la Belgia (148 kilometers) ed en l’ost cun la Germania (135 kilometers). Areguard il retgav naziunal brut sa chatta il Luxemburg sin la plazza 70 da tut ils stadis dal mund; il stadi pitschen è pia rangà avant blers stadis ch’èn bler pli gronds e ch’han in dumber da populaziun bundant pli aut, e quai er entaifer l’Uniun europeica. Cun la Belgia ed ils Pajais Bass furma il Luxemburg ils stadis dal Benelux.

Il pajais è stà in dals commembers da fundaziun da la Communitad economica europeica (CEE) e gioga in’impurtanta rolla entaifer il process d’unificaziun europeica. La chapitala da medem num furma la centrala administrativa da l’Uniun europeica. Ella è la sedia da la Curt da giustia, da la Curt dals quints, dal Secretariat dal Parlament, da la Banca europeica per investiziuns, da las partiziuns da la Cumissiun europeica e dal Fond europeic da la stabilitad finanziala. En pli è la citad da Luxemburg lieu da dieta dal Cussegl da l’Uniun europeica. Il 2013 e 2014 ha il pajais fatg part sco commember temporar dal Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas.

Num dal pajais

Grip e chastè da Lucilinburhuc

Il num Luxemburg deriva probablamain da Lucilinburhuc, pli tard Lützelburg (‹lützel› = ‹pitschen›; cf. frislandais ‹lütt›, englais ‹little›), in pitschen chastè, enturn il qual è creschida la citad da Luxemburg. Tenor in’ipotesa pli nova pudess il num Lucilinburhuc er derivar dal pled ‹Letze› e signifitgar ‹nas da grip fortifitgà›.

Il pajais è sa furmà sco ducadi entaifer il Sontg Imperi roman. En il territori da lingua tudestga han ins anc duvrà en il 17avel tschientaner la denominaziun ‹Lützenburg›, sco quai ch’ins po per exempel vesair en la ‹Topographia› da Matthäus Merian. Pli tard è il num lura vegnì remplazzà tras ‹Luxemburg›, quai che n’è nagut auter che la varianta germanisada dal num franzos. A chaschun dal Congress da Vienna è il Luxemburg vegnì auzà ad in gronducadi; Wilhelm I da Nassau-Orange è daventà l’emprim gronduca. Oz è il pajais il davos gronducadi dal mund.

Geografia

Il nord dal pajais furma ina part da las Ardennas e vegn numnà Ösling. Questa part giascha en media sin 400 fin 500 meters sur mar. La cuntrada en l’Ösling vegn dominada da muntognas cuvertas cun guaud e da collinas sco er da profundas vals che vegnan percurridas da flums (p.ex. la Val dal Sauer). La collina Kneiff a Huldingen furma cun 560 meters il pli aut punct dal pajais. I suonda il Burgplatz (559 meters) ed il Napoleonsgaard sper Wahl en las Ardennas dal Sid (554 meters). En il nordost dal pajais fan 358 kilometers quadrat dal pajais part dal Parc da la natira tudestg-luxemburgais.

En il sid è situà il Gutland fritgaivel che tutga tar la cuntrada en stgalims da la Lorena (Lothringen). Questa part dal pajais è populada pli spess ch’il nord ed è er industrialisada pli ferm. Ils flums principals che percurran il pajais èn la Sauer (dal vest a l’ost), Klerf ed Our en il nord ed Alzette en il sid. Il punct il pli bass dal pajais, numnà Spatz (129 meters s.m.), sa chatta a la confluenza da Sauer e Mosel a Wasserbillig. La Mosel furma en il sidost il flum da cunfin vers la Germania.

Clima

Il Luxemburg è segnà dal clima temprà da l’Europa Centrala, il qual vegn influenzà da vents nà da l’Atlantic. Ils envierns èn miaivels, las stads èn tempradas e perquai empernaivlas. L’aria è il pli savens miaivla ed umida; las precipitaziuns annualas muntan a 782,2 mm; las temperaturas giaschan en media tar 9 °C (tranter 0,8 °C il schaner e 17,5 °C il fanadur). En il nord dal pajais èsi per ordinari in pau pli frestg ed i plova er pli savens.

Flora e fauna

L’Ösling en il nord dal pajais fa part da las Ardennas ed è segnà da muntognas mesaunas cuvertas cun guaud e da profundas vals che vegnan percurridas da flums. Las spezias da plantas derasadas il pli fitg èn il fau, il ruver, l’ischi ed il pign. Ordaifer ils guauds è la cuntrada segnada da prads d’ina cumposiziun fitg diversa. La vegetaziun dal Gutland en il sid dal pajais, ch’è situà in pau pli a bass, è segnada da terren agricul e da la viticultura per lung da la Mosel.

La fauna correspunda pli u main a quella dals ulteriurs pajais da l’Europa Centrala. L’Ösling è segnà d’in grond effectiv da selvaschina, en pli d’utschels da preda e da diversas spezias d’utschels ch’èn plitost raras. Ultra da quai èn ils flums dal Luxemburg enconuschents per lur gronda ritgezza da peschs (t.a. litgiva, glischun, sander, anguilla e carpa).

Per proteger la flora e la fauna existan divers projects da protecziun da la natira ch’èn gia realisads u che sa chattan en planisaziun (territori da protecziun da la natira Prënzebierg, reservat Sonnebierg, regiun da palì Cornelysmillen e.a.).

Divisiun administrativa

Divisiun administrativa dal Luxemburg

Il pajais è sutdividì en trais districts (Grevenmacher, Luxemburg e Diekirch) che cumpiglian en tut dudesch chantuns e 105 vischnancas (situaziun dal 2015). Dudesch vischnancas han il status da citads. Las vischnancas furman corporaziuns autonomas ch’èn suttamessas a la tutela administrativa dals cumissaris dals districts. La citad da Luxemburg furma la chapitala dal Gronducadi e la sedia da la regenza.

Districts e chantuns

Ils districts e chantuns dal Luxemburg servan a l’administraziun dal pajais tras ils ministeris. In’incumbensa en il senn da corporaziuns territorialas, per exempel en rom da la furmaziun ed articulaziun da la voluntad politica dals burgais, n’han quests nivels statals betg. En ils lieus principals dals chantuns sa chattan per ordinari instituziuns statalas sco uffizis da construcziun da vias, uffizis da taglia, posts da polizia, scolas cuntinuantas e.a.

Ils cummissaris dals trais districts han l’incumbensa da controllar e per part er d’approvar las activitads da las vischnancas. En quest senn furman els ina sort regenza districtuala. A quest nivel èn er domiciliads ils uffizis dal register funsil e las impurtantas centralas da polizia. En paucs cas na sa cuvran ils cunfins dals chantuns e dals districts betg in cun l’auter.

Vischnancas

A la testa da las vischnancas dal Luxemburg sa chatta il Buergermeeschter (tud. Bürgermeister, franz. Maire). El maina las fatschentas da la vischnanca en la posiziun d’in funcziunari d’administraziun. El vegn sustegnì dals Schäffen (tud. Schöffen, franz. Echevins) sco er dal cussegl da vischnanca che vegn elegì democraticamain.

