Piemont

Il Piemont u – pli da vegl – Piemunt (talian Piemonte: ‹al pe dals culms›) è ina regiun situada en il nordvest da l’Italia. Suenter la Sicilia furma il Piemont la regiun la pli gronda da l’Italia. Ella cumpiglia otg provinzas (Alessandria, Asti, Biella, Cuneo, Novara, Turin, Verbano-Cusio-Ossola e Vercelli); lieu principal è Turin.

Isola Bella en il Lago Maggiore

Sestriere – vitg olimpic

Vista panoramica da Turin en direcziun da las Alps

Palazzo Reale a Turin

Cultivaziun da ris en la provinza Vercelli

Chastè e vitg da Barolo

Geografia

Il Piemont cumpiglia ina surfatscha da bundant 25 000 kilometers quadrat e dumbra radund 4,4 milliuns abitants (situaziun dal 2010). Istoricamain e geograficamain appartegna er la Val d’Aosta, situada en il nordvest, al Piemont. Sco regiun autonoma cun statut spezial furma questa vallada dentant in’atgna unitad administrativa. En il nord cunfinescha il Piemont cun la Svizra (Vallais e Tessin) ed en il vest cun la Frantscha (Rhône-Alpes / Provence-Alpes-Côte d’Azur). Las regiuns talianas cunfinantas èn – sper la Val d’Aosta – la Liguria situada en il sid, l’Emilia-Romagna en il sidost e la Lumbardia che furma il cunfin vers l’ost.

Topograficamain pon ins divider la regiun en trais parts: La regiun da las Alps giascha en il vest e nord dal Piemont. Ella cumpiglia las valladas occitanas ed ulteriuras vals alpinas enfin a la riva occidentala dal Lago Maggiore.

En la planira dal Po sa chattan las grondas citads dal Piemont; qua vivan er las bleras persunas. La pli gronda e pli impurtanta citad dal Piemont è Turin. Ulteriuras citads cun funcziun da center èn Novara, Alessandria, Asti e Cuneo.

Las collinas en il sidost da la regiun vegnan nizzegiadas en emprima lingia da l’agricultura e dal turissem; da qua derivan er ils conuschents vins dal Piemont (Barolo, Barbera, Barbaresco).

Linguas

Lingua principala ed uffiziala è il talian. Dasperas discurran bleras persunas piemontais, en parts isoladas da las Alps occidentalas er occitan e franco-provenzal. En la Val d’Aosta autonoma furma il franzos la lingua uffiziala; en la part sisum da la Val di Sesia èn plinavant sa mantegnidas restanzas dal dialect dals Gualsers.

Istorgia

L’istorgia da la regiun è colliada stretgamain cun la chasa Savoia che ha prendì possess in pau a la giada dal marchesat Piemont. A partir dal 18avel tschientaner furmavan la Sardegna ed il Piemont parts centralas dal ducadi savoiard.

En rom da las Guerras da coaliziun vers la fin dal 18avel tschientaner è il Piemont vegnì conquistà da las truppas da Napoleun Bonaparte. Durant bundant in decenni ha la regiun fatg part da la Republica Franzosa. Pir il 1814/1815 èn il Piemont, la Savoia e Nizza vegnids relaschads dal domini franzos e returnads en il reginavel sard-piemontais. Per prevegnir ad ulteriuras attatgas nà da la Frantscha è il reginavel restaurà s’allià cun la monarchia habsburgaisa sut il prinzi da Metternich.

Ma la restauraziun n’è betg stada da lunga durada. Vers la mesadad dal 19avel tschientaner èn cumbattants piemontais sa mess a la testa dal moviment naziunal per l’independenza taliana. A partir dal 1847 hai dà adina dapli revoltas encunter ils Austriacs. L’onn 1859 han truppas piemontaisas e franzosas terrà definitivamain las truppas austriacas.

L’onn 1861 è il savoiard Victor Emanuel II daventà retg da l’Italia. Sinaquai è il sistem administrativ centralistic dal reginavel sard vegnì derasà en tut l’Italia. Uschia èn las instituziuns statalas da la Republica Taliana marcadas enfin oz da ragischs apparentamain piemontaisas. Ma quest sistem administrativ na funcziunava betg tuttina bain en tut las parts da l’Italia. Da qua derivan divers problems statals en il sid da l’Italia ch’è economicamain bler main sviluppà ch’il nord.

