Tradiziun orala

Tradiziun orala u oralitad designescha il dar vinavant u stgaffir a moda narrativa (a bucca) infurmaziuns istoricas, socialas u religiusas – surtut en furma d’istorgias, ditgas, mitus e tradiziuns. Quella gioga en tut ils circuls culturals ina gronda rolla, en spezial en quels che n’enconuschan nagina u be ina modesta tradiziun scritta (litteralitad).

Davi Kopenawa dals Yanomami (Amazonas) al festival da litteratura internaziunal a Paraty, Brasilia (2014)

Impurtantas lavurs da perscrutaziun davart l’oralitad (sco fenomen sociocultural en general ubain davart aspects litterars en spezial) derivan t.a. da Milman Parry, Eric A. Havelock, Walter Jackson Ong, Jack Goody e Ian Watt.

Il sa regurdar en il stadi d’illiteralitad totala

En ina cultura che s’orientescha – abstrahà da represchentaziuns figurativas – primarmain u dal tuttafatg a l’oralitad sa lascha la metoda da sa regurdar e da s’appropriar savida subsummar sut la sentenza: ‹Ti sas quai che ti has en tia memoria›.

Ma co vegniva questa savida conservada? En il stadi d’illiteralitad totala n’eri strusch pussaivel d’anc reproducir ina giada il medem patratg u da laschar renascher cun ils medems pleds in’explicaziun cumplexa. Perquai èn s’etablidas diversas tecnicas, da las qualas intginas duain vegnir preschentadas curtamain.

Socrates instruescha

Da grond’impurtanza per parter sia savida ed er per vegnir sez conscient da quella era oramai il partenari da discussiun. Gia Socrates ha deplorà en il dialog da Platon ‹Phaidros› la perdita da valur da la communicaziun che saja stada colliada cun l’avanzament da la litteralitad: «Pertge che questa difficultad, Phaidros, è tuttina colliada cun la scrittira, ed en quai sumeglia ella pelvaira la pictura. Er lur ovras sa preschentan bain sco viventas, ma sch’ins tschenta ad ellas dumondas per chapir quai che vegn ditg, alura inditgeschan ellas adina be il medem. Er mintga discurs, apaina che quel è vegnì fixà, sa preschenta dapertut e davant tuts en medema moda, tant tar quels ch’al chapeschan sco er tar quels, per ils quals el na cunvegna betg (...).»

Per garantir che furmas da la tradiziun orala possian perdurar, han ins savens integrà impurtants raquints en rituals, vul dir en in context nonverbal che gida a memorisar il cuntegn e serva a rinforzar l’impressiun da quel. In enconuschent exempel furma il ritual da preleger mintg’onn l’istorgia da Nadal, saja quai en baselgia, en famiglia u en furma da gieu da Nadal.

A stgaffir maletgs che sa laschan memorisar tgunschamain servan las uschenumnadas mnemotecnicas. Igl èn quai per exempel repetiziuns, antitesas, allitteraziuns, assonanzas u autras expressiuns formalas, en pli proverbis u rimas che gidan ad emprender e reproducir savida.

La memoria umana è però limitada; perquai han gist er pievels orientads a l’oralitad pratitgà omeostasa, vul dir in’autoregulaziun u equilibraziun. La realitad mantegna ses equiliber cun allontanar savida che n’è betg relevanta per il preschent. Ils scienziads Jack Goody e Ian Watt han exemplifitgà quest’amnesia structurala a l’exempel dal pievel dals Gondsha a Ghana: «Notizias fatgas dals Brits enturn il 1900 cumprovan che la tradiziun orala dals Gondsha attribuiva da lez temp al fundatur da lur stadi, Ndewura Jakpa, set figls, dals quals mintgin regiva in dals set districts dal pajais. Cur ch’ils mitus dal stadi èn vegnids nudads danovamain ils onns 1960, eran dus dals districts svanids, in tras incorporaziun, in auter tras rectificaziun dals cunfins. Quests mitus tardivs raquintan sulettamain da tschintg figls da Ndewura Jakpa (...). La part dal passà che n’aveva nagin rapport pli tar il preschent, avev’ins simplamain emblidà.» Il memorisar ed emblidar funcziunescha pia en l’oralitad en autra moda: Impurtant da vegnir memorisà è quai ch’ha ina relaziun cun il preschent u ch’è (direct u indirect) relevant per quel, uschiglio vegn l’infurmaziun stizzada or da la schientscha collectiva.

