Tieu da muntogna
Il tieu da muntogna (Pinus mugo), per part er tieu alpin u tieu grisch, è ina spezia da planta dal gener dals tieus (Pinus) or da la famiglia dals Pinaceae. Il tieu da muntogna cumpiglia pliras sutspezias che sa differenzieschan ina da l’autra areguard lur furma.
Sutspezias
modifitgar
Il tieu da muntogna cumpara en almain trais sutspezias ed ulteriuras furmas intermediaras; quellas sa distinguan ina da l’autra surtut areguard lur fisionomia e derasaziun. Tut las trais sutspezias dal tieu da muntogna han il dumber da cromosoms 2n = 24.[1]
Las sutspezias furman bastards: ellas èn pia colliadas ina cun l’autra a moda ibridogena ed i dat in’entira retscha da furmas intermediaras.
Pinus mugo subsp. mugo (zundrin, zunder, tieu per terra)
modifitgarQuesta sutspezia crescha per ordinari en furma da chaglia e cuntanscha autezzas da 1 fin 3 m. Ella è segnada da sia creschientscha torta cun bists e roms ruschnants u ad arvieut. Savens creschan blers zundrins a moda uschè entretschada che la surfatscha ch’els cuvran è quasi nunpenetrabla. Il bist dal zundrin è lung, ma crescha per terra e n’è strusch d’enconuscher.
La derasaziun principala dal tieu per terra furman las Alps, l’Erzgebirge, las Carpatas sco er la part settentriunala da las Apenninas e las muntognas dal Balcan en autezzas tranter 1000 m e 2700 m.
Zundrins creschan surtut en la zona subalpina da muntognas autas oceanicas ed èn socialisads là cun las crestas-cot. Ultra da quai colonisescha la planta lieus mez sitgs, grippus, fitg bletschs, fraids u segnads da moviments da la naiv destructivs. Ils roms elastics dal tieu da muntogna èn adattads perfetgamain a l’auta pressiun da la naiv sco ch’ella sa preschenta l’enviern en zonas autas. Tuttina sco l’ogn verd (draussa) pon tieus per terra schizunt crescher sin spundas nua che sa distatgan lavinas che destrueschan tut las autras spezias da plantas. En posiziuns sumbrivaunas (orientaziun vers nord) vegn il tieu per terra però donnegià fermamain dal bulieu Herpotrichia nigra sche la naiv resta ditg per terra; en quest cas vegn el per il pli remplazzà tras l’ogn verd.
En lieus ch’èn pli adattads per la creschientscha da plantas vegn il zundrin savens stgatschà da plantas pli pretensiusas che pon concurrer meglier en tals lieus (sco p.ex. il fau verd); l’excepziun furman lieus nua che las relaziuns da concurrenza natiralas vegnan influenzadas tras ruissas da selvaschina u tras l’economia d’alp u forestala. Sco bostgaglia da decoraziun vegnan zundrins plantads en curtins; sut tgira da l’uman e protegida da las spezias da concurrenza crescha la planta per ordinari meglier ch’en ses ambient natiral.
Pinus mugo subsp. uncinata (DC.) Domin (tieu da muntogna drizzà u en pe)
modifitgarQuesta sutspezia crescha sco planta e cuntanscha autezzas da fin a 25 meters. D’intgins botanichers vegn ella considerada sco atgna spezia (Pinus uncinata DC.).[2]
Il tieu da muntogna en pe cumpara en las Pireneas, il Massiv Central franzos, il Giura svizzer, las Alps Centralas dal Vest e Centralas sco er en il Wimbachtal (Berchtesgaden). En il Giura colonisescha el stgalims d’autezza tranter 500 e 1700 meters, en il Vallais tranter 900 e 2300 meters. Per part furma il tieu da muntogna monoculturas da vasta dimensiun, en stgalims d’autezza pli bass cumpara el però er ensemen cun plantas sco il laresch, il schember ed il tieu da guaud.
Pinus mugo subsp. rotundata (Link) Janch. & H. Neumayer
modifitgarQuesta sutspezia sa chatta areguard il habitus tranter il zundrin ed il tieu en pe. Tut tenor il lieu da derasaziun sumeglia la planta il zundrin (cun roma per terra u che s’auza levamain e senza bist principal visibel) ubain il tieu en pe (sco planta en pe cun plirs bists che cuntanscha in’autezza da 8–10 meters).
La sutspezia cumpara en las Vogesas, il Guaud Nair, las Prealps, il Guaud Bavarais, la Boemia dal Sid, il Fichtel- ed Erzgebirge sco er en la Lausitz. I sa tracta d’ina planta dal stgalim montan che crescha surtut en autezzas tranter 800 e 1200 meters. En las Alps da l’Allgäu munta ella fin a 1750 m.[3]
Guglias, puschas e sems
modifitgar
Las guglias a piz èn da colur stgir verda, creschan pèr a pèr e cuntanschan lunghezzas da fin a 5 cm. Lur durada da vita munta a 5 fin 10 onns.
Tar il tieu da muntogna cumparan mintgamai tant puschas masculinas sco er femininas vi dal medem individi. Il pollen vegn furmà al fund da giuvens chatschs lungs.
Las puschas femininas èn diras ed en furma dad ov e sa sviluppan datiers da la finiziun da giuvens chatschs lungs. Ellas na vegnan strusch pli lungas che 10 mm, èn d’in tun rosa fin cotschen e na creschan strusch fin l’emprim atun. Il segund onn creschan ellas e madiran; alura sorta il sem cun alas. Quest ultim ha ina lunghezza da 4 fin 5 mm. Ils furmasems sesan a moda averta sin carpels en furma da stgaglias, n’èn pia betg serrads en in ovari (quai ch’è alura er la caracteristica principala dals gimnosperms envers ils angiosperms).