En il Luxemburg pon las vischnancas s’unir libramain a ‹sindicats› (uniuns d’interess) per dumagnar meglier las incumbensas communablas. Tals sindicats datti per exempel sin il sectur da sanadad u tar las scolas da musica.

Citads

Statisticamain enconuscha il Luxemburg be ina citad gronda (cun dapli che 100 000 abitants), numnadamain la chapitala cun radund 142 000 abitants (incl. aglomeraziun). Il grad d’urbanisaziun è però en general fitg aut. Radund 92 % da la populaziun vivan en citads (2003), per gronda part però en citads da provinza u citads pitschnas. La gronda part da las citads giaschan en il sidvest dal pajais; igl èn quai tranter auter Alzette (30 800, incl. aglomeraziun 70 000), Differdingen (22 300) e Düdelingen (18 800). Enturn las duas citads Diekirch (6400) ed Ettelbrück (8000) è sa furmada en il nord la Nordstad (en tut ca. 23 000) che furma sper la chapitala ed Esch-sur-Alzette la terza zona d’aglomeraziun dal Gronducadi.

Populaziun

Demografia

L’entschatta 2014 dumbrava il Luxemburg 549 680 abitants. En il decurs dals davos decennis è il dumber da la populaziun s’augmentà quasi permanentamain; quai è surtut d’attribuir a la creschientscha economica ed a la situaziun al martgà da lavur che carmalan natiers immigrants.

Il prim da schaner 2013 muntava la quota dad esters 44,5 % (= 238 800). 16,40 % (= 88 200) da la populaziun derivan dal Portugal, 6,55 % (= 35 200) da la Frantscha, 3,88 % (= 19 898) da l’Italia, 3,20 % (= 17 600) da la Belgia, 2,30 % (= 12 400) da la Germania.

En il Luxemburg lavuran ultra da quai bundant 160 000 (2013) cunfinaris che derivan da las regiuns vischinas en la Germania, la Frantscha e la Belgia. Lur cumpart da las persunas occupadas munta a 44 %.

17,0 % dals Luxemburgais èn sut 15 onns vegls, 69,0 % tranter 15 e 64 onns, 14,0 % èn 65 e pli vegls (situaziun dal 2010). L’aspectativa da vita munta en media a 83,2 onns (umens 79,5 onns e dunnas 84,3 onns).

Linguas

‹Mir wölle bleiwe wat mir sin› – il motto dal Gronducadi

La situaziun linguistica dal Luxemburg è detg cumplexa. La lingua materna dals Luxemburgais è il luxemburgais (Lëtzebuergesch). Igl è quai in dialect tudestg (francon-mosellan) cun ina cumpart da pleds d’emprest franzos in pau pli auta ch’en il tudestg da standard. Il luxemburgais è però pir vegnì declerà il 1984 sco lingua naziunala e lingua uffiziala discurrida dal pajais. Tenor ina retschertga fatga da l’Uniun europeica inditgeschan radund 70 % da la populaziun questa lingua sco lur lingua materna.

Il tudestg da standard ed il franzos furman tenor la lescha da linguas dal 1984 medemamain linguas uffizialas. Il tudestg è stà derasà ditg sco lingua da standard; suenter il temp d’occupaziun durant la Segunda Guerra mundiala ha la lingua però pers in pau da sia reputaziun. Il franzos vala gia dapi daditg sco lingua da prestige ed ha anc pudì augmentar sia preschientscha en il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner. En las scolas fundamentalas e professiunalas dominescha bain vinavant il tudestg sco lingua scritta. Dapi il 1944 fan però l’administraziun ed ils ministeris sco er las scolas cuntinuantas diever dal franzos sco lingua scritta, entant ch’il luxemburgais dominescha sco lingua discurrida. Medemamain il 1944 è il num dal pajais vegnì midà da ‹Luxemburg› en ‹Luxembourg› e tut las leschas vegnan be pli edidas per franzos.

Tipic per la diglossia è che las medias stampadas dovran surtut il tudestg; er la gronda part dals cudeschs cumparan en questa lingua. Il luxemburgais sco lingua naziunala duaja contribuir a mantegnair l’identitad culturala dal pajais sco er ad integrar ils immigrants da differenta provegnientscha e lingua en la societad dal Luxemburg.

En la scola populara èn tudestg e franzos linguas obligatoricas, pli tard er l’englais. La lingua d’instrucziun en las scienzas natiralas mida en il decurs dal temp dal tudestg al franzos. En l’administraziun dominescha, sco gia menziunà, il franzos; sch’in burgais sa drizza a las instanzas per tudestg u luxemburgais, duai el però survegnir resposta en questa lingua. Ordvart multilinguala è la situaziun avant dretgira: lingua discurrida furma il luxemburgais, il protocol da la sesida vegn manà per tudestg e las leschas vegnan citadas per franzos.

En las bancas, ils negozis u en la gastronomia vegn savens discurrì franzos, damai che blers emploiads en il sectur da servetschs derivan da la Lorena (Frantscha) u da la Vallonia (Belgia).

Dapi il 1970 è il Luxemburg commember da l’Organisation internationale de la Francophonie. Da la cumissiun interstatala ch’ha surveglià la refurma da l’ortografia tudestga dal 1996 n’ha il Luxemburg però betg fatg part (ma applitgescha las novas reglas en scola). Per il luxemburgais exista medemamain in’ortografia uffiziala; tar singuls pleds èn però sa mantegnidas differenzas regiunalas.

Religiuns

Tenor la lescha da protecziun da datas fan indicaziuns davart persvasiuns religiusas u filosoficas part da las datas sensiblas che na dastgan da princip betg vegnir eruidas. Perquai na datti nagina statistica uffiziala davart la grondezza da las cuminanzas religiusas.

Tenor in studi dal 2011 appartegnevan il 2008 radund 68,7 % da la populaziun a la baselgia catolica. Las diversas baselgias evangelicas e protestantas represchentan ensemen radund 3,7 % da la populaziun e religiuns betg cristianas radund 2,6 %. La cumpart da persunas senza confessiun munta a 24,9 %.

L’onn 1988 ha papa Gion Paul II auzà la diocesa da Luxemburg en il status d’in archuvestgieu.

Istorgia

Celts e Romans

Ils emprims fastizs da colonisaziun sin il territori dal Luxemburg dad oz derivan dals Celts e tanschan enavos en il segund tschientaner a.C. Radund 100 onns pli tard èn penetrads ils Romans en il pajais, numnadamain ils onns 58–51 cura che Caesar ha occupà la Gallia e parts da la Germania fin al cunfin dal Rain. Il territori dal Luxemburg odiern è uschia daventà ina part da l’Imperi roman.

En il decurs dal 5avel tschientaner – dal temp da la migraziun dals pievels – han ils Francs germans chatschà enavos ils Romans. Muntgs viandants han missiunà la regiun e fundà claustras. La claustra Echternach è vegnida erigida l’onn 698 dal missiunar anglosaxon Willibrord.

