Regiun Viamala

Regiun Viamala
La chavorgia da la Viamala che dat il num a la regiun
Administraziun
Stadi	Svizra
Chantun	Grischun
Chapitala	Tusaun
Territori
Surfatscha	627,59 km²
Populaziun	13 251 abitants (31 da december 2021)
Spessezza	21 ab./km²
Vischnancas	19 (2021)
Autras infurmaziuns
Numer UST	1842

La regiun Viamala è in’unitad d’administraziun dal chantun Grischun ch’è entrada en vigur il prim da schaner 2016. Tut en tut sa cumpona la regiun, che vegn percurrida dal Rain Posteriur, da trais stgalims: il Valragn cun la val laterala Avras, la Val Schons e la regiun Tumleastga/Mantogna.

Piz Valragn

Rain Posteriur en vischinanza da Spleia

Cresta (Avras)

Val Schons

Tumleastga

Cun excepziun da la vischnanca da Mut (ch’ha midà il 2016 nà dal district Alvra) è la regiun Viamala identica cun il district Rain Posteriur ch’ha existì fin ils 31 da december 2015. Quel sa cumponiva dals circuls Tumleastga, Tusaun, Schons, Avras e Valragn.

Vischnancas

Tar la regiun Viamala tutgan la suandantas vischnancas:
(Situaziun dal prim da schaner 2016 cura che la refurma territoriala è entrada en vigur)

Vopna	Num da la vischnanca	Populaziun (31 da december 2021)	Surfatscha (en km²)
	Andeer	915	46,30
	Avras	166	93,12
	Cazas	2295	31,18
	Farera	75	75,46
	Flearda	262	6,09
	Fürstenau	343	1,32
	Giuvaulta	293	3,11
	Masagn	500	4,20
	Muntogna da Schons	377	53,59
	Mut		9,96
	Nufenen		28,03
	Runtgaglia	55	2,02
	Scharons	793	14,29
	Seglias	967	9,28
	Spleia		60,49
	Sur	152	34,62
	Tschappina	137	24,67
	Tumleastga	2193	283,98
	Tusaun	3399	6,81
	Urmagn	152	4,33
	Valragn		48,30
	Ziràn-Reschen	394	24,48

Fusiuns da vischnanca pli novas

• 2021: Fusiun Casti-Vargistagn, Donat, Lon und Maton → Muntogna da Schons
• 2019: Fusiun Valragn, Nufenen e Spleia → Valragn
• 2018: Fusiun Mut e Tusaun → Tusaun

Svilup istoric da las vischnancas e refurma territoriala

Ils singuls circuls sa cumponivan da las suandantas vischnancas (situaziun dals 31 da december 2015):

• Tumleastga: Tumleastga, Farschno, Giuvaulta, Scharàns, Sufers [Sur] (Valragn)
• Tusaun: Cazas, Flearda, Masagn, Tusaun, Tschappina, Urmagn
• Schons: Andeer, Casti-Vargistagn, Donat, Farera, Lon, Maton, Runtgaglia, Ziràn-Reschen
• Avras: Avras
• Valragn: Valragn, Nufenen, Spleia, Sufers (Valragn)

Fin la dissoluziun dals districts e dals circuls (il prim da schaner 2016) han gì lieu en la regiun las suandantas fusiuns communalas e midadas dal territori:

• 2016: Midada da district: Mut mida dal district Alvra en la regiun Viamala
• 2015: Fusiun Almens, Pasqual, Pratval, Roten e Tumegl → Tumleastga
• 2010: Fusiun Cazas, Purtagn, Preaz, Sarn e Tartar → Cazas
• 2009: Fusiun Veulden, Sched, Trans e Tumegl → Tumegl
• 2009: Fusiun Andeer, Clugén e Pignia → Andeer
• 2008: Fusiun Farera e Calantgil → Farera
• 2006: Fusiun Spleia e Medel (Valragn) → Spleia
• 2003: Fusiun Donath e Patzen-Farden → Donat
• 2001: Midada da district da tut las vischnancas (cun excepziun da Stussavgia e Tenna) da l’anteriur district Mantogna (che cumpigliava ils circuls Tusaun, Tumleastga e Stussavgia) → district Rain Posteriur
• 1953: Midada da num da Pignieu → Pignia
• 1923: Fusiun Casti e Vargistagn → Casti-Vargistagn
• 1875: Fusiun Reschen e Ziràn → Ziràn-Reschen

