Mustér

Mustér
Vischnanca politica
Sguard sur Mustér vi encunter saira
Vopna
Administraziun
Stadi	Svizra
Chantun	Grischun
Regiun	Surselva
President communal	Francestg Cajacob
Territori
Autezza	1130 m s.m.
Surfatscha	90,98 km²
Populaziun	2033 abitants (31 da december 2021)
Spessezza	23 ab./km²
Autras infurmaziuns
Numer postal	7180
Preselecziun	081
Numer UST	3982
Internet
Pagina-web uffiziala
Lexicon istoric retic

Mustér ( [muˈʃteː]^?/i, tudestg Disentis, num uffizial: Disentis/Mustér) è ina vischnanca politica en il chantun Grischun en Svizra. Il num Mustér deriva dal latin «monasterium» quai che vul dir tant sco claustra, baselgia u catedrala. Il num Disentis perencunter deriva dal pled latin «desertina» quai che munta desert u regiun nuncultivada.

Geografia

Vischnanca da Mustér

La vischnanca ha ina surfatscha da 9089 hectaras. La staziun da la Viafier retica e da la Viafier Matterhorn-Gottard è sin in’autezza da 1133 m. s. m. L’onn 2006 dumbrava la vischnanca anc 2122 abitants. 80% da quels discurran rumantsch u pli precis: rumantsch sursilvan.

Fracziuns

Baselgia parochiala da Mustér davos la baselgia sa chatta il quartier S. Gions e davant Cons e Latis

Tar la vischnanca da Mustér na tutgan betg mo il vitg sez mabain era las suandantas fracziuns: Madernal è la fracziun che giascha il pli bas (969 m. s. m.) en l’ost da la vischnanca. Da l’autra vart dal Rain, vul dir da vart dretga, sa chatta Pardomat. In pau pli aut sur Pardomat chattain nus sin in a collina Cavardiras. La chaplutta da Sontg Antoni che paradescha là vesa ins gia da lunsch enturn. Sche nus cuntinuain noss viadi envers il vitg da Mustér, lura vegnin nus tar la fracziun Caprau ora en la quala ch’ins ha blers onns betg pudì abitar durant l’enviern pervi dal privel da lavinas. Uss è quai scumond puspè schlià si. En il cugn nua che il Rain mez, che vegn or da la Val Medel ed il Rain s’uneschan vesan ins Mompé-Medel. Da questa fracziun anora han ins ina bella survista sur prest l’entira vischnanca da Mustér. Bandunain nus la vart dretga dal Rain e vegnin puspè en il vitg da Mustér. Per cuntanscher la proxima fracziun stuain nus dentant cuntinuar il viadi vinavant vers Sedrun. Cuoz, Buretsch e lura Segnas. Quai è la dretga successiun sch’ins vul visitar ina fracziun suenter l’autra. Cun Segnas avain nus lura era cuntanschì la pli gronda fracziun da Mustér. Quella ha era anc gì sco ultima in’atgna scola. Dapi var insaquants onns vegn quella mo pli duvrada da las uniuns da Segnas. L'ultima e cunquai era la fracziun che giascha il pli aut en la vischnanca da Mustér è la Fracziun da Mompé-Tujetsch.

Quartiers

Ils quartier dal vitg da Mustér sa numnan: Faltscharidas, Sontget, Chischliun, Scaletta, Carcarola, Davos-Mustér, Vitg, Cons, Raveras, Gonda, S. Gions, Dulezi, Latis, Acla da Fontauna, Funs, Clavaniev ed Acletta.

Istorgia

L'istorgia da Mustér

Il lieu nua che Mustér è ussa da chattar èra antruras cuntrada nuncultivada. Quai di gia il num Disentis. L’onn 700 è in pader sa mess sin viadi da la Val dal Rain siadora. El è arrivà a Desertina ed è sa chasà là sco eremit. Il pader cun num Sigisbert derivava d’ina claustra cun l’urden da Son Martin. Dal num e da l’urden sa resulta che l’um derivava da la Franconia (regiun en il sid da la Germania).

