Viafier retica

La Viafier retica (VR) (tal. Ferrovia retica, tud. Rhätische Bahn) è in’interpresa da viafier cun ina rait a binaris stretgs situada en il chantun Grischun. Da la furma giuridica ennà è la Viafier retica ina societad anonima (SA) cun sedia a Cuira. La Viafier retica posseda ina rait da rodaglias cun ina lunghezza da 384 kilometers. Las rodaglias èn in meter ladas. Las lingias da viafier da l’Alvra e dal Bernina da la Viafier retica tutgan dapi ils 7 da fanadur 2008 tar il Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO.

Il traject da la Viafier retica

Cumenzaments

Fundaziun

Tras la Ruinaulta

La construcziun da la Viafier retica deriva da l’iniziant ollandais Willem-Jan Holsboer. El è stà il promotur principal da la lingia da viafier da Landquart a Tavau che furma l’emprima lingia da la rait da la Viafier retica da pli tard.

Ils 7 da favrer 1888 è vegnida fundada sin l’iniziativa da Holsboer la Schmalspurbahn Landquart–Davos AG (LD). Per surmuntar las pendenzas dal traject alpin tranter Landquart e Tavau vuleva la societad construir oriundamain ina denticulara. In’autra varianta cun trais stortas a piz vegniva medemamain discutada. Pervi dal success da la Viafier dal Gottard, senza rodas dentadas e senza stortas a piz, èn dentant omaduas variantas vegnidas refusadas. Ins è sa cunvegnì da construir ina viafier d’adesiun be cun ina storta a piz; quest’unica storta a piz sa chattava a la staziun da Claustra ed è vegnida gulivada pli tard. La lingia ch’ins aveva planisà a l’entschatta n’ha betg pudì vegnir realisada pervi da la val fitg stretga e per motivs finanzials. L’emprima badigliada è succedida ils 29 da zercladur 1888.

Gia l’onn 1889 ha pudì vegnir averta la lingia da Landquart a Claustra ed otg mais pli tard er l’entira lingia fin a Tavau. L’onn 1895 ha la Schmalspurbahn Landquart–Davos AG midà ses num en Rhätische Bahn (RhB) respectivamain Viafier retica (VR). Il motiv è stà che Holsboer planisava in’expansiun da la viafier er en autras regiuns dal Grischun. Suenter ina decisiun dal pievel il 1897 è la Viafier retica daventada la viafier chantunala dal Grischun.

Emprimas extensiuns da la rait da viafier

Viafier Cuira – Arosa

Silsuenter è la rait da viafier vegnida extendida speditivamain:

• 1896: Avertura da la lingia da Landquart sur Cuira a Tusaun.
• 1903: Avertura da la lingia da l’Alvra da Tusaun sur Casti, Filisur e Samedan a San Murezzan. Oriundamain avess il traject duì vegnir prolungà sur il Pass dal Malögia fin a Chiavenna en l’Italia.
• 1904: Avertura da la lingia da La Punt tras la Ruinaulta a Glion.
• 1908: Avertura da la lingia da Puntraschigna a Samedan.
• 1909: Avertura da la lingia da Tavau a Filisur.
• 1912: Avertura da la lingia da Glion a Mustér.
• 1913: Avertura da la lingia da Samedan sur Zernez a Scuol. Plans per prolungar quest traject fin a Landeck en il Tirol austriac e da Zernez sur il Pass dal Fuorn fin a Mals en il Tirol dal Sid n’èn betg pli vegnids realisads. Ozendi datti dentant danovamain ponderaziuns da prolungar il traject enfin Mals, ma tras in tunnel.

Cuntrari a las ulteriuras lingias existentas è la lingia da Bever a Scuol stada electrifitgada gia da l’entschatta. Tranter ils onns 1913 e 1922 è lura l’entira rait vegnida electrifitgada. L’electrificaziun ha optimà l’effizienza da l’entir traffic da viafier ed ha schlià il problem da la mancanza da cotgla, chaschunà tras l’Emprima Guerra mundiala. Ils responsabels èn sa decidids per in sistem electric cun current alternant da 11 kV e 16 2/3 Hz (dapi il 1995 16.7 Hz) che vegn duvrà anc ozendi.