Preschentaziun dals singuls stgalims

La regiun Viamala sa cumpona da sisum fin giudim da trais stgalims: il Valragn cun Spleia sco pli grond abitadi sco er la val laterala Avras, la Val Schons cun Andeer e la regiun Tumleastga/Mantogna cun Tusaun. Tranteren èn situadas las duas chavorgias Puntcrap (survart la Val Schons) e Viamala (sutvart) che furmavan antruras impediments da traffic temids.

La regiun correspunda al curs dal Rain Posteriur. Quel nascha al Piz Valragn e s’unescha a La Punt/Reichenau cun il Rain Anteriur. Tenor la lunghezza è il Rain Posteriur levet pli curt ch’il Rain Anteriur; al lieu da confluenza maina el però levet dapli aua ch’il Rain Anteriur.

Tumleastga e Mantogna

Tumleastga

La Tumleastga furma la vart orientala da la val tranter Tusaun e Giuvaulta. La vart occidentala sa numna Mantogna. Per part vegn l’entira vallada però er be numnada Tumleastga.

Il Rain Posteriur ch’arriva nà da la Val Schons prenda si, suenter avair percurrì la Viamala, da sia vart dretga l’Alvra. Alura cura ella permez la val d’ina lunghezza da radund 15 kilometers fin a La Punt. La vallada sa cumpona d’in lad fund da la val ed è circumdada d’autas muntognas. Per quest motiv han ins chanalisà en il 19avel tschientaner il Rain Posteriur, uschia che quel dispona be tranter Giuvaulta e la confluenza cun il Rain Anteriur da sia parita natirala.

La Tumleastga vala sco ‹curtin da pumera› dal Grischun. En la val vegnan cultivadas 120 sorts da maila e 30 sorts da paira.

Nums d’abitadis e da cultira rendan attent al fatg ch’il rumantsch furmava antruras la lingua principala da la regiun. Partind da Farschno e Seglias è il tudestg sa derasà en il decurs dal 19avel tschientaner en l’entira Tumleastga e dapi ils onns 1990 èn tuttas vischnancas per gronda part da lingua tudestga. La pitschna minoritad rumantscha sa concentrescha surtut sin ils vitgs da muntogna Sched e Veulden.

Pervi da si’impurtanta posiziun areguard la politica da traffic, sco via da passadi als pass da las Alps Spleia, San Bernardin, Güglia e Set, è la Tumleastga sa sviluppada ad ina da las regiuns las pli ritgas da chastels da l’entira Svizra. Dal nord al sid èn quai Hochjuvalt ed Innerjuvalt a Giuvaulta, il chastè Ortenstein a Tumegl, il chastè Hasensprung a Pratval, a Pasqual ils chastels Alt-Süns e Neu-Süns, a Pratval il chastè Rietberg, a Preaz en la Mantogna il chastè Heinzenberg, a Seglias il chastè Baldenstein sco er las turs Campell, Ehrenfels, Hohenrätien ed Obertagstein survart Tusaun.

La Mantogna sezza furma la costa occidentala da la vallada. Surtut vers sid munta la costa a moda vaira miaivla (15 fin 20 procent) e porscha uschia bunas cundiziuns a l’agricultura. Enturn ils vitgs sa derasan prads e pastgiras da chasa, giufuns la val er ers e pumera. Survart suonda la zona da las aclas. Autezzas sur 1800 m s.m. furman pastgiras d’alp extendidas. Il duca Henri de Rohan ha ludà la cuntrada culturala sco «la pli bella muntogna dal mund».