Las puschas han ina furma simmetrica, cun excepziun dal tieu en pe tar il qual ellas èn asimetricas. Ellas han ina grondezza da 3 fin 7 cm. Èn las puschas avertas, cuntanschan ellas ina ladezza da 2 fin 5 cm. Al temp da fluriziun durant il zercladur e fanadur suonda la madirezza dals sems vers l’october. Il svilup dals fritgs succeda sur in interval da temp da trais onns.
Lain
modifitgarIl lain dal tieu en pe è dir e sa lascha fender be malamain, vul dir ch’el dispona d’ina buna stabilitad traversala ed è pauc elastic. Il lain cuntegna rascha e derasa er in’odur correspundenta. El sa cumpona d’in cor cotschnent che daventa pli stgir sut l’influenza da la glisch e d’in lain alv d’ina ladezza da 2 fin 4 cm e d’in tun melnent. Ulteriuras caracteristicas èn la surfatscha savunusa e la roma relativamain gronda da colur brin stgira.
Utilisaziun
modifitgarIl lain vegn utilisà a moda sumeglianta sco quel dal tieu da guaud. Damai ch’ils bists e la roma na vegnan betg fitg gross, sa lascha il lain tut il pli duvrar per lavurs da turnar e d’entagl, sco er per simplas mobiglias, sco lain da splanar per lavurs internas ed exteriuras e per la construcziun da fanestras. Taglià frestg vegn il lain alv però tgunschamain infectà da miffa.
Da guglias frestgas, pizs da frastgas e da roma vegn gudagnà ieli per products cosmetics (cun agid da la destillaziun a vapur d’aua). L’ieli vegn er vendì en furma pura e po vegnir applitgà exteriuramain ed interiuramain en cas da catars en la via respiratorica. En furma da bogns medicinals vegn l’ieli duvrà en cas da reumatissem (en stadi betg acut).
Spezias cultivadas
modifitgar
- Pinus mugo (tieu da muntogna) – creschientscha bratga, conica, 4–5 m aut, per diever multifar, er sco protecziun cunter la vesida.
- Pinus mugo ‹nanin alpin› – creschientscha conica, cumpacta, plauna, fin 1,5 m aut, per vaschs e pitschens curtins.
- Pinus mugo ‹Carsten› – cumpact, fin 3 m aut e fin 6 m lad, las guglias èn melnas fin verd cleras.
- Pinus mugo ‹Gnom› – diromà fermamain, furma en pe che crescha plaun, fin 3 m aut e fin 2 m lad, las guglias creschan fitg stretg, verd stgir.
- Pinus mugo ‹Henry› – creschientscha fitg nanina e plauna, spess e da furma radunda, fin 40 cm aut e 50 cm lad, fitg pitschna distanza tranter ils singuls roms, crescha be 1 fin 3 cm ad onn, per relaziuns da spazi fitg pitschnas.
- Pinus mugo ‹Humpy› – creschientscha lada, spessa, fin 30 cm aut e 100 cm lad, guglias verd grischas fitg curtas che creschan spess, per pitschnas relaziuns da spazi.
- Pinus mugo ‹Mops› – creschientscha radunda, fin 1,5 m aut, crescha plaun, las guglias èn verd stgiras, adattà per vaschs.
- Pinus mugo ‹Mini Mops› – furma nanina, bassa, fin 50 cm aut e fin 1 m lad, crescha fitg plaun.
- Pinus mugo mughus (zundrin) – crescha main ferm, ma pli lad che Pinus mugo, 2–3 m aut e lad, per cuvrir e sco bassa protecziun cunter la vesida.
- Pinus mugo pumilio (tieu ruschnant) – creschientscha plauna e spessa, ultra da quai lad e bass, fin 80 cm aut e 150 cm lad, per pitschen spazi.
- Pinus mugo ‹Wintergold› – creschientscha bratga, spessa, fin 80 cm aut e 120 cm lad, las guglias èn la stad levamain melnas e l’enviern d’in bel mellen aurà.
Annotaziuns
modifitgar- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8. ediziun cumplettada, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 94s.
- ↑ Raab-Straube, E. von (2014): Gymnospermae: Pinus uncinata. En: Euro+Med Plantbase – the information resource for Euro-Mediterranean plant diversity.
- ↑ Erhard Dörr, Wolfgang Lippert: Flora des Allgäus und seiner Umgebung. Tom 1, p. 109, IHW-Verlag, Eching bei München, 2001, ISBN 3-930167-50-6.
Litteratura
modifitgar- Johanna Grassmann, Renate Spitzenberger, Susanne Hippeli, Renate Vollmann, Erich F. Elstner: Ätherische Öle aus der Latschenkiefer. En: Naturwissenschaftliche Rundschau 55 (3), 2005, p. 127–133.
- Manfred A. Fischer: Exkursionsflora von Österreich. Ulmer, Stuttgart 1994, ISBN 3-8001-3461-6.
- Ulrich Hecker: Bäume und Sträucher. 2. ed., blv, Minca 2012, ISBN 978-3-8354-0941-5.
Colliaziuns
modifitgar
Commons: Tieu da muntogna – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Tieu da muntogna, sin: floraweb.de
- Tieu da muntogna, sin: flora-de
- Charta da la derasaziun en Svizra, sin: infoflora.ch