Il Contadi da Luxemburg entaifer il Reginavel dals Francs

L’onn 963, cura ch’il pajais fascheva part dal Reginavel francon da l’ost, ha il cont Siegfried I acquistà tras barat cunter l’abazia St. Maximin a Trier il pitschen grip en la Val da l’Alzette cun il chastè Lucilinburhuc. Cun quest pass ha el mess il crap da fundament per il pajais e la famiglia nobla dals da Luxemburg sco er per il Contadi da Luxemburg.

Il Ducadi da Luxemburg entaifer il Sontg Imperi roman

Imperatur Sigismund

L’onn 1308 è il cont Heinrich da Luxemburg vegnì elegì sco retg dal Sontg Imperi roman. El e ses figl Johann, il qual è daventà il 1310 retg da la Boemia, han etablì la posiziun da pussanza dals Luxemburgais entaifer il Sontg Imperi roman medieval. Il 1354 è il Contadi da Luxemburg vegnì auzà tras l’imperatur Karl IV ad in ducadi. L’emprim duca è daventà Wenzel I. Cun la mort da l’imperatur Sigismund il 1437 è morta ora la lingia principala da la chasa da Luxemburg, uschia ch’er la predominanza entaifer l’Imperi è ida a fin. L’onn 1441 ha la davosa duchessa or da la chasa da Luxemburg vendì ses possess a la chasa franzosa da Burgogna. Tenor dretg statal è il pajais però restà in feud da l’Imperi. Suenter la mort dal davos duca da la Burgogna, Carl il Temerari, l’onn 1477 è il Luxemburg pervegnì ensemen cun l’entira ierta burgognaisa a la figlia da Carl, Maria da Burgogna, ed a ses um, l’imperatur da pli tard Maximilian I da Habsburg.

L’onn 1482 è il Luxemburg vegnì entaifer il Sontg Imperi roman sut il domini dals Habsburgais; il 1555 sut quel da la lingia spagnola da questa famiglia.

En consequenza da la Pasch da las Pireneas ha gì lieu il 1659 l’emprima spartiziun dal Luxemburg: la part meridiunala dal pajais da Diedenhofen enfin Montmédy è vegnida attribuida a la Frantscha.

En rom da la Guerra da successiun spagnola è il Luxemburg crudà als Pajais Bass austriacs ed è uschia puspè daventà in pajais habsburgais entaifer il Sontg Imperi roman. Dal 1795/1801 al 1814 è la regiun vegnida occupada da las truppas revoluziunaras ed è qua tras danovamain vegnida sut domini franzos.

Gronducadi da Luxemburg entaifer la Confederaziun tudestga

Il 1806 è il Sontg Imperi roman, dal qual il Ducadi da Luxemburg fascheva part, sa schlià. Sco tut las parts tudestgas situadas da la vart sanestra dal Rain è il Luxemburg pervegnì a la Frantscha, e quai enfin che l’Imperi napoloenic è ì a fin. Il Congress da Vienna ha definì il 1815 il Luxemburg sco gronducadi e fixà che quel duaja daventar in stadi federativ entaifer la Confederaziun tudestga ch’era gist vegnida fundada. A medem temp han las decisiuns dal Congress manà ad in’uniun persunala dal Luxemburg cun il Reginavel dals Pajais Bass reunids. Quai ha gì per consequenza la segunda spartiziun dal pajais u, formulà autramain, la restauraziun be parziala dal status quo ante: intginas regiuns en il nord dal vegl Luxemburg èn passadas directamain da la Frantscha als Pajais Bass, regiuns en l’ost percunter èn vegnidas attribuidas a la Provinza renana entaifer la Prussia. Il 1830 è il Luxemburg s’unì a la Revoluziun beltga. Il 1839 ha gì lieu la terza e davosa spartiziun dal pajais: l’uschenumnà ‹quartier franzos›, numnadamain la part occidentala da lingua franzosa ed intgins territoris enturn las citads dad Arel e Martelingen, èn daventads sco provinza Luxemburg ina part da la Belgia. Dapi lura è restà en il Gronducadi da Luxemburg be pli il ‹quartier tudestg›, numnadamain la mesadad orientala da lingua tudestga.

Fin la dissoluziun da la Confederaziun tudestga il 1866 ha il Reginavel dals Pajais Bass represchentà entaifer il parlament tudestg la vusch virila dal Luxemburg.

Crisa dal Luxemburg

L’onn 1867 èsi vegnì a la Crisa da Luxemburg. Napoléon III ha empruvà da cumprar il Luxemburg da retg Wilhelm III dals Pajais Bass. La publicitad en il Gronducadi sco er en las autras parts da la Confederaziun tudestga è sa messa cun indignaziun cunter la vendita dal pajais a la Frantscha: il Luxemburg, la patria da la dinastia dals Luxemburgais ch’aveva tschentà quatter regents dal Sontg Imperi roman, na dueva betg crudar a la Frantscha, l’inimi mortal da quel temp. In ferm moviment da protesta ha appellà en ina petiziun al retg e gronduca Wilhelm III da mantegnair il status quo. La parola ‹Mir wëlle [er: wölle] bleiwe wat mir sinn› è daventada populara tar ils abitants dal Luxemburg. Questa crisa è ida a fin cun il Contract da Londra dal 1867, en il qual il pajais è vegnì declerà – sco cumpromiss – neutral per adina. La fortezza tudestga en il Luxemburg han ins sinaquai disfatg.

Independenza cumpletta dal Luxemburg

L’independenza cumpletta ha il Luxemburg obtegnì l’onn 1890 suenter la mort dal retg dals Pajais Bass Wilhelm III. La chasa roiala dals Pajais Bass (Orania-Nassau) era morta ora en la lingia masculina. A basa dal contract d’ierta statuì tranter ils prinzis da la chasa da Nassau tenor dretg privat èn sinaquai vegnids a la regenza ils parents masculins ils pli stretg parents, numnadamain ils ducas da Nassau-Weilburg. Uschia ha il Luxemburg survegnì si’atgna dinastia ereditara, la chasa da Nassau-Weilburg.

Er suenter ch’èn sa constituids la Confederaziun da la Germania dal Nord e l’Imperi tudestg, è il Gronducadi restà fin il 1919 commember da l’Uniun da duana tudestga.

20avel tschientaner

Durant l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918) han ils Tudestgs violà la neutralitad dal Luxemburg cun occupar il pajais per pudair laschar passar truppas encunter la Frantscha. A la fin da la guerra èsi vegnì a la crisa statala dal 1818/19: pervi da sia tenuta pro-tudestga è la gronduchessa Marie Adelheid vegnida sut grond squitsch a l’intern dal pajais ed ha la finala demissiunà a favur da sia sora Charlotte.

Il 1919 ha il Luxemburg introducì il dretg da votar da las dunnas. L’onn 1922 han ins fundà l’‹Union Économique Belgo-Luxembourgeoise›; quella ha tranter auter reglà la paritad tranter las duas valutas da la Belgia e dal Luxemburg (francs).

Ils onns 1930 han ils naziunalsocialists cumenzà a resguardar il Luxemburg sco anteriur territori tudestg. Perquai avevan els en mira l’annexiun dal pajais.