Sigisbert ha obtegnì agid da Placi ch’era da quai temp in dals pli ritgs indigens. Ensemen han els bajegià ina chaplutta. Il tiran Victor ha temì che sia pussanza en la regiun pudessi esser en privel ed ha laschà mazzar Placi. La legenda raquinta che Placi saja vegnì stgavazzà e ch’el haja suenter prendi ses chau en ses mauns e purtà quel in toc envers la claustra. El haja deponi quel là avant ils pes da Sigisbert e saja mort. Là nua che quai duai esser capità stat oz la baselgia da Son Placi. En quella baselgia sa chattan era maletgs che raquintan la legenda.

L’avat Ursicin ha fundà en la mitad da l’otgavel tschientaner l’emprima claustra en la quala ch’ils paders vivan tenor l’urden da Son Benedetg. Tenor il cudesch da fraternisaziun da Reichenau-La Punt dumbrava la claustra l’onn 810 gia 93 paders che vivevan actualmain là e 71 ch’eran gia morts. Ils nums dals paders laschan sminar ch’ils paders eran alemans, francs, langobards u indigens. La claustra ha obtegnì bler terren ch’ins ha cumenzà a runcar e cultivar. Uschia è era il vitg da Mustér naschì. La claustra era da quest temp la suletta plaiv per las regiuns da Medel, Tujetsch, Andermatt e Mustér.

Ils buns onns per la claustra da Mustér èn ids a fin cun l’invasiun dals Saracens l’onn 940. Ils paders èn fugids en il Grossmünster a Turitg, èn dentant returnads per puspè bajegiar si tut. La povradad e la politica dal Pass dal Lucmagn che regiva da quai temp ha attratg l’attenziun dals imperaturs tudestgs sin la claustra. Otto I. e Friederich I. Barbarossa èn viagiads sur il Lucmagn. La claustra ha obtegnì grondas donaziuns. La regiun subdita tanscheva en l’ost enfin Breil, en il vest enfin il Pass dal Furca ed en il sid enfin en la Lumbardia.

L'invasiun dals franzos

L’emprim da mars 1799 ha la Frantscha declerà la guerra. Quai è sta la segunda guerra da coaliziun da 1799 enfin 1802. Las truppas austriacas avevan l’incumbensa da sustegnair las truppas da nossa terra ed uschia segirar ils cunfins ed ils pass. Las truppas franzosas han attatgà il Grischun dal sid, dal nord e dal vest. Uschia èsi vegnì ils 7 da mars 1799 tar ina battaglia a Mustér. A Mustér eran in corp da chatschaders e duas cumpagnias austriacas staziunadas. La battaglia en las streglias da Mustér è stada ina victoria per Mustér. Ils Franzos èn vegnids cumbattids enavos enfin il Pass da l’Alpsura. Dals Franzos han mo in quart survivì quella battaglia. La perdita da las truppas austriacas ed indigenas è dentant stada fitg pitschna.

En il nord han las truppas franzosas dentant gì dapli success. Ils 8 da mars eran quellas a Reichenau. Ins è sa cunvegnì cun general Demont tar in armistizi en il qual ins ha garantì la vita ed il possess dals indigens. General Demont è sa retratg cun sia truppa uschia che general Loison ha pudì occupar cun 600 umens il vitg. Il general è sa mussà sco engraziaivel giast da la claustra. El ha cumandà a ses umens da respectar ils indigens sco engraziament ch’els hajan tractà bain ils arrestads ed ils blessads. Cun quella relaziun amicabla èsi dentant spert stà a fin.

Ils 16 da mars 1799 è vegnì pretendì d’in incumbensà da la Frantscha ina contribuziun da guerra da 100’000 francs franzos. La claustra na pudeva betg pajar quella immensa summa ed ha regalà l’entira facultad.

La populaziun sperava sin in success dals Austriacs che vulevan attatgar ils Franzos en la vischinanza da Cuira. L’emprim da matg ha il pievel da Mustér cumenzà a rebellar ed han mazzà tut ils arrestads franzos. Entant n’han ils Austriacs betg gì success cun lur attatga. Quatter dis pli tard èn ulteriuras truppas arrivadas a Mustér ed han fatg vendetga per lur camarats mazzads e dà fieu a la claustra ed a l’entir vitg. Entras il fieu e las armas dals Franzos han era 20 indigens pers lur vita. Ils Austriacs han danovamain attatgà ils Franzos e quella giada cun success. Ils 17 da matg èn els arrivads a Mustér.