Cun la proclamaziun da la Republica Taliana l’onn 1946 ha la chasa savoiarda stuì abditgar. La constituziun taliana dal 1948 ha inizià in’emprima fasa da decentralisaziun. L’onn 1948 ha la Val d’Aosta obtegnì il statut d’autonomia. La regiun Piemont dad oz è naschida pir ils onns 1970. Durant ils radund tschient onns precedents aveva il sistem administrativ talian tenor model savoiard betg enconuschì ina unitad administrativa cun quel num.

Ils onns 1960 e 1970 è la regiun stada marcada da diversas tensiuns politicas e socialas. L’onn 1969 hai dà a Turin revoltas da lavurers sanguinusas che han manà a la fundaziun da la gruppa da terror Brigadas cotschnas. Ils davos decennis ha la regiun gì da vegnir a frida cun restructuraziuns dolurusas che han transfurmà il Piemont industrial en in plaz economic per interpresas da servetsch. Er il turissem – ch’è qua main sviluppà ch’en autras regiuns talianas – sa fa valair pli e pli.

En l’avegnir pudess in’ulteriura fasa da decentralisaziun anc rinforzar la muntada politica dal Piemont. Auter ch’en la Lumbardia ed en il Veneto na ha la Lega Nord cun sias tendenzas separatisticas mai giugà qua ina rolla fitg impurtanta. L’Italia dad oz è per gronda part in uffant dal Piemont – quai n’emblidan ins quà betg uschè spert.

Economia

Il Piemont tutga tar las regiuns las pli ritgas da l’Italia. L’onn 2006 correspundeva il product naziunal brut da la regiun a 114 % da la media da l’Uniun europeica. Cun radund 3 % giascha er la quota da dischoccupaziun lunsch sut la media taliana (11 %). En il Piemont han intginas da las pli impurtantas interpresas talianas lur sedia, uschia ils fabricants d’automobils Fiat e Lancia (domadus sesents a Turin), plinavant il producent d’aliments Ferrero ad Alba e l’interpresa d’electronica Olivetti ad Ivrea. Sper l’industria moderna ha er l’agricultura pudì mantegnair si’impurtanza. La planira dal Po piemontaisa è il pli grond territori da cultivaziun da ris en Europa. In terz da la producziun da ris europeica deriva da qua.

Cultura

Il Piemont enserra blers stgazis d’art e da cultura. Tar ils bajetgs ils pli enconuschents tutgan ils edifizis da represchentaziun a Turin (Palazzo Reale, Palazzo Madama e la baselgia San Lorenzo). A Stupinigi sa chatta il chastè da recreaziun Palazzina di Caccia. Il Sacro Monte di Varallo datescha da la renaschientscha tardiva. Impurtantas perditgas dal temp medieval furman l’abazia da Staffarda e la fortezza da Manta. Dal temp romanic dateschan la claustra San Giulio sin l’insla San Giulio en il Lai d’Orta. Ina da las attracziuns dal Lago Maggiore furman las Inslas Borromeicas, en spezial l’Isola Bella cun ses palaz baroc e cun il parc botanic.

Litteratura

• Sabine Bade e Wolfram Mikuteit: Piemont Wandern. Michael-Müller-Verlag, Erlangen 2010, ISBN 978-3-89953-566-2
• Iris Kürschner: Piemont Süd Wanderführer, 50 Touren zwischen Monviso und den Ligurischen Alpen, Bergverlag Rother München, 1. ediziun 2008, ISBN 978-3-7633-4359-1
• Iris Kürschner: Piemont Nord Wanderführer, 44 Touren zwischen Monte Rosa und Monviso, Bergverlag Rother München, 1. ediziun 2009, ISBN 978-3-7633-4360-7

Colliaziuns

 Commons: Piemont – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• www.regione.piemonte.it – Pagina uffiziala da la regiun
• [1] – Charta geografica dal Piemont