Heinrich Himmler en visita a Luxemburg (1940)

En rom da la Segunda Guerra mundiala (1939–1945) han ils Tudestgs danovamain occupà il Luxemburg: il matg 1940 èn truppas tudestgas entradas en il Benelux ed han attatgà da qua anora la Frantscha. La regenza e la gronduchessa èn mitschads en l’exil a Londra. L’emprim han ins installà in’administraziun militara, silsuenter in’administraziun civila sut il manader dal Reichsgau cunfinant Moselland. Ils Luxemburgais èn vegnids sfurzads da prestar servetsch en l’armada tudestga e burgais gidieus èn vegnids deportads en champs da concentraziun tudestgs. L’avust 1942 ha la Germania annectà il pajais occupà e transfurmà ils districts en Landkreise tenor la divisiun territoriala dal Reich tudestg. La Segunda Guerra mundiala ha muntà per il giuven pajais in temp d’emprova ordvart difficil ch’ha gì per consequenza che simbols naziunals sco la monarchia u la lingua luxemburgaisa èn s’ignivads anc pli ferm en la schientscha da la populaziun. Ils 10 da settember 1944 han ils Americans liberà l’emprima giada il Luxemburg. Il december dal medem onn è però succedida da vart dals Tudestgs l’Offensiva da las Ardennas.

Da vart d’istoriografs internaziunals è il Luxemburg vegnì crititgà ditg per betg avair elavurà a moda objectiva l’atgna istorgia dal temp da la persecuziun dals Gidieus. Faussamain haja il pajais adina be stilisà sasez en la rolla da l’unfrenda.

Ils rapports da perscrutaziun dals istoriografs luxemburgais Denis Scuto e Vincent Artuso han silsuenter mussà il suandant: Suenter che la regenza uffiziala dal Luxemburg era ida en l’exil, è vegnida installada ina cumissiun administrativa ch’ha surpiglià las fatschentas guvernativas. Quella è stada participada a moda activa a la deportaziun da Gidieus. Ella n’ha betg be collavurà cun ils nazis, mabain ha, or d’agen impuls, extradì als nazis blers Gidieus, tranter quels numerus uffants.

Gia avant la Segunda Guerra mundiala era sa manifestà en il Luxemburg in antisemitissem evident e fitg derasà. La Terza lescha da razza da Nürnberg ha il Luxemburg surpiglià gia avant la guerra da libra voluntad e scumandà la lètg cun Gidieus. Gidieus ch’eran fugids en il Luxemburg vegnivan registrads separadamain. Els valevan sco umans da segunda classa e vegnivan tranter auter impedids tar la tschertga da lavur.

Enfin oz n’è il Luxemburg ni sa perstgisà per la collavuraziun, ni per la persecuziun activa da Gidieus ed er betg per l’expropriaziun dal possess da Gidieus a favur da burgais dal Luxemburg. Medemamain n’han gì lieu fin oz naginas restituziuns da facultads u immobiglias ed er betg reparaziuns finanzialas.

Suenter la Segunda Guerra mundiala han ins extendì successivamain l’uniun da duana e d’economia sin ils Pajais Bass (stadis da Benelux). Il 1945 è il Luxemburg er daventà commember da las Naziuns unidas. Il 1948 ha il pajais dissolvì formalmain la ‹neutralitad perpetna› ch’era vegnida fixada il 1867. L’onn 1952 è la citad da Luxemburg daventada la sedia da la Communitad europeica da charvun e d’atschal ed il 1957 ha il Luxemburg fatg part sco in da sis commembers da fundaziun da la Communitad economica europeica.

Il 1985 ha il Luxemburg segnà ensemen cun quatter ulteriurs stadis da l’Uniun europeica la Cunvegna da Schengen, numnada tenor il lieu luxemburgais situà sper la Mosel. L’onn 1986 ha l’entira populaziun luxemburgaisa retschet il Premi da Carl per merits spezials areguard l’unificaziun europeica. Il 1995 è la Cunvegna da Schengen entrada uffizialmain en vigur. Dapi il 2002 è l’euro en diever sco valuta uffiziala, suenter ch’ins al aveva gia introducì a partir dal 1999 sco valuta da contabilitad.

Politica

Dapi la Segunda Conferenza da Londra dal 1867 è il Gronducadi da Luxemburg in stadi suveran ed independent. La furma statala è quella d’ina monarchia parlamentara; la curuna vegn dada vinavant en la famiglia Nassau en moda ereditara.

Per la legislaziun è responsabla la chombra dals deputads (Chambre des Députés) che vegn elegida mintga tschintg onns.

Punct da partenza per l’installaziun da l’apparat statal aveva furmà il 1868 il stadi da funcziunaris a basa monarchica (il gronduca regent e ‹ses› ministers e scheffuncziunaris). Da questa tradiziun è sa mantegnida la denominaziun ‹minister da stadi› enstagl da ‹primminister›, l’inviolabilitad da la persuna e la pussanza politica (teoretica) dal gronduca; a nivel communal plinavant l’in sper l’auter dal Bourgmestre (sco funcziunari d’administraziun dal gronduca) ed ils Schöffen che na valan betg sco funcziunaris, mabain vegnan elegids ‹or dal pievel›.

Oz po il gronduca per il pli exequir ses dretgs be formalmain. L’artitgel 1 da la constituziun vertenta statuescha ch’il Luxemburg saja in «stadi ... democratic». Quest princip garanteschan la chombra dals deputads che vegn elegida directamain dal pievel e da la quala resorta la regenza, l’elecziun dal Bourgmestre or dal cussegl communal e betg il davos la pussaivladad da votaziuns dal pievel.

Constituziun dal Gronducadi da Luxemburg

La constituziun dal Gronducadi da Luxemburg da l’october 1868 è vegnida publitgada en versiun originala tudestga cun translaziun franzosa. Malgrà numerusas adattaziuns furma ella fin oz la constituziuns valaivla dal pajais.

Maxima statala

La devisa u maxima statala è Mir wëlle bleiwe wat mir sinn («Nus vulain restar quai che nus essan»). Quella è sa furmada a chaschun da la Crisa dal Luxemburg il 1867, cur che Napoléon III aveva l’intenziun d’acquistar il Gronducadi che fascheva part da la Confederaziun tudestga e che steva sut il regent Wilhelm III dals Pajais Bass.

Simbols dal stadi e da la naziun

Bandiera e vopna

La tricolora cotschen-alv-blaua dal Luxemburg exista en sia furma odierna dapi il 1972. Tar la colur blaua en la bandiera dal Gronducadi sa tracti da blau-tschiel, cuntrari a la bandiera dals Pajais Bass cun ses blau ultramarin. Gist pervi da quest privel da scumbigl vegn discussiunà dapi il 2006 en il Luxemburg davart ina midada da la bandiera. Sco emprim pass en questa direcziun han ins decidì ch’er la bandiera cun il liun cotschen (Roude Léiw) saja admessa sin il territori luxemburgais.

La vopna dal Luxemburg è vegnida fixada suenter plirs midaments tras cont Heinrich V ed è sa mantegnida en questa furma fin oz.

Imni naziunal

L’emprima e la davosa strofa da la chanzun Ons Heemecht (‹Nossa patria›; text original luxemburgais: Michel Lentz, musica: Johann-Anton Zinnen) da l’onn 1864 furman l’imni naziunal dal pajais.