Il sutterren sa cumpona da plattamorta grischuna pauc resistenta. Il maletg vegn dominà da foppas e pitschnas sbuvadas. Temì era surtut il torrent Nolla (rumantsch Anugl) che cunfinescha la Mantogna vers sid. Quel era sa chavà vers la fin dal 18avel tschientaner entaifer paucs decennis profund en il terren e smanatschava Tusaun cun sias auas grondas. Igl ha duvrà vasts rempars per stabilisar la situaziun.

Il fil da la Mantogna cumenza en il sid sin 1848 m cun il Glaspass (Tavellas) che furmava antruras in impurtant passadi (via da sauma) da Tusaun en la Val Stussavgia. Ils puncts ils pli marcants dal fil èn Lüschgrat (2179 m), Tguma (2163 m), Präzer Höhi (2120 m), Crest dil Cut (2016 m) e Crest Ault (1942 m).

Val Schons

Andeer

La Val Schons furma il stgalim central dal Rain Posteriur. Nà dal Valragn vegn quel cunfinà da la Puntcrap (tudestg Rofla), aval furma la Viamala il cunfin vers la Tumleastga e Mantogna. Il Rain Posteriur percurra la vallada en direcziuns sid-nord e sa sbassa da 1094 m a la sortida da la Puntcrap fin a 883 meters a l’entrada da la Viamala.

Dad omaduas varts cunfineschan autas muntognas la Val Schons. Ils pli auts pizs èn en il vest las Pizzas d’Anarosa (3000 m), il Bruschghorn (3056 m) ed il marcant Piz Beverin (2998 m), en l’ost, al cunfin vers il Surses, il Piz Curvér (2972 m).

Ils abitadis pli gronds sa chattan en il fund da la val: Andeer (cun las fracziuns Clugén e Pignia), Ziràn (inclusiv la fracziun Reschen) e Donat, tuts situads sin autezzas tranter 940 e 1020 m. A la costa dretga, ch’è vaira stippa e grippusa, tanschan ils guauds fin en il fund da la val. Cun excepziun da singulas aclas na datti qua nagins abitadis.

Sin la Muntogna da Schons sa chattan sin 1100 fin 1200 meters autezza la fracziun Casti da la vischnanca da Casti-Vargistagn e las fracziuns Pazen a Farden da la vischnanca da Donat. Sin la Muntogna da Schons sura chatt’ins sin var 1500 meters ils vitgs da Lon, Maton e Vargistagn.

Fin il temp medieval tardiv viveva sin la Muntogna ina cuminanza da purs libers, ils uschenumnads ‹Libers sin la Muntogna›; insaquants privilegiads avdavan sin il funs da la val. Las baselgias da Lon e Maton vegnan menziunadas per l’emprima giada l’onn 831; l’onn 1204 vegnan numnads ils umens libers ‹de Saxammo›. En il contract da pasch da l’onn 1428 tranter Clavenna ed ils vischinadis da la Val Schons cumpara il mastral dal cumin da la Muntogna cun in agen sigil.

Perquai ch’els disponivan da la dretgira bassa, pudevan ils Libers sin la Muntogna decider autonomamain davart l’utilisaziun da guauds, pastgiras ad alps. Il lieu da radunanza era Maton. La dretgira auta suttasteva als suverans comitals en la Val Schons. Suenter la Faida da Schons dal 1451/52 e la liberaziun da la val dals dretgs feudals l’onn 1458 èn ils Libers sin la Muntogna s’unids cun il cumin da Schons.

La lingua tradiziunala da la Val Schons è il rumantsch sutsilvan. En blers abitads dominescha oz la lingua tudestga. Tuttina èsi reussì, betg il davos er grazia a la scola, da mantegnair per part il rumantsch en la Muntogna da Schons ed en la part settentriunala da la vallada (Donat e Ziràn).  