La povradad a Mustér era indescrivibla. Per la populaziun na devi betg la pussaivladad da metter la racolta sut tetg. Il medem onn èn anc ina giada schuldada marschada atras Mustér. General Suwarow è vegnì sur il Pass dal Lucmagn cun 6000 umens ed ì vinavant sur il Pass da l’Alpsura.

Politica

La legislativa ed executiva da la vischnanca

L’executiva da la vischnanca da Mustér furma ina suprastanza communala cun tschintg commembers. 1973 han las votantas ed ils votants da Mustér decidì d’introducir in cussegl da vischnanca enstagl da la radunanza da vischnanca che furmava enfin là la legislativa. Il cussegl dumbrava a l’entschatta 21 cusseglier(a)s è lura vegnì redimensiunà sin 15 cusseglier(a)s. Cun Cecilia Maissen-Desax ha il cussegl da vischnanca da Mustér elegì per l’onn 2008 l'emprima dunna sco presidenta dal cussegl da vischnanca. Tar las elecziuns da las autoritads communalas il november 2008 è ella vegnida elegida en la suprastanza communala. Uschia sesa era en l'executiva per l'emprima giada ina dunna.

Il cumin da la Cadi

La tschentada da cumin da la Cadi che ha gì ina tradiziun da passa 600 onns vegniva adina manada atras en il curtin da la claustra da Mustér. Il circul da la Cadi (tud. Kreis Disentis) consista ord las vischnancas da Medel, Tujetsch Sumvitg, Trun, Schlans, Breil e Mustér. La populaziun da la Cadi ha decidì a l’urna ils 24 da settember 2000 da dismetter quella veglia tradiziun. Cunquai è la tschentada da cumin dals 7 da matg 2000 era stada l’ultima tschentada. Las elecziuns dal mistral e dals deputads che represchentan la Cadi en il cussegl grond dal chantun Grischun vegnan davent da là elegids entras votaziun a l’urna.

Traffic e turissem

L'avertura dal trafic

A Mustér ha il Pass dal Lucmagn giugà in’impurtanta rolla. En connex cun il Pass dal Lucmagn è era la claustra da Mustér stada entretschada fermamain. Ella valeva sco la protectura dal pass. Per pudair proteger quel ha la claustra construì en il 11 e 12avel tschientaner ils ospizis da Son Gagl, Son Gions e Sontga Maria. La fin da temp medieval era il Pass dal Lucmagn era la via dals commerziants milanais. Cun la martganzia èn era malsognas ed epidemias vegnidas importadas. Quai mussan las bleras chapellas cun ils patruns baselgia Son Bastiaun, Sontg Antoni, Son Roc e Son Cristoffel che valan tuts sco protecturs da la pesta. Cun l’avertura da la Chavorgia da la Scalina (Schöllenenschlucht) ha la concurrenza tranter il Pass dal Gottard ed il Pass dal Lucmagn cumenzà. La Val d’Ursera è uschia daventada pli ritga ed è sa cumprada libra da la claustra da Mustér. 1820 èn las emprimas vias vegnidas bajegiadas. La Via Sursilvana, ch’è oz ina via da viandar, è vegnida construida l’onn 1858 enfin Mustér ed ha cuntanschì l’onn 1863 il cunfin dal chantun sin il Pass da l’Alpsura. In onn suenter cursava la charrotscha da posta federala da Cuira enfin ad Ursera (Andermatt). La construcziun da la via dal Lucmagn è stada a fin da vart grischuna l’onn 1877.

La viafier sur il pass dal Lucmagn

In’ulteriura giada scriva il Pass dal Lucmagn istorgia e quai pervi d’ina viafier. L’istorgia è prest ida en emblidanza. La mitad dal 19avel tschientaner pareva la Svizra d’esser predestinada per ils pioniers da viafier. La Svizra dueva daventar in corridor tranter las naziuns d’industria Germania, Belgia, Engalterra en il nord e l'Italia en il sid. Sco emprim han ins pensà davart ina lingia sur il Pass dal Spleia u sur il Pass dal Son Bernardin. Bain spert ha dentant il Pass dal Lucmagn attratg l’attenziun. Gia ils 30 d’october 1845 – quai è gia avant che l’emprima viafier è vegnida messa en funcziun en Svizra - è vegnì fatg in contract statal cun ils chantuns da Son Gagl, Tessin e Grischun. Il chantun Tessin è dentant sa collià cun ina gruppa d’aderents dal Gottard ch’è sa furmada 1863. Intgins onns pli tard (1869) è la decisiun lura crudada en favur da la viafier dal Gottard. Cunquai n’han ins betg pli discurrì d’ina viafier sur il Pass dal Lucmagn.