Cumpras da viafiers (Arosa, Mesauc e Bernina)

Il 1942 ha la Viafier retica surpiglià il manaschi da las viafiers d’Arosa e dal Mesauc. Il 1944 è alura succedida la cumpra da la Viafier dal Bernina. Questas viafiers eran stadas independentas fin al mument che la Viafier retica las ha cumprà. Il motiv per la vendita èn stadas las cundiziuns economicas pli difficilas chaschunadas tras la Segunda Guerra mundiala.

Crisa e mesiras da sanaziun

Problems economics

La Viafier retica ha gì da cumbatter cun problems finanzials a partir da la Segunda Guerra mundiala fin tard viaden en ils onns setanta. Be cun subvenziuns generusas da la Confederaziun ha ella pudì surviver quest temp da bassas frequenzas senza stuair restrenscher la lingia da viafier e senza stuair serrar tschertas staziuns. Temporarmain han ins perfin discutà sche la Viafier retica duess vegnir surpigliada da las Viafiers federalas svizras (VFF).

Pir cur che la Confederaziun ha cumenzà vers la fin dals onns setanta a sbassar drasticamain las subvenziuns, èn ins puspè sa regurdà tar la Viafier retica da las fermezzas dal temp da piunier ed ha cumenzà a commerzialisar turisticamain ses trajects. Ins ha creà purschidas sco il Glacier-Express, il Bernina-Express, il Palm-Express u il Heidiexpress. Grazia a visitaders da tut il mund han quellas procurà per trens plains durant la gronda part da l’onn. Ultra da quai han ins spargnà persunal u serrà las staziuns che faschevan nagina u be ina pitschna svieuta. La lingia Mesocco-Bellinzona è vegnida messa ord funcziun l’emprim per il traffic da persunas, pli tard er per il transport da vitgira.

Avertura da la lingia dal Veraina

A la staziun da Sagliains

Ulteriurs impuls ha retschavì la Viafier retica cun l’avertura da la lingia dal Veraina che maina da Claustra tras il tunnel dal Veraina en l’Engiadina Bassa. Il tunnel è vegnì inaugurà l’onn 1999. La finanziaziun è vegnida garantida oravant tut da la Confederaziun. Ultra da persunas vegnan transportads spezialmain autos e camiuns tras il tunnel dal Veraina. Uschia na manglan quels betg far durant l’enviern il viadi fadius sur il Pass dal Flüela.

Tras il tunnel dal Veraina è l’Engiadina Bassa s’avischinada oravant tut l’enviern pli ferm als lieus centrals sco Cuira, Turitg, Son Gagl e Berna. Las frequenzas da la lingia dal Veraina han fin ussa surpassà tut quai ch’ins aveva spetgà ed han oravant tut purtà a la vischnanca da Scuol in tschert svilup economic, dentant er in augment turistic per part contestà.

Er cun tut las innovaziuns n’èn ils problems economics da la Viafier retica betg schliads. Ins ha dentant pudì cumpensar las subvenziuns scursanidas dal stadi numnadas survart. L’onn 2004 ha la Viafier retica fatg in gudogn da stgars ina milliun francs, trais milliuns pli pauc che l’onn avant. Entant ch’ins ha pudì augmentar massivamain il gudogn da transports da persunas grazia al Glacier-Express ed al Bernina-Express, èn las entradas dals transports da vitgira, d’abunaments e da cartas da plirs viadis vegnidas pli pitschnas.

Ulteriuras mesiras da sanaziun

Ils 24 d’avust 2006 ha il cussegl administrativ da la Viafier retica decidì da reducir fin l’onn 2008 il dumber dal persunal per 10 % (145 persunas). Tenor il cussegl administrativ saja quest pass indispensabel per segirar a mesa vista l’existenza da la Viafier retica. Las novas resursas finanzialas a disposiziun èn vegnidas duvradas urgentamain per sanar ils trassés (per exempel èsi stà necessari da sanar radund in terz da las 150 punts) e per cumprar vaguns da tren moderns. Ins ha bain empruvà da realisar la reducziun da persunal per gronda part senza stuair relaschar emploiads, var 40 relaschadas n’èn dentant betg stadas d’evitar. Quellas han tutgà oravant tut lavurers en ils lavuratoris ed il persunal da las staziuns. Sco autras era, han las staziuns da Vaz Sut, da l’Ospizio Bernina e da Campocologno nagin persunal da staziun pli (dapi il 2008). Per autras staziuns èn ins en tschertga da possessurs privats.