Jens Brockmeier renda ultra da quai attent a la relaziun tranter l’emblidar collectiv e l’emblidar individual sco in dals problems da l’amnesia structurala; pertge che las cundiziuns generalas da la societad influenzeschan er las furmas individualas da l’emblidar. Suenter il holocaust èn per exempel vegnidas interruttas bleras lingias da tradiziun giudaicas naziunalas (p.ex. la franzosa, la polonaisa e.a.), entant che las iniziativas ed ils discurs entaifer il stadi Israel favuriseschan surtut las tradiziuns zionisticas.

Tradiziuns oralas en la litteratura mundiala

Ina buna metoda per dar vinavant infurmaziuns a moda persistenta è, sco gia ditg, da transfurmar il cuntegn en furma da poesia: rima e metrum gidan ad impedir che singuls pleds van en emblidanza u ch’il cuntegn vegn midà. Da l’autra vart vegnan però – per ils medems motivs – gist er poesias adattadas a basegns actuals.

I vala sco segir che vastas parts dal Vegl Testament èn vegnidas dadas vinavant l’emprim a bucca avant ch’ins ha fixà quellas en furma scritta. Er ils Evangelis dal Nov Testament èn vegnids recepids in pèr decennis a bucca, avant ch’intginas perditgas dal temp han mess en scrit lur cuntegn. In exempel: «Irad ha schendrà Mahujael, Mahujael ha schendrà Methusael, Methusael ha schendrà Lamech.» Questa passascha biblica è segnada d’ina structura repetitiva sco che quai è tipic per la tradiziun orala (agid per la memoria). Fiss questa formulaziun vegnida fixada da l’entschatta ennà en furma scritta, paress ella in pau curiusa, stereotipa.

Er ils epos d’eroxs ed en general la litteratura da culturas temprivas han lur origins en la tradiziun orala. Tranter ils exempels ils pli enconuschents sa laschan allegar l’epos indic Mahabharata ubain l’Ilias e l’Odissea da Homer.

Duas impurtantas collecziuns d’ovras da la tradiziun orala derivan da la romantica tudestga: Las ‹Kinder- und Hausmärchen› dals frars Grimm e ‹Des Knaben Wunderhorn› dad Achim von Arnim e Clemens Brentano. Tar omaduas ovras è però da resguardar ch’ils editurs han elavurà las funtaunas tenor lur basegns.

Guslar en acziun

Fin en il 20avel tschientaner è sa mantegnida sin il Balcan la tradiziun dals guslars che dattan per gronda part vinavant epos be a bucca. Il mund arab è spezialmain ritg da furmas da raquintar oralas. Il scriptur sirian Rafik Schami descriva en ses cudeschs quest art, sco ch’el vegniva tgirà en ils cafés da Damascus. L’art da raquintar paraulas, fablas e parablas viveva d’utopias e ficziuns; impurtant era er l’interacziun tranter il raquintader ed il public, ils quals incitavan e stimulavan in l’auter.

Cun l’uschenumnada Oral Poetry è sa sviluppada entaifer la scienza litterara ina direcziun che s’occupa specificamain da tuttas furmas dal raquintar a bucca e dal tradir litteratura a moda orala. En il center stattan surtut tradiziuns popularas ed aspects da la lingua da mintgadi.