Las alternativas

Suenter quella sconfitta cun la viafier sur il Lucmagn ha in hotelier da Tavau prendi l’iniziativa. El ha fundà la firma «Rhätische Bahn AG». Uschia è il traject da Cuira a Glion vegnì avert l’emprim da zercladur 1903. En ils onns 1910 enfin 1912 è quella lingia vegnida prolungada enfin a Mustér. Anc il medem onn han la «Brig–Furka–Disentis-Bahn (BFD)» cumenzà cun la construcziun dals binaris en direcziun d’Ursera (Andermatt). Quella lignia è vegnida averta ils 19 da zercladur 1926 e var in mais pli tard è quella stada averta enfin a Brig. Ozendi è il «Glacier-Express» in’attracziun che cursescha sin las lingias da la Viafier retica (Rhätische Bahn, RhB) e da la Viafier Matterhorn-Gottard (Matterhorn-Gotthard-Bahn, MGB).

La funtauna da son Placi

Mustér era gia la fin dal 17avel tschientaner enconuschent per la ritgezza da minerals. Oravant tut la funtauna da Son Placi attirava adina l’attenziun per via da sia aua da ruina. Decan Pader Maurus Cathrin aveva laschà endrizzar in bogn e laschava purtar per quel aua or da la Val Son Placi. In’analisa da l’aua è vegnida fatga pir l’onn 1878 da professer Haniman. 1898 ha il tractament cun radium gì ina gronda impurtanza en la medischina. Uschia che la scuverta che l’aua da la funtauna da Son Placi irradiescha radium è stada da gronda impurtanza. Quella irradiaziun da radium, ch’è vegnì numnà pli tard radon, è la pli ferma en l’entira Svizra.

Chasa da cura Disentiserhof

Avant ch’i ha dà ina chasa da cura a Mustér abitavan ils giasts en la claustra u en in dals ulteriurs albierts. 1872 ha la firma «Gebrüder Condrau» vegnida fundada. La firma ha bajegià il hotel Disentiserhof, ch’è vegnì avert l’emprim da fanadur 1877. L’hotel cuntegneva l’entira infrastructura per bogns da cura. 1908 è l’hotel vegnì vendì a la famiglia Tuor. Lezza ha manà l’hotel cun ils bogns enfin 1967. Lura ha ella vendì l’hotel a la societad acziunara «Disentiserhof AG». L’uniun da traffic ha laschà elavurar 1965 in project che preveseva che Mustér dueva daventar in lieu da cura. Il cussegl da vischnanca aveva decidì ils 26 d’avrigl 1970 a favur dal project. Realisà è quel dentant mai vegnì. Il “vegl” hotel Disentiserhof è vegnì siglientà 1978 dad ina truppa da l’armada. Suenter è vegnì construì là in hotel senza bogns da cura. Uschia è l’epoca da Mustér sco lieu da cura stada a fin.

Mustér - lieu da sport d'enviern

Mustér ha ina lunga tradiziun sco lieu da sport d’enviern e quai er sche l’infrastructura è vegnida construida pir en ils onns 70. La fin da 19avel tschientaner ha la Gasetta Romontscha rapportà da curaschus skiunzs che vegnivan dal chantun Glaruna sur il Sandpass a Mustér. En ils onns 50 manava l’armada atras blers curs alpins a Mustér ed ha uschia mess il crap da fundament per il sport d’enviern. In club da skis è gia vegnì fundà l’onn 1906 a Mustér. 1962 è schizunt vegnì bajegià ina schanza da siglir cun skis. En ils onns 70 è quella vegnida renovada. 1984 ha quella dentant stuì far plaz ad in rempar da lavinas. La confederaziun ha surdà 1963 la concessiun per ina pendiculara. 1969 è lura la societad acziunara Bergbahnen Disentis AG vegnida fundada cun in chapital da var 4 milliuns francs. Ils 23 da december 1971 èsi lura stà uschè lunsch. La pendiculara da Mustér a Caischavedra, ils runals 1 e 2 ed l’ustaria a Caischavedra èn vegnids averts. En ils onns suenter è anc vegnì bajegià dus ulteriurs runals e l’onn 1987 ina sutgera. En ils onns 1995/1996 è vegnì prendi en funcziun las duas sutgeras che han remplazzà ils emprims dus runals (Caischavedra - Gendusas e Gendusas - Lai Alv). Davent da 2005 enfin 2007 èn la staziun da val e la staziun da muntogna vegnidas renovadas. L’atun 2007 è vegnì inaugurà ina nova pendiculara. La capacitad da quella è 90 persunas u 940 persunas per ura.

