Republica da l'Irlanda

La Republica da l’Irlanda u simplamain Irlanda (irlandais Éire [ˈeːrʲə], englais Ireland) è in stadi europeic situà sin l’insla da medem num. En il nord cunfinescha el cun l’Irlanda dal Nord che tutga tar il Reginavel Unì. En l’ost giascha la Mar Irlandaisa, en il vest l’Atlantic. La chapitala dal pajais è Dublin. Dapi il 1973 fa l’Irlanda part da l’Uniun europeica. Ina gronda part da la populaziun appartegna a la cardientscha catolic-romana.

Irlanda / Republica da l’Irlanda Éire / Poblacht Na h’Éireann (irlandais) Ireland / The Irish Republic (englais)
Lingua uffiziala	englais, irlandais
Chapitala	Dublin
Schef da stadi	Michael D. Higgins
Schef da la regenza	Micheál Martin
Surfatscha	70 182 km²
Abitants	4 757 976 (prim da schaner 2016)
Spessezza	68 abitants per km²
Munaida	euro
Independenza	6 da december 1921
Di da festa naziunala	17 da mars (St. Patrick’s Day)
Numer da l'auto	IRL
TLD d'internet	.ie
Preselecziun	+353

Geografia e populaziun

Cliffs of Moher en il vest dal pajais

L’entira insla – che vegn er numnada Insla verda – ha ina lunghezza da radund 450 km ed ina ladezza da radund 260 km. Cun ina surfatscha da 84 421 km² furma l’Irlanda la terz gronda insla da l’Europa (suenter la Gronda Britannia e l’Islanda). Topograficamain sa lascha l’insla divider en collinas e muntognas situadas a la riva ed en planiras che giaschan en il center. Il Carrauntuohill furma cun 1041 meters la muntogna la pli auta da l’insla; el giascha en il sidvest en il contadi da County Kerry. Il Shannon è il pli lung flum (370 km, da quai radund 250 km navigabel) e percurra l’insla dal nord vers il sidvest. Bundant 80 % da l’insla tutgan tar la Republica da l’Irlanda.

La chapitala Dublin è la pli gronda citad da la Republica da l’Irlanda e giascha a la costa orientala dal pajais. Entaifer ils cunfins da la citad vivan radund 500 000 persunas, en l’entira regiun radund 1,2 milliuns persunas. Cumpareglià cun las parts da l’insla situadas pli en il vest è il clima a Dublin relativamain miaivel e segnà da pli paucs dis da plievgia. Ulteriuras citads cun ina populaziun sur 50 000 èn Cork, Galway, Tallaght, Blanchardstown e Limerick.

Il dumber d’abitants dal pajais ha fatg tras ina diminuziun dramatica enturn la mesadad dal 19avel tschientaner. La culpa èn stadas nauschas racoltas, fominas e repressalias da vart dals regents englais. Bleras persunas èn emigradas en la Gronda Britannia ed en ils Stadis Unids. Il punct il pli bass è stà cuntanschì pir ils onns 1960 cun 2,82 milliuns abitants; en il fratemp ha il dumber dals abitants puspè cuntanschì il nivel da la mesadad dal 19avel tschientaner e cumpiglia radund 4,5 milliuns (resp. 6 milliuns cun l’Irlanda dal Nord ch’è populada pli spess).

In’ulteriura caracteristica da l’Irlanda è la cardientscha catolic-romana, a la quala appartegnan 86,8 % da la populaziun. Quest cuntrast confessiunal tar il Reginavel Unì anglican-protestant furma in dals elements dal Conflict da l’Irlanda dal Nord.

Istorgia

L’istorgia da l’Irlanda cumenza cun la colonisaziun enturn 7000 a.Cr. En in segund pass han colonisaturs celtics purtà vers 300 a.Cr. la lingua e cultura celtica sin l’insla. Dal temp dals Romans cumpara l’insla sut il num Hiberna.

La cristianisaziun è vegnida instradada a l’entschatta dal 5avel tschientaner tras sclavs che derivavan da la provinza Britannia (ch’è stada enfin il 410 sut domini roman). Tranter ils missiunaris figurescha er Patric d’Irlanda, il sontg naziunal da l’insla. I suonda in temp da prosperitad cun numerusas fundaziuns da claustras (caracterisadas t.a. da las enconuschentas turs radundas). Questa fluriziun è vegnida terminada enturn il 800 tras las sblundregiadas dals Vikings.