Avras e Valragn

Valragn

La Val d’Avras furma ina val laterala dal Rain Posteriur che vegn percurrida dal Rain d’Avras. Il num da la val, ch’è menziunà l’emprima giada il 1292, sa referescha probablamain a l’abitadi Avero en il nordost da San Giacomo sper Chiavenna; el designass en quest senn ‹las pastgiras dad Avero›. A quai renviescha er il fatg che la val suttasteva oriundamain a la citad da Como e pir dapi l’entschatta dal 14avel tschientaner a l’uvestgieu da Cuira.

Cun 1960 m s.m. è Avras la vischnanca politica la pli autsituada da la Svizra. Il vitget da Juf che fa part dad Avras vala cun 2126 m s.m. schizunt sco lieu abità sur onn situà il pli aut en tut l’Europa. L’entira part superiura da la val sur Cresta è situada survart il cunfin da guaud. A Cresta sa chatta la chanzlia, la scola e la baselgia. La vischnanca sa cumpona da las suandantas fracziuns: Campsut (1668 m), Cröt (1715 m), Cresta, Pürt (1921 m), Am Bach (1959 m), Juppa (2004 m), Podestatsch Hus (2046 m) e Juf (2126 m).

La via che maina tras la Val d’Avras è vegnida erigida pir il 1895, sco ina da las ultimas da l’immens program d’erecziun da vias, cun il qual il Grischun ha rendì accessibel tranter il 1840 ed il 1897 tut las valladas. Pir cun l’erecziun dal mir da fermada ils onns 1950 ha la val alura survegnì ina via moderna, asfaltada. Praticamain tut las auas da la Val d’Avras e da la val laterala Madris vegnan manadas survart 1950 m tras gallarias en il lai da fermada Val di Lei. Quest lai è bain situà en ina val orientada vers il nord, ma sa chatta sin territori talian; il mir da fermada percunter è situà en Svizra.

Il Valragn s’extenda sur ina lunghezza da radund 26 kilometers en direcziun vest-ost. Il center economic e cultural furma il vitg da Splügen (Spleia). Ils pli auts pizs èn il Piz Valragn (Rheinwaldhorn) en il vest cun 3402 ed il Pizzo Tambo (3279 m) en il sid. A l’entrada da la Puntcrap (1250) banduna il Rain Posteriur la vallada en direcziun da la Val Schons.

Davent dal Valragn mainan duas vias charrablas vers sid: il San Bernardin en il Mesauc ed il Spleia en la Val San Giacomo (Italia). La colliaziun segira d’enviern tras il tunnel dal San Bernardin (autostrada A 13) han ins avert il 1967. Antruras colliavan er vias da sauma sur il Safierberg (Piz Calandari) ed il Valserberg (Cuolm Val) la vallada cun ses vischins al nord Stussavgia e Val sco er tras la Val Curciusa vers sid.

Sco la Val d’Avras è er il Valragn vegnì colonisà, suenter emprims colonisaturs rumantschs sparpagliads, en il 14avel tschientaner tras Gualsers. Entant che quels èn arrivads en la Val d’Avras nà dal sid, èsi stà en il Valragn ils baruns da Sax-Misox e da Vaz ch’han carmalà ils colonisaturs. En in document dal 1286 èn fixadas las relaziuns feudalas tranter ils colonisaturs e lur signur territorial. Sco la Val d’Avras, la Val Schons, ed ina gronda part da la Mantogna e Tumleastga ha er il Valragn aderì en il 16avel tschientaner a la refurmaziun.

Litteratura

• Plasch Barandun: Das Domleschg – La Tumgleastga. Cuira 2005, ISBN 3-905342-26-X.
• Benedict Mani: Heimatbuch Schams. Kulturelle Vereinigung Val Schons, 1958.
• Johann Rudolf Stoffel: Das Hochtal Avers. 1. ed. 1938, restampa 2004.
• Kurt Wanner: Unterwegs auf Walserpfaden. Cuira 1993. ISBN 3-905241-36-6

Colliaziuns

• Artigel Tumleastga en il Lexicon istoric retic
• Artigel Mantogna en il Lexicon istoric retic
• Artigel Val Schons en il Lexicon istoric retic
• Artigel Avras en il Lexicon istoric retic
• Artigel Valragn en il Lexicon istoric retic