Oralitad ed istoriografia

Entaifer l’istoriografia po l’oralitad furmar ina da las pli impurtantas funtaunas per temps e culturas che n’han enconuschì nagina tradiziun scritta. En tals cas pon ins per exempel empruvar da deducir da ditgas e legendas infurmaziuns che renvieschan ad eveniments (p.ex. guerras u catastrofas da la natira) u svilups istorics (p.ex. transiziun a la vita sedentara). Applitgond las tecnicas respectivas (analisa e critica da text metodica) han blers scienziads er contribuì ad avischinar baininqual tradiziun scritta a la versiun originara.

D’ina tut autra furma da preschientscha d’oralitad entaifer l’istoriografia sa tracti tar l’uschenumnada Oral History. Quella furma ina metoda specifica che serva a cumplettar ils resultats da l’istoriografia ‹uffiziala› cun dumandar perditgas dal temp. En quest senn n’è l’Oral History betg d’ina furma da dar vinavant infurmaziuns a bucca en il senn surmenziunà, mabain en emprima lingia in descriver schabetgs or da l’atgna perspectiva. La metoda vegn applitgada dapi daditg da l’etnologia europeica ed è dapi ils onns 1930 (territori anglosaxon) resp. 1960 (ulteriuras regiuns) daventada adina pli populara er entaifer l’istorgia sociala e locala.

Oralitad secundara – in fenomen lià al svilup dals meds electronics moderns

Pievels ch’èn segnads da la mancanza totala dal pled scrit, dals quals il memorisar e dar vinavant infurmaziuns e savida sa basa pia – sper represchentaziuns figurativas – en emprima lingia sin structuras oralas, numnan ins culturas d’oralitad primara. Entant che talas culturas san surtut quai ‹ch’ellas portan en la memoria›, deduceschan culturas litteraras lur savida organisada surtut da scrittiras. Da las culturas d’oralitad primara e dal focus da las culturas litteraras sin la lingua scritta differenziescha Walter Jackson Ong in fenomen relativamain nov, numnadamain quel da l’oralitad secundara. D’ina tala sa lascha discurrer là nua che telefon, radio, televisiun e cuntegns visuals en l’internet furman las funtaunas ed ils chanals primars per s’infurmar e communitgar – la litteralitad po en tals cas daventar secundara u schizunt vegnir marginalisada.

Litteratura

• Jack Goody, Ian Watt: The consequences of literacy. En: Jack Goody (ed.): Literacy in Traditional Societies, Cambridge University Press, Cambridge e.a. 1975, ISBN 0-521-29005-8, p. 27–68.
• Hartmut Günther, Otto Ludwig (ed.): Schrift und Schriftlichkeit. Ein interdisziplinäres Handbuch internationaler Forschung. (Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft, toms 10,1 e 10,2), De Gruyter, Berlin 1994–1996, ISBN 3-11-011129-2, (tom 1), ISBN 3-11-014744-0 (tom 2).
• Edward R. Haymes: Das mündliche Epos. Eine Einführung in die ‹Oral-poetry-Forschung›. (Sammlung Metzler, tom 151, partiziun E: Poetik), Metzler, Stuttgart 1977, ISBN 3-476-10151-7.
• David R. Olson, Nancy Torrance (ed.): Literacy and Orality. Cambridge University Press, Cambridge e.a. 1991, ISBN 0-521-39217-9.
• Walter J. Ong: Oralität und Literalität. Die Technologisierung des Wortes. Westdeutscher Verlag, Opladen 1987, ISBN 3-531-11768-8.
• Platon: Phaidros. (Diederichs Taschenausgaben, tom 19), 3. ed. repassada, Diederichs, Düsseldorf e.a. 1959.
• Jan Vansina: Oral Tradition. A Study in historical Methodology. Routledge & Paul, Londra 1961.
• Oral Tradition. Magazin dal Center for Studies in Oral Tradition, Columbia MO (online).
• Rafik Schami: Die Frau, die ihren Mann auf dem Flohmarkt verkaufte: Oder wie ich zum Erzähler wurde. Hanser, 2011.

Colliaziuns

• Niels Weidtmann: Kann Schriftlichkeit fehlen? Afrikanische Weisheitslehren im interkulturellen Dialog
• Stiftung Erzählen