Cun l’invasiun dals Normans l’onn 1169 ha cumenzà la dominanza cuntinuanta da l’Engalterra en l’Irlanda. Anglo-normans han confiscà il possess dals Irlandais e stgatschà ils indigens en la part occidentala (main fritgaivla) da l’insla. A partir da 1600 ha la curuna englaisa tramess colonisaturs anglicans e presbiterans, oriunds da l’Engalterra e da la Scozia, en il nordost da l’insla. Quest’uschenumnada Plantation furma l’origin dal conflict religius ed etnic ch’ha turmentà l’Irlanda dal Nord fin viaden il 21avel tschientaner.

Monument a Dublin che regorda a las unfrendas da la fomina

La politica dals proprietaris da terren englais en Irlanda e la malsogna da tartuffels han manà a la fomina dals onns 1845–1849. Var 1–1,5 milliuns umans èn morts e blers èn emigrads en l’America. Per part han las autoritads britannicas tratg sapientivamain a la lunga las mesiras per mitigiar la fomina. Questa fomina gioga ina rolla centrala en il svilup istoric dals resentiments antibritannics en l’Irlanda. Las reproschas che vegnan fatgas envers ils Englais tanschan da la passivitad fin al genocid sistematic. Er da vart da l’istoriografia vegn la dumonda discutada enfin oz a moda cuntraversa. En mintga cas èsi cumprovà ch’ils colonisaturs britannics n’han betg franà durant la fomina ils exports, quai ch’avess pudì stabilisar ils pretschs da las victualias. Medemamain valan ils Penal Laws relaschads enturn il 1700 sco punct da partenza per il svilup da la situaziun precara. Questas leschas han scumandà a la populaziun catolica da l’Irlanda d’exequir uffizis publics ed als han privà dal dretg d’eleger e da furmaziun superiura. Plinavant han ins scumandà la cumpra u l’emprest da terren e limità il dretg d’acquistar facultad.

Suenter l’Emprima Guerra mundiala è prorut sin l’insla in conflict sanguinus tranter Britans (loialists) ed Irlandais (republicans). Tranter auter è vegnida fundada la Irish Republican Army (IRA) sco organisaziun paramilitara che pretendeva – er cun acts violents – l’independenza cumpletta da l’entira Irlanda. Il Dominion-Status dals 6 da december 1921 ha la finala pussibilità il 1922 la fundaziun dal Stadi liber da l’Irlanda che furma il predecessur da l’Irlanda odierna. Sis ducadis entaifer la provinza Ulster cun la chapitala Belfast èn dentant restads sut domini da la Gronda Britannia. Questa divisiun politica da l’insla è er sa mantegnida suenter che l’Irlanda è sortida il 1949 dal Commonwealth. Il Conflict da l’Irlanda dal Nord per propi è prorut ils onns 1960. Tras acts violents da vart da l’IRA e da l’armada britannica èn vegnidas per la vita dapi l’escalaziun var 4000 persunas (t.a. Bloody Sunday e Bloody Friday dal 1972). Dapi l’armistizi dal 1998 è la situaziun sa calmada in pau. Partidas politicas sco Sinn Féin s’engaschan bain vinavant per in’uniun politica da l’insla – quai ch’era l’armistizi pussibilitescha da princip – ma quai po be succeder a basa d’ina decisiun da maioritad entaifer la populaziun da l’Irlanda dal Nord.

Sistem politic e divisiun administrativa

Las quatter provinzas da l’Irlanda

La Republica da l’Irlanda è ina democrazia represchentativa cun president, primminister e parlament. Il primminister vegn nominà dal parlament e designà dal president. Per regla è el a medem temp schef da la partida da maioritad u da la coaliziun entaifer il parlament.

Il parlament (Oireachtas) consista da duas chombras. Il senat (Seanad Éireann) sa cumpona da 60 commembers e vegn elegì tenor gruppas definidas (agricultura e lavurers, industria e commerzi, administraziun publica, universitads, cultura e furmaziun). La chombra dals represchentants (Dáil Éireann) cumpiglia 166 commembers che vegnan elegids tras elecziun dal pievel.