Sco tut tschellas viafiers en Svizra na porscha la Viafier retica gia dapi il december 2005 nagin cumpartiment per fimaders pli. Tras questa mesira ha la Viafier retica pudì augmentar il confort per ils viagiaturs e spargnar custs considerabels tar il mantegniment dals trens.

Projects actuals

Patrimoni cultural da l’UNESCO

Tranter Lagalb e l’ospizi dal Bernina

Ils 21 da december 2006 han ils represchentants da la Viafier retica surdà a la sedia da l’UNESCO a Paris in’acta da canditatura cun la dumonda d’acceptar il traject da Tusaun fin Tirano en l’inventari dal Patrimoni cultural mundial. Ils 7 da fanadur 2008 ha l’UNESCO respundì en moda positiva a questa dumonda. Cunquai è la cuntinuitad dal traject da Tusaun a Tirano garantida a lunga vista. Il label sco Patrimoni cultural na vala betg be per la lingia da viafier en in senn restrenschì, mabain er per patrimonis culturals impurtants sco viaducts, maletgs dal vitg ed autras caracteristicas da la cuntrada. La fin finala han ins definì ina zona da 500 fin 1000 meters che cumpiglia tut la cuntrada da cultura vesaivla davent da la lingia dal tren.

Cun integrar er Tirano en l’acta da candidatura è l’Italia stada cunresponsabla per la candidatura. La Svizra ha dentant surpiglià la responsabladad principala per il project. Da l’acta da candidatura è l’Uffizi federal da cultura s’occupà. En avegnir sa restrenscha l’incumbensa dal stadi dentant sin survegliar las directivas da l’UNESCO. Il stadi ed il chantun Grischun èn s’obligads tras las candidatura da mantegnair la singularitad da las lingias da l’Alvra e dal Bernina inclus il conturn. Quai na vul dentant betg dir che indrizs antiquads na possian betg vegnir modernisads.

Sper la Semmeringbahn en l’Austria e la Mountain Railways of India è la Viafier retica la terza lingia da viafier ch’è vegnida acceptada sco Patrimoni cultural mundial.

Investiziuns actualas

Dapi il matg 2010 curseschan ils emprims tschintg trens da la nova seria ‹Allegra› sin ils binaris da la Viafier retica. En tut ha la Viafier retica empustà da la Stadler Altenrhein AG 15 trens cun dus currents electrics e tschintg cun be in current electric. Ils trens pli ferms cun dus currents electrics èn previs per la lingia dal Bernina, per il traject Cuira-Arosa e per il traject da Landquart a Tavau. Tschels tschintg trens vegnan a substituir ils trens che han passà 30 onns ed a porscher dapli confort en l’aglomeraziun enturn Cuira. Il tren ‹Allegra› ha ina lunghezza da 49,5 meters e paisa 106 tonnas. El è abel da far prestaziuns da 2600 kW (ca. 3500 forzas chavals) è cuntanscha ina spertadad da 100 km l’ura. El porscha 76 plazzas da segunda e 24 d’emprima classa.

A chaschun da la preschentaziun dals novs trens han ils responsabels discurrì d’in mument ordvart impurtant per la Viafier retica. Ils novs trens sajan tant in’investiziun per il turissem sco per il traffic pendular. Plinavant han ins menziunà l’identificaziun dal tren cun il chantun Grischun. Il fundament per il design dal tren è l’animal da la vopna dal Grischun, il capricorn.

Litteratura

• Hans-Bernhard Schönborn: Die Rhätische Bahn. Geschichte und Gegenwart. GeraMond, Minca 2009. ISBN 978-3-7654-7162-9.
• Christian Perret (fotograf); Viafier retica (ed.): Rhätische Bahn. Heute – morgen – gestern. Desertina Verlag e.a. 1988. ISBN 3-907036-08-5
• Eisenbahn Zeitschrift, Special 3: 100 Jahre Rhätische Bahn, Komet Verlag, Köniz 1989.

Colliaziuns

• Viafier retica en il Lexicon istoric retic
• Dossier Viafier retica sin chattà.ch
• Pagina d’internet da la Viafier retica