Schef da stadi

Gronduca Henri da Nassau (2009)

L’artitgel 3 da la constituziun vertenta fixescha che la curuna dal Gronducadi vegnia dada vinavant a moda ereditara entaifer la famiglia da Nassau. Il contract d’ierta che furma la basa per questa reglamentaziun datescha dal 1783.

Il schef da stadi e gronduca dal Luxemburg posseda formalmain vastas cumpetenzas executivas e legislativas. El nominescha e relascha la regenza ed exequescha tut las leschas; ma facticamain surpiglia el quasi exclusivamain duairs da represchentaziun.

Il 2008 ha gronduca Henri refusà da suttascriver ina lescha che preveseva assistenza al suicidi. Per metter spertamain fin a la crisa statala imminenta, è il gronduca vegnì deliberà tras in midament da la constituziun da stuair sancziunar las leschas; dapi lura sa restrenscha si’incumbensa sin l’act da promulgar las leschas.

Regenza e cussegl dal stadi

La pussanza executiva giascha en ils mauns dal gronduca e da la regenza. La regenza sa cumpona dal primminister, che porta il titel tradiziunal ‹minister da stadi›, da quindesch ministers e da trais secretaris da stadi.

Tar il cussegl da stadi sa tracti d’in organ consultativ che consista da 21 commembers. El è participà a la lavur legislativa. Sia opposiziun formala ha in effect suspensiv limità a trais mais.

Parlament

La chombra dals deputads (franzos Chambre des Députés, luxemburgais simplamain Chamber) cumpiglia 60 sedias. Ils deputads vegnan elegids en elecziuns naziunalas per ina durada d’uffizi da tschintg onns.

Elecziuns

Las elecziuns en il parlament naziunal han lieu mintga tschintg onns tenor il sistem electoral da proporz. Il pajais è partì en quatter districts electorals; quels correspundan als trais districts statals, cun excepziun da Luxemburg-citad ch’è sutdividì en dus districts electorals. Confurm a la quota da populaziun po mintga district tschentar in auter dumber da deputads. Dapi il 1919 exista per tut ils burgais a partir da 18 onns l’obligaziun d’eleger. La dumonda areguard la participaziun d’esters a las elecziuns stat actualmain en discussiun; las opiniuns divergeschan però fermamain.

Partidas politicas

Las partidas dominantas entaifer la politica naziunala cuvran il spectrum enconuschent tranter la dretga e la sanestra e vegnan per gronda part numnadas tenor lur colur da partida: Déi Blo, Déi Roud, Déi Gréng, Déi Schwaarz.

Urden giuridic e giustia

Las ragischs dal dretg privat dal Luxemburg èn da chattar en il Code Civil franzos ch’è sa furmà sut Napoleun Bonaparte. Ensemen cun il dretg franzos e beltg tutga il dretg luxemburgais tar ils urdens giuridics da la famiglia romana ch’èn restads influenzads fin oz il pli ferm dal dretg civil napoleonic. Il medem vala er per il dretg penal. Il dretg administrativ ed il dretg da taglia correspundan percunter pli ferm al dretg tudestg. Linguatg giuridic furma il franzos; avant dretgira po vegnir fatg diever, tut tenor cas, dal luxemburgais, tudestg u franzos.

Sper il tribunal suprem existan en il Gronducadi duas dretgiras districtualas e trais dretgiras da pasch sco er pliras instanzas da dretg administrativ e constituziunal.

Bilantscha dal stadi

Il Luxemburg era il 2014 in dals pajais cun ils pli bass debits en tut l’Europa. Tar tut las economias publicas ensemen – pia il stadi, las vischnancas e las assicuranzas socialas – è resultà il 2010 in deficit da 1,7 % dal product naziunal brut. Uschia sa mova il Luxemburg entaifer ils criteris da Maastricht che lubeschan in deficit maximal da 3 %.

Sper diversas taglias da traffic retira il pajais ina gronda part da sias entradas sur taglias sin las entradas e sin la rendita. Fonds d’investiziun èn liberads en il Luxemburg da la taglia sin la corporaziun, da la taglia da commerzi e da la taglia sin las entradas. La taglia sin la facultad è il 2006 er vegnida schliada per persunas natiralas. Ed er areguard la taglia sin l’ierta enconuscha il pajais ina pratica fitg liberala. La taglia sin la plivalita è vegnida augmentada il 2015 sin 17 %.

Militar

Tenor il Contract da Londra dal 1867 na dueva il Gronducadi betg be esser neutral, mabain er senz’armas. Pervi da las experientschas fatgas durant las duas guerras mundialas – occupaziun tudestga malgrà il statut da neutralitad – ha il Luxemburg disditg questa posiziun l’onn 1948. Il servetsch militar obligatoric è però vegnì remplazzà il 1967 tras in servetsch facultativ.

Las forzas armadas dal Luxemburg consistan da radund 1000 commembers ed èn sutdivididas en in battagliun d’infantaria e duas cumpagnias d’exploraziun. Forzas navalas u aviaticas n’enconuscha il pajais betg; percunter è ina furmaziun aviatica d’exploraziun da la NATO staziunada a Luxemburg. Il Luxemburg sa participescha adina puspè a missiuns da pasch internaziunalas (t.a. Cosovo, Bosnia-Erzegovina, Macedonia, Congo, Tschad, Afghanistan e Libanon).

Polizia e servetsch d’infurmaziun

La Police Grand-Ducale furma l’organ da l’executiva per la segirezza a l’intern dal pajais, per mantegnair l’urden public e per far valair las leschas.

Il Service de Renseignement de l’État (SRE) è il servetsch d’infurmaziun dal Luxemburg. El rimna ed evaluescha infurmaziuns che pudessan muntar in privel per il territori dal pajais u per instituziuns internaziunalas ch’han lur sedia en il Luxemburg.

Commembranza en organisaziuns internaziunalas

Il Luxemburg fa tranter auter part da las suandantas organisaziuns: Benelux, Uniun europeica, Cussegl da l’Europa, Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord (NATO) sco er da las Naziuns unidas e da sias organisaziuns affiliadas.

Il Luxemburg e l’Uniun europeica

Il Luxemburg è stà in dals pajais fundaturs da l’Uniun europeica (resp. da sias organisaziuns predecessuras) e furma la sedia da diversas instituziuns europeicas sco la Curt da giustia, la Curt dals quints, il Secretariat dal Parlament, la Banca europeica per investiziuns, las partiziuns da la Cumissiun europeica ed il Fond europeic da la stabilitad finanziala. En pli furma la citad da Luxemburg lieu da dieta dal Cussegl da l’Uniun europeica.

Il Luxemburg sa participescha sco commember activ a la politica da l’Uniun europeica. Il stadi sa stenta per ina represchentaziun adequata er dals pajais pitschens entaifer l’Uniun europeica e s’engascha per refurmas e per il svilup cuntinuant da las instituziuns da l’UE. Il stadi è in aderent passiunà da la collavuraziun en l’Europa ed ha ratifitgà sco emprim stadi insumma il Contract da Maastricht. L’engaschament da la populaziun dal Luxemburg al process d’unificaziun è vegnì remunerà il 1986 cun il Premi da Carl da la citad dad Aachen.