L’Irlanda consista da quatter provinzas (Connacht, Leinster, Munster, Ulster) ch’èn sutdivididas en ducadis u districts (Counties). L’administraziun statala è organisada a nivel dals districts; per quella na giogan las provinzas nagina rolla pli. Sis dals nov ducadis tradiziunals da la provinza Ulster tutgan tar l’Irlanda dal Nord e fan uschia part dal Reginavel Unì.

Tranter l’Irlanda e l’Irlanda dal Nord n’han lieu naginas controllas da cunfin. Per quest motiv na fa la Republica da l’Irlanda betg part dal spazi da Schengen. Cun resguard al cunfin avert sin l’insla verda pudess la Republica da l’Irlanda be far quest pass communablamain cun il Reginavel Unì.

Economia

L’Irlanda fa part dal martgà naziunal europeic e da la zona da l’euro. Fin en ils onns 1990 tutgava l’Irlanda tar ils stadis pauc sviluppads entaifer la Communitad europeica. En tschertga d’in lieu adattà per exportar en il spazi economic europeic, han alura en spezial ils Stadis Unids cumenzà ad investir fermamain en l’Irlanda. A medem temp hai dà ina vaira gronda immigraziun da lavurers, en spezial nà da l’Europa da l’Ost. Pervi da quest svilup vegniva l’Irlanda savens numnada il ‹tigher celtic›.

Ma a partir dal 2007 ha la crisa finanziala tutgà fermamain l’Irlanda. Igl è sa mussà che la bainstanza cuntanschida ils onns precedents sa basava per part sin speculaziuns e sin ina scufla immobigliara. Er la dependenza da l’economia irlandaisa d’investiturs a l’exteriur è sa fatga valair a moda negativa. Bain aveva il sectur da finanzas ch’era regulà be minimalmain attratg bleras bancas; a medem temp è l’Irlanda dentant s’indebitada massivamain a l’exteriur. Il 2010 ha il stadi stuì clamar en agid il sustegn finanzial da l’Uniun europeica.

Traffic

Ils differents eroports en Irlanda vegnan frequentads da las duas societads indigenas Aer Lingus e Ryanair sco er da societads d’aviatica internaziunalas. La rait da viafier n’è betg spessa, vegn dentant schlargiada cuntinuadamain. Il med da transport public il pli impurtant furman ils bus da l’interpresa naziunala Bus Éireann cun lur colliaziuns enfin en la periferia. Areguard il traffic sin via vala en l’Irlanda (tuttina sco en l’Irlanda dal Nord e sin l’insla britannica) il traffic a sanestra.

Pervi da la bassa spessezza da la populaziun sa chattan las vias il pli savens èn in stadi main bun ch’en autras parts dal continent europeic. Dapi la fin dals onns 1990 è la regenza irlandaisa dentant londervi da renovar la rait da vias cun agid d’in program d’investiziun da pliras milliardas euros. Quai succeda per gronda part betg cun asfalt u betun, mabain cun crappella, uschia che las vias irlandaisas paran groppas e malgulivas.

L’entschatta dal 2005 ha l’Irlanda midà dal sistem da mesira angloamerican al sistem metric. Dapi lura vegnan las limitas da spertadad inditgadas en km/h enstagl da mph e las distanzas en kilometers enstagl da miglias.

Lingua

Tavla en lingua irlandaisa a Donegal

La lingua irlandaisa (irlandais Gaeilge ni Gaolainn, tenor l’ortografia dal 1948 per regla Gaedhilge) è ina da las trais linguas gaelicas (sper il gaelic scot ed il manc da l’Insla Man). Las linguas gaelicas fan part dal rom insulan da las linguas celticas. Tenor artitgel 8 da la constituziun furma l’irlandais «la lingua uffiziala principala» da la Republica da l’Irlanda «damai ch’ella è la lingua naziunala». Texts da leschas vegnan adina er publitgads en ina versiun irlandaisa; en cas da dubi furma questa – e betg la versiun englaisa – la varianta lianta. Dapi il 2007 figurescha l’irlandais sco ina da las 23 linguas uffizialas da l’Uniun europeica.