Scola

Gia 1580 manava la claustra ina scola primara per la vischnanca. 1842 ha la vischnanca introducì la scola obligatorica. La scola era gratuita ed ils uffants avevan da frequentar quella davent dal 7avel enfin il 15avel onn da vita e quai durant 24 emnas per onn. 1883 ha la vischnanca bajegià ina nova scola. 20 onns suenter duvravi gia puspè dapli plaz ed uschia vegniva anc da scola en autras chasas. Ils scolasts instruivan mintgamai pliras classas en il medem mument. Il dumber da scolars è creschì vinavant ed uschia è vegnì bajegià 1952 la «scola veglia» sco quai ch’ella vegn anc numnada oz e 1980 la «scola nova»

Scola claustrala (gimnasi)

Las ragischs da la scola claustrala chatt’ins en l’otgavel tschientaner. Pervi da l’invasiun dals franzosa mancan ils documents. Enfin il 16avel tschientaner existiva ina scola latina che dumbrava 25 students. Da quai temp na manava la claustra nagin internat. Ils students avevan suttetg en il vitg. 1804 è ina nova scola vegnida averta. Quella vala sco emprima scola chantunala. Quatter onns pli tard è quella vegnida dischlocada a Cuira. Davent dal 1833 enfin 1842 è quella scola puspè vegnida manada a Mustér. Davent da 1850 enfin 1856 hai dà a Mustér ina scola episcopala. A partir da 1856 è sulettamain vegnì manà ina pitschna scola privata. Dapi 1880 maina l’abazia benedictina in gimnasi. La scola claustrala a Mustér è ina scola media privata nua ch’ins po far la matura. La scola visitan tant scolaras e scolars da la regiun sco era da l’entira svizra. Dapi 30 onns vegnan era las mattas instruidas. Betg emblidar dastg’ins l’internat.

Natira

Lavinas ed auas grondas

L’istorgia da Mustér è era colliada cun la forza da la natira che po destruir possess e vita. 1458 ha ina lavina destruì la baselgia da Son Placi, differents bains purils e custà la vita a 16 persunas. Las lavinas da 1899, 1907 e 1951 èn anc enconuschentas e per part en buna memoria. L’avrigl 1975 ha la lavina da la Val Son Placi destruì 15 bajetgs d’economia e 25 ha guaud. Era 1978 ha ella cuntanschi il vitg. 1984 ha la medema lavina destruì il curtin dal hotel Disentiserhof. 1944 ha la lavina da la Val Clavaniev cuntanschì l’aual d’Acletta. En la Val Clavaniev èsi vegnì construì lavineras. Giudim la Val Son Placi gist davos la baselgia da Son Placi è vegnì construì in dam. Sur la Val Son Placi è lura era vegnì installà in sistem d’alarm.

Gronds donns han era auas grondas chaschunà en ils onns 1834, 1868, 1927, 1954 e 1987.

L'orcan Vivian

In eveniment da la natira ch’è anc a bleras convischinas e convischins da Mustér e conturn en buna memoria è l’orcan Vivian. L’orcan ha destruì ils 27 e 29 da favrer 1992 aifer secundas 275 ha guaud. Ils onns precedents ha la vischnanca da Mustér manà la pli gronda gestiun forestala. Ils donns èn anc oz da vesair. La vischnanca ha Mustér ha gì cletg che l’orcan n’ha betg destruì il guaud sur vischnanca. Quai è numnadamain in guaud da protecziun. Sche quel fiss betg, stuess la vischnanca far gronds sforz cun construir lavineras che protegian il vitg da lavinas.

Funtaunas

• Disentis/Mustér - Temps vargai / Temps present (romontsch)
• Disentis/Mustér - Geschichte und Gegenwart (deutsch)

Colliaziuns

• La pagina da la vischnanca
• Mustér en il Lexicon istoric retic