Prioritad ha per il Luxemburg surtut la cultivaziun da bunas relaziuns cun ils vischins Germania, Frantscha e Belgia. Il Luxemburg sa chapescha sco center da gravitaziun da la regiun gronda Saar-Lor-Lux, da la quala fan er part Trier e la Vallonia beltga. 150 000 cunfinaris da la Lorena, la Vallonia, il Saarland, la regiun da Trier e da l’Eifel lavuran en il Luxemburg.

Furmaziun

Il Luxemburg enconuscha in temp da scola obligatoric dal quart al 16avel onn da la vita. La scola elementara è partida en quatter ciclus: l’emprim ciclus tanscha dal terz al tschintgavel onn da la vita e cumpiglia l’educaziun prescolara facultativa e la prescola; ils ciclus dus fin quatter correspundan a la scola primara. Alura suonda il stgalim secundar (dudeschavel fin almain sedeschavel onn da la vita).

Tar las grondas sfidas da la scola elementara luxemburgaisa tutga l’instrucziun en las linguas tudestg, franzos ed englais (sper il luxemburgais sco lingua discurrida). Plinavant l’auta cumpart da scolars da l’exteriur, savens da pajais romans, ch’han difficultads da pudair suandar l’instrucziun per tudestg.

Suenter il quart ciclus decida ina cumissiun d’orientaziun (cun dretg da recurs da vart dals geniturs) davart la cuntinuaziun da la furmaziun. Radund in terz dals scolars visitan il liceum che pussibilitescha suenter set onns l’access al studi universitar. Dus terzs dals scolars frequentan il liceum tecnic. Quel prepara sin la furmaziun fundamentala professiunala u sa lascha absolver sco scola media professiunala u da diplom.

Ultra da las scolas autas professiunalas posseda il Luxemburg dapi il 2003 er in’atgna scol’auta universitara.

Economia

Tenor in studi da l’Uffizi statistic da l’Uniun europeica (Eurostat) èn las entradas en il Luxemburg en media duas giadas e mez pli autas che la media europeica. In tras l’auter posseda mintga tegnairchasa luxemburgais ina facultad da 570 000 euros. Residents da l’exteriur èn tendenzialmain bundant pli ritgs; l’excepziun furman però ils Portugais ch’èn la communitad da l’exteriur lunschor la pli gronda. Il product naziunal brut per persuna è, abstrahà dal Liechtenstein e dal Monaco, in dals pli auts dal mund. La valur totala da las raubas e dals servetschs ch’èn vegnids creads il 2009 en l’economia publica luxemburgaisa munta a 104 512 dollars per persuna. En quest ranking sa chatta il Luxemburg sin l’emprima plazza mundiala, cleramain avant la Norvegia (79 085 dollars), il Katar (68 872 dollars) e la Svizra (67 560 dollars).

Igl è però da tegnair quint che la gronda part da las statisticas areguard il Luxemburg èn sfalsifitgadas per il factur dus resp. per 0,5. Il motiv: radund la mesadad da las persunas occupadas èn cunfinaris; quels realiseschan ensemen cun ils abitants dal pajais il product naziunal brut e pajan las medemas taglias e contribuziuns socialas, na cumparan però betg en la statistica statala.

Il 2008 ha cumenzà en blers pajais industrials dal mund ina crisa economica. Quella è vegnida chaschunada da la crisa finanziala ch’è prorutta il 2007 e ch’ha sfurzà blers stadis da pumpar milliardas en il sectur da bancas per evitar il bancrut da questa branscha. En il Luxemburg ha questa crisa mussà a moda evidenta, quant dependenta che l’economia è dal sectur da finanzas.

Servetschs

Pervi da sias cundiziuns fiscalas favuraivlas e sia vischinanza geografica tar la Germania, la Frantscha, la Belgia ed ils Pajais Bass è il Luxemburg ina plazza attractiva per interpresas internaziunalas ch’èn activas en il terz sectur (surtut bancas ed assicuranzas). Il sectur ‹servetschs da finanzas› contribuescha radund 25 % da la valur agiuntada brutta, il sectur ‹immobiglias, locaziun e servetschs ad interpresas› radund 20 %.

La gronda part da las interpresas ch’èn sa domiciliadas en il Luxemburg porschan lur servetschs be per ina fitg pitschna part en il pajais sez; la gronda part da la svieuta vegn generada cun il traffic da servetschs en auters stadis da l’Uniun europeica.

Sco sedia da diversas autoritads da l’Uniun europeica è il pajais er da muntada sco center d’administraziun internaziunal.

Plazza da finanzas Luxemburg

Il sectur da finanzas furma l’accent principal entaifer l’economia publica dal Luxemburg. La plazza da finanzas è surtut sa furmada grazia a bunas cundiziuns da basa legislativas, in’orientaziun internaziunala e tariffas da taglia favuraivlas (‹strategia da nischa›). Gia il 1970 aveva il sectur da finanzas in pais levamain pli aut ch’èn l’economia d’auters pajais; ma surtut en ils proxims onns e decennis dueva il sectur da finanzas daventar il motor per propi da l’economia publica dal Luxemburg.

Il 2010 eran registradas en il Luxemburg radund 150 bancas, e quai praticamain tuttas en furma da societads affiliadas u da filialas da grondas bancas da l’exteriur (en tut da 25 differents pajais; radund in terz da tut las bancas deriva da la Germania).

Ina da las pitgas centralas da la plazza da finanzas dal Luxemburg furma l’industria da fonds. Il 2010 eran domiciliads en il pajais bundant 3500 fonds d’investiziun; quels administravan daners en l’autezza da bundant 2 billiuns euros. Cun quai è il Luxemburg il lieu d’administraziun da fonds principal en l’Europa e sa chatta en tut il mund sin la segunda plazza suenter ils Stadis Unids. Ils pajais d’origin principals dals offeriders da fonds ch’èn preschents en il Luxemburg èn ils Stadis Unids, la Germania e la Svizra.

Il november 2014 èn vegnidas publitgadas 28 000 paginas da documents confidenzials che dattan invista en ils models d’evitar taglia dals concerns globals (‹Luxemburg-Leaks›). La publicaziun da quests documents han preparà 80 schurnalists en 26 pajais.

Industria greva ed industria elavuranta

Interpresa d’atschal a Differdingen

L’industria greva ha dominà fin en ils onns 1970. Quella era sa sviluppada vers la mesadad dal 19avel tschientaner, surtut cun chapital tudestg, ed aveva furmà la basa per la bainstanza dal pajais. Pussibilità quest svilup avevan ils ritgs giaschaments da metals situads en il sidvest dal pajais. Dapi la gronda crisa da structura en ils onns 1970 cumpiglia quest sectur anc radund 30 % da la producziun industriala e daventa cuntinuadamain main impurtant.

Percunter èn vegnidas vitiers a partir dals onns 1970 industrias sco la chemia, surtut pneus (Goodyear) ed auters products da cautschuc, sco er materias e fibras sinteticas, la construcziun da maschinas e vehichels, l’industria cheramica, vaider sco er la producziun da textilas e da victualias. En tut contribuescha l’industria elavuranta 6,6 % a la valur agiuntada brutta. Ils implants èn per gronda part situads sin l’anteriur areal da l’industria greva en il sidvest dal pajais.

Industria da construcziun

L’industria da construcziun generescha radund 6,3 % da la valur agiuntada brutta (situaziun dal 2008). Ella profitescha surtut da novas industrias, bancas ed assicuranzas che sa domicilieschan en il Luxemburg, sco er d’investiziuns en la rait da vias ed en l’ulteriura infrastructura dal pajais.

Agricultura

L’agricultura cumpiglia be pli 0,5 % da la valur agiuntada brutta. Il dumber da manaschis sa diminuescha vinavant, medemamain la cumpart da la populaziun rurala en general. Percunter crescha la grondezza dals singuls manaschis (1980: 29,63 ha; 1990: 38,37 ha; 2002: 57,18 ha; 2010: 59,6 ha). Malgrà questa grondezza dominescha vinavant il manaschi da famiglia.

Da l’entira surfatscha da producziun agricula da 128 157 ha vegnan duvradas 43,8 % per la cultivaziun dad ers e l’orticultura e 50,7 % sco pastgiras (situaziun dal 2003). La gronda part da las entradas da l’agricultura deriva da la producziun da latg e da l’allevament da muvel. Be 1,0 % da la surfatscha agricula vegn duvrada per la viticultura.

Sistem da sanadad

Tenor in rapport da l’OECD dal 2011 è il sistem da sanadad dal Luxemburg in dals pli chars en tut l’Europa (tenor il criteri expensas per persuna). L’aspectativa da vita giascha tar 80,7 onns; la mortalitad d’uffants pitschens è la pli bassa da tut ils pajais da l’OECD.

Energia

La pli gronda part dal basegn d’energia vegn curclà tras imports. En il decurs dals ultims onns han ins però investì bler en energias alternativas a l’intern dal pajais, e quai tant da vart industriala sco er da vart da chasadas privatas. Rodas da vent ed implants da biogas sa derasan il pli fitg.

Commerzi cun l’exteriur

Ils bains d’export ils pli impurtants èn metals e products da metals, maschinas ed apparats, products da materia sintetica e gumma, material da transport, products da crap, vaider e cheramica sco er products chemics.

Ils pli impurtants partenaris da commerzi furman ils stadis vischins Belgia, Germania e Frantscha. En quests pajais van radund 60 % dals exports e bunamain 80 % dals imports derivan da là. La bilantscha da commerzi dal Luxemburg è positiva.

Situaziun sin il martgà da lavur

En cumparegliaziun cun ils stadis vischins è il martgà da lavur dal Luxemburg segnà d’intginas atgnadads. El è orientà al ‹model luxemburgais› dal dialog social. Tranter auter na vegn betg pli fatg la differenza tranter ‹lavurers› ed ‹emploiads›, mabain be discurrì da ‹retschaviders da paja›. Per tut las furmas d’occupaziun valan pajas minimalas liantas.

Il Gronducadi da Luxemburg è il sulet stadi europeic che na resguarda betg ils cunfinaris (radund 42 % da tut las persunas occupadas) en sia quota da dischoccupads. Sco gia menziunà, è la quota da dischoccupads perquai bundant pli auta che quai ch’i vegn inditgà en la statistica uffiziala. La quota da dischoccupaziun da giuvenils munta a 12 %.

Bilantscha dal stadi

Il 2013 cumpigliava la bilantscha dal stadi expensas en l’autezza da 14,2 milliardas euros ed entradas da 12,9 milliardas euros. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 2,8 % dal product naziunal brut.

Il debit dal stadi muntava il 2009 a 5,46 milliardas euros u 14,3 % dal product naziunal brut.

La cumpart da singuls secturs a las expensas statalas (en % dal PNB) muntava il 2011 a 7,7 % sanadad, 3,8 % furmaziun e 0,6 % militar.

Traffic

Vias

Il Luxemburg dispona d’ina spessa rait da vias naziunalas (2899 km); da quai èn 52 km autostradas. Per motivs da taglia è il benzin pli bunmartgà ch’en ils pajais vischins, quai che promova in turissem da carburant.

Traffic public, viafier

TGV franzos a la staziun dal tren da Luxemburg

L’entira rait da viafier sin il territori dal Luxemburg ha ina lunghezza da 274 km. La societad da viafier principala furma la Société Nationale des Chemins de Fer Luxembourgeois (CFL).

Il 2002 ha il Luxemburg segnà cun la Frantscha ina cunvegna areguard la rait dal TGV. Il Luxemburg è sa participà finanzialmain a l’erecziun da la lingia tranter Paris e Metz. A medem temp han ins refatg il tschancun tranter Metz e Luxemburg. Dapi il 2009 ha pudì vegnir reducì uschia il temp da viadi tranter Luxemburg e Paris da trais uras e mez a duas uras ed in quart.

En planisaziun èn plinavant trens ad auta sveltezza tranter las chapitalas da l’Uniun europeica Brüssel, Luxemburg e Strasbourg. Medemamain duai il pajais vegnir collià cun la rait da trens ad auta sveltezza en Germania. E la chapitala da Luxemburg duai survegnir ina nova rait da trams che collia la staziun principala cun il center da la citad e cun Kirchberg.

Aviatica

L’eroport internaziunal dal Luxemburg sa chatta a Findel. 16 societads d’aviuns da lingia e da charter offreschan sgols directs en il Luxemburg. La societad aviatica luxemburgaisa sa numna Luxair. Ses pendant en il sectur da vitgira è la Cargolux.

Navigaziun

Dapi ch’il chanal da la Mosel è vegnì terminà il 1964 gioga er la navigaziun interna in’impurtanta rolla per il provediment dal Luxemburg (surtut sur il port da la Mosel a Mertert). Sin l’auta mar navigheschan bundant 200 bastiments sut la bandiera dal Gronducadi.

Medias

Pressa

La pressa dal Luxemburg correspunda en sia varietad politica al vast spectrum da partidas dal pajais. La gasetta quotidiana cun la pli grond’ediziun è il ‹Luxemburger Wort› che cumpara per tudestg; i suondan il ‹Tagblatt› ed il ‹Lëtzebuerger Journal›. Sco gasettas da l’emna èn da numnar la ‹woxx› ed il ‹Lëtzebuerger Land›. Per franzos cumparan per exempel ‹Le Jeudi› e ‹La Voix du Luxembourg›.

La plipart da las gasettas e magazins dal Luxemburg èn bilings. La gronda part dals artitgels è mintgamai scritta per tudestg, savens er per franzos e be ina pitschna part resguarda er il luxemburgais.

Radio

Igl existan in radio internaziunal, dus naziunals, quatter regiunals e radund 20 emetturs locals (situaziun dal 2002). La liberalisaziun da las frequenzas da radio aveva cumenzà en il Luxemburg il 1992. L’emettur il pli enconuschent è ‹RTL Radio Letzebuerg› cun ina quota d’auditori da 65 % da tut ils Luxemburgais sur 12 onns.