En furma scritta è l’irlandais preschent en tut il pajais. Inscripziuns uffizialas (p.ex. nums locals u tavlas stradalas) cumparan dapertut, per part er en l’Irlanda dal Nord, en furma bilingua. En parts dals Gaeltacht (cf. sutvart) èn tavlas d’orientaziun be avant maun en furma irlandaisa.

Davart l’origin da la lingua irlandaisa na san ins betg bler. Bain è l’irlandais senza dubi ina lingua celtica, ma cura e co ch’il celtic è arrivà en l’Irlanda n’è betg enconuschent. La preschientscha da l’irlandais sco lingua discurrida è cumprovada a partir dal quart tschientaner s.C. (inscripziuns dad Ogam). Da la lingua che vegniva discurrida avant en l’Irlanda na datti naginas restanzas directas, ella cumpara dentant en l’irlandais en furma da substrat.

Entant che la part meridiunala da l’insla britannica è vegnida romanisada, n’han ils Romans mai prendì possess da la Scozia e da l’Irlanda. Tuttina èn cumprovads contacts tar la Britannia romana che sa mussan er en pleds d’emprest latins. Ulteriurs pleds esters entaifer l’irlandais derivan dals ‹peregrini›, muntgs irlandais e scots ch’han missiunà 600–900 sin il continent ed èn puspè returnads en lur patria.

Dapi l’invasiun dals Vikings a la fin dal 8avel tschientaner ha l’irlandais stuì parter l’insla cun ulteriuras linguas. Questa tendenza ha cuntinuà cun l’invasiun dals Normans e lur lingua galloromana a partir da l’onn 1169. En il temp medieval è er sa fatga valair la preschientscha da l’englais e dal franzos, quai en spezial entaifer l’aristocrazia.

Ma schizunt la colonisaziun sistematica da farmers englais e scots durant il 16avel e 17avel tschientaner n’ha per il mument betg midà bler vi da la predominanza da l’irlandais. La classa sociala inferiura discurriva vinavant irlandais, la classa dominanta englais u irlandais. Pervi da disturbis politics han las restanzas da la veglia aristocrazia irlandais dentant bandunà l’insla l’onn 1607 (Flight of the Earls); tras quai è l’irlandais praticamain svanì sco lingua da la classa superiura.

Sco factur central per la regressiun da la lingua po valair la fomina dal 19avel tschientaner. Tranter il 1843 ed il 1851 è il dumber da las persunas che discurrivan irlandais sa diminuida per radund 1,5 milliuns; la gronda part è morta da la fom, ulteriurs èn emigrads. Uschia è ì a perder radund in terz da la populaziun da lingua irlandaisa.

Emprovas da revitalisar l’irlandais hai dà a la fin dal 19avel tschientaner ed en spezial a partir da l’independenza dal 1922. Ma tut quai sco er l’emprova da megliurar il status social da la lingua n’ha betg pudì retegnair la digren. Oz vegn l’irlandais be pli discurrì en pitschnas parts da l’Irlanda (en spezial en la part rurala en il vest dal pajais) e sporadicamain en las citads. Questas inslas linguisticas vegnan subsummadas sut il term Gaeltacht.

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2006 han 1,66 milliuns persunas (40,8 % da la populaziun) inditgà da savair irlandais. Da quai èn dentant en il meglier cas be radund 70 000 da lingua materna irlandaisa, e be ina part da quels dovra l’irlandais en il mintgadi. Uschia han be 53 471 persunas inditgà il 2006 da duvrar regularmain l’irlandais ordaifer las instituziuns da furmaziun.

Cultura

La vita culturala sa splega en emprima lingia en ils paucs gronds centers dal pajais (Dublin, Cork, Galway e Limerick). La vita ordaifer las citads (en ils Midlands ed en autras regiuns ruralas pauc populadas) è marcada da l’agricultura e da la pestga. Per part datti tendenzas da sviluppar il turissem, uschia per exempel en la regiun dal flum Shannon.

En il center da la cultura populara stat il St. Patrick’s Day (irlandais Lá Fhéile Pádraig) che regorda a l’uvestg irlandais Patrick ch’è mort ils 17 da mars 461 ni 493. El è stà l’emprim missiunari cristian en l’Irlanda, vegn venerà sco sontg e vala sco protectur da l’Irlanda.