Televisiun

L’actur principal sin il martgà, l’emettur privat ‹RTL Télé Lëtzebuerg›, n’aveva avant il 1996 nagins concurrents. Dapi lura datti supplementarmain intgins emetturs pli pitschens. Tant al radio sco er a la televisiun dominescha la lingua luxemburgaisa. Persunas che s’expriman per tudestg u franzos na vegnan però betg sincronisadas; ins parta dal fatg ch’il public haja enconuschientschas da questas duas linguas. Ultra dals agens emetturs guarda la gronda part da la populaziun dal Luxemburg ils emetturs tudestgs (tranter auter da la ‹RTL Group› che deriva oriundamain dal Luxemburg).

Telecommunicaziun ed internet

Telefon e telefonia mobila

En il pajais datti ca 355 400 attatgs da telefon (2002). La preselecziun internaziunala per il Luxemburg è +352. Preselecziuns localas n’existan betg. Las trais pli grondas societads da telefonia èn ‹Post Telecom›, ‹Tango› ed ‹Orange›.

Il diever da la telefonia mobila è fitg derasada; il 2002 eran registrads 473 000 telefonins. Tenor ina retschertga dal 2006 possedan 93,8 % dals Luxemburgais almain in telefon mobil.

Internet

Il 2009 han inditgà 87 % da tut las chasadas privatas d’avair in access a l’internet. 88 % dals tegnairchasa possedevan almain in computer. Tar las cumpras online sa chatta il Luxemburg pli u main a la testa da tut ils pajais en l’Europa.

Cultura

Musée d’Art Moderne Grand-Duc Jean e la fortezza Thüngen

L’onn 1994 ha l’Unesco declerà l’ensemble da la citad veglia dal Luxemburg sco Patrimoni cultural mundial. Il 1995 ed il 2007 è la citad da Luxemburg stada la Chapitala culturala da l’Europa.

Litteratura

Antoine Meyer (1801–1857) ha mess cun si’ovra ‹E’ Schrek ob de’ Lezeburger Parnassus› il fundament per in’atgna litteratura luxemburgaisa. Il proxim pass vers ina litteratura naziunala ha fatg Edmond de la Fontaine, numnà Dicks (1823–1891), ch’ha scrit ils emprims tocs da teater luxemburgais. El è però surtut vegnì enconuschent cun sias poesias e chanzuns ch’èn daventadas fitg popularas.

Dapi il 1986 exista l’Archiv da litteratura naziunal; il 2011 è er ì online il Lexicon d’auturs dal Luxemburg. La ‹Bibliothèque nationale de Luxembourg› è la pli gronda biblioteca dal pajais cun radund 750 000 toms. Daspera existan numerusas bibliotecas scientificas u ch’èn colliadas cun las instituziuns da l’Uniun europeica.

Film

Films en lingua luxemburgaisa vegnan producids be darar. Ma quests paucs films chattan grond resun tar il public naziunal, sco per exempel ‹Perl oder Pica› (2006) da Pol Cruchten. L’onn 2010 ha la promoziun da film statala sustegnì en tut 23 producziuns cun 4,68 milliuns euros.

Savens vegnan er producids films da l’exteriur en il Luxemburg, saja quai pervi da la cuntrada u pervi da las cundiziuns da producziun favuraivlas. Exempels èn ‹Das Mädchen mit dem Perlenohrring› (2003) cun Scarlett Johansson, ch’è stà nominà per trais Oscars, ed il film ‹Shadow of a Vampire›.

Musica

La musica classica è represchentada en il Luxemubrg tranter auter cun l’Orchestre Philharmonique du Luxembourg. Bunamain mintga vitg enconuscha sia musica da sturs che suna a chaschun da festas popularas. Il Luxemburg ha gudagnà tschintg giadas l’Eurovision Song Contest, tranter auter il 1972 cun Vicky Leandros (‹Après toi›). La scena da musica moderna dal Luxemburg viva da bleras bands da scolars e students; renum sur ils cunfins naziunals ora ha la scena da metal/rock/hardcore.

Teater

Il teater enconuscha en il Luxemburg ina lunga tradiziun. Ils pli enconuschents lieus da producziun èn il teater da la citad (Grand Théâtre de la Ville de Luxembourg) ed il Kapuzinertheater en la chapitala, en pli l’Escher Theater ed il Centre des Arts Pluriels Ed. Juncker a Ettelbrück. En tut il pajais èn activas numerusas gruppas da teater laic ch’attiran mintgamai in grond public.

Mangiar e baiver

Spaisas tipicas per la regiun èn Judd mat Gaardebounen (charn-portg fimentada cun bagiaunas grossas) e Bouneschlupp (schuppa da bagiaunas cun tartuffels), plinavant ils Kniddelen, gronds canedels che consistan da farina, aua, ovs e sal. Enconuschents dessert èn per exempel Quetschentaart ed Omelette soufflée au kirsch.

Da la regiun da la Mosel derivan divers vins alvs (t.a. Riesling, Elbling, Auxerrois, Rivaner, Pinot Gris e Pinot Blanc) e sco vin cotschen surtut il Pinot Noir.

Tradiziuns ed usits

Statua da Nossadunna en la Catedrala da Luxemburg

En il Luxemburg vivan tradiziuns en furma da numerusas festas profanas e religiusas. La fin d’avust ed entschatta da settember ha lieu il Schueberfouer, ina festa da commerziants da fiera ch’è documentada dapi il 14avel tschientaner. Il di dad Éimaischen, la festa tradiziunala dad Emmaus (glindesdi Pasca), van blers Luxemburgais per in tschivlot da cheramica en furma d’utschè ch’ins survegn be quest di. L’emprima dumengia da curaisma ha lieu en blers vitgs la festa da Buergbrennen, a chaschun da la quala l’enviern vegn brischà simbolicamain.

La pli impurtanta festa religiusa dal Luxemburg è l’Octava da Nossadunna che tanscha da la terza a la tschintgavla dumengia suenter Pasca. Durant quest temp vegn pelegrinà tar Nossaduna, la sontga patruna dal Luxemburg; la festa è er colliada cun ina gronda fiera. La Echternacher Springprozession è ina processiun che vegn mintgamai festivada il mardi suenter Tschuncaisma; ils participants sautan tar melodias da polca tras las vias da la citad dad Echternach fin a la basilica cun la fossa da sontg Willibrord.

Sport

Il ballape è il sport il pli popular en il Luxemburg. A nivel internaziunal n’è la squadra naziunala però betg da gronda muntada; ils blers giugaders che fan part da quella èn amaturs.

Il sport ch’ha adina puspè manà a gronds success en il Luxemburg èn las cursas da velo. Il Tour de Luxembourg vegn realisada dapi il 1935 sco preparaziun sin il Tour de France. Cun François Faber (1909), Nicolas Frantz (1927 e 1928), Charly Gaul (1958) ed Andy Schleck (2010) han gia quatter velocipedists dal Luxemburg gudagnà il Tour de France.

Medemamain fitg preschenta en il pajais è l’atletica leva. Surtut en la chapitala da Luxemburg exista in’infrastructura vasta e moderna. Là ha er lieu il Maraton da Luxemburg, in dals paucs dal mund che vegn manà tras la saira, accumpagnà da tizuns ed illuminaziuns bengalas.