Oscar Wilde (1854–1900)

La litteratura irlandaisa è sa sviluppada a partir dal temp medieval tempriv tant en irlandais sco er en englais. La lingua litterara dominanta a partir dal temp modern è cleramain l’englais. L’irlandais ha pudì sa far valair in pau en rom dal naziunalissem irlandais (uschenumnada renaschientscha irlandaisa) dapi il 19avel tschientaner. E pervi da las relaziuns culturalas cun la Frantscha catolica è er il franzos sa mantegnì parzialmain entaifer la litteratura irlandaisa dal 19avel e 20avel tschientaner. Uschia han per exempel Oscar Wilde (‹Salomé›, 1891) e Samuel Beckett (‹En attendant Godot›, 1953) publitgà singulas ovras l’emprim en versiun franzosa. Sco ulteriurs scripturs irlandais da muntada èn da numnar Jonathan Swift ch’ha publitgà il 1726 ‹Ils viadis da Gulliver› ed Abraham ‹Bram› Stoker ch’è vegnì enconuschent cun ses roman ‹Dracula› (1897). E sa chapescha ils numerus purtaders irlandais dal Premi Nobel da litteratura: William Butler Yeats (1923), George Bernard Shaw (1925), Samuel Beckett (1969) e Seamus Heaney (1995).

Irish Folk è la denominaziun dal folk irlandais ch’è popular en tut il mund. La musica è marcada d’elements ritmics, da si’instrumentaziun (gìa, flauta traversa, accordeon, cornamusa e.a.) e dal saut accumpagnant. L’Irish Folk è attestà dapi il 17avel tschientaner. Ensemen cun la musica populara da la Scozia e da la Bretagna vegn quest gener da musica savens numnà ‹musica celtica›. Ina relaziun per propi cun la cultura celtica na sa lascha dentant betg cumprovar.

Sper la musica tradiziunala è l’Irlanda er ordvart preschenta en la scena actuala da musica da rock e pop. Da Dublin e dad autras parts dal pajais derivan bands e musicists marcants sco U2, Bob Geldof, Sinéad O’Connor ed Enya. Cun set victorias furma l’Irlanda en pli in dals pajais cun il pli grond success en rom da l’Eurovision Song Contest.

Cultura da mangiar

Irish Coffee

La cuschina irlandais tradiziunala è simpla e savurusa. Impurtants products furman charn d’agnè e charn-bov, giaglinom, ovs, paintg ed auters products da latg, litgivas e salmun sco er giombers e conchiglias. Pervi da l’auta umiditad è la cultivaziun da granezza limitada; tant pli impurtanta è la producziun da verdura (en spezial tartuffels e giabus).

In impurtant element da la cultura da mangiar e da baiver irlandaisa furman ils Irish Pubs. Qua vegnan servidas bieras (p.ex. Guinness), differentas sorts whisky – la spirituosa d’origin irlandais u scot – ed Irish Coffee (café dultsch cun whisky e groma). En ils Irish Pubs vegn communitgà e fatg musica ed els furman in impurtant lieu da la socialisaziun sur las generaziuns. Cun l’emigraziun irlandaisa è la tradiziun dals pubs sa derasada praticamain en tut il mund.

Litteratura

• Lonely Planet Reiseführer Irland: Deutsche Ausgabe. 2. ed., MairDumont, Ostfildern 2008, ISBN 3-8297-1605-2.
• The encyclopaedia of Ireland. Ed. da Brian Lalor. Gill & Macmillan, Dublin 2003, ISBN 0-7171-3000-2.
• Rolf Breuer: Irland: Eine Einführung in seine Geschichte, Literatur und Kultur. Fink, Minca 2007, ISBN 3-8252-2406-6.
• Michael Richter: Irland im Mittelalter. Kultur und Geschichte. Lit, Münster 2003, ISBN 3-8258-6437-5.
• Wolfgang Ziegler: Irland: Entdeckungsfahrten zu den Kunststätten der ‹Grünen Insel›. Kunst, Kultur und Landschaft. DuMont Verlag, Cologna 1974, ISBN 3-7701-0735-7.

Colliaziuns

 Commons: Republica da l’Irlanda – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio