Evangelis

Cun ils Evangelis vegnan per ordinari designads ils quatter texts tenor Matteus, Marcus, Lucas e Gion che stattan al cumenzament dal Nov Testament da la Bibla. Il term ‹evangeli› deriva dal grec vegl (εὐαγγέλιον eu-angelion) e munta ‹buna nova›. Ultra dals quatter Evangelis ch’appartegnan al canon biblic existan anc divers evangelis pli giuvens; quels vegnan numnads evangelis apocrifs.

Papirus 52: il pli vegl enconuschent fragment d’in text dals Evangelis (‹Fragment da Gion›, ca. 125 s.C.)

Istorgia da la noziun

En la translaziun greca dal Vegl Testament, la Septuaginta, cumpara il term evangelion repetidamain en scenas, en las qualas vegn surdà ad in retg la novitad d’ina victoria militara. En il giudaissem suenter il temp d’exil sa referiva il term ‹evangeli› surtut al messadi dal salit annunzià dal profet Jesaia.

Entaifer l’Imperi roman designava il term talas novitads or da la chasa da l’imperatur che valevan sco ‹bunas novas›. Sche l’evangelist Marcus ha scrit ses Evangeli l’onn 69 s.C., ha el forsa pensà a la novitad davart l’intronisaziun da Vespasian sco imperatur. La pli veglia attestaziun scritta dal term duvrà en quest senn deriva d’ina inscripziun sin crap ch’è vegnida chattada en la vischinanza da la citad dad Ephesus antica e che vegn datada sin l’onn 9 a.C. Ella sa cloma sco suonda: «Il di da naschientscha da quest Dieu [l’imperatur Augustus] munta per il mund [τω κοσμω] l’entschatta da tuttas bunas novitads (evangelis) che nus al avain d’engraziar.» En mintga cas survegn il term tar Marcus 1,1 ina muntada cuntrastanta cun al applitgar sin Jesus da Nazaret.

En il Nov Testament designescha εὐαγγέλιον la buna nova davart l’istorgia da salit che s’accumplescha en Jesus Cristus. Tar questa buna nova sa tracti d’ina annunziaziun a bucca e betg d’in cuntegn fixà en scrit.

Intgins babs da la baselgia han applitgà il term ‹evangeli› sin l’entir Nov Testament. La denominaziun ‹Evangeli› en connex cun las quatter scrittiras envagelicas canonicas è da chattar tar Ireneus. El discurra da l’evangeli sco messadi davart Jesus Cristus en quatter furmas – tenor (betg da) Matteus, Marcus, Lucas e Gion. Justinus dovra il term en omaduas muntadas.

La vita da Jesus da Nazaret sco ch’ella vegn descritta en ils Evangelis (Gaudenzio Ferrari, 1513)

Ils quatter Evangelis dal Nov Testament en survista

Sco Evangelis per propi valan ils quatter cudeschs che stattan a l’entschatta dal Nov Testament. Els rapportan davart l’operar da Jesus ed èn vegnids scrits intgins decennis suenter il temp da vita da Jesus.

Tenor consens general dals scienziads da la Bibla ha il grec furmà la lingua originara da tut ils quatter Evangelis dal Nov Testament. Las indicaziuns da l’autur (sco ‹Evangeli tenor Matteus› etc.) na tutgan betg tar il text oriund, ma èn vegnidas agiuntadas baud e tradidas a moda unitara. I na sa lascha betg dir cun segirtad, schebain i sa tracta dals nums dals auturs oriunds, ubain sch’ins ha attribuì quests nums posteriuramain ad auturs, dals quals ils nums n’èn betg enconuschents.

• Evangeli tenor Matteus
  • Autur: tradiziunalmain Matteus, apostel ed avant duanier
  • Sfera d’activitad: probablamain Persia, Mar Caspica, Grezia, eventualmain Etiopia
  • Adressat: surtut cristians da derivanza gidieua cun bunas enconuschientschas da la Bibla gidieua

Ils quatter evangelists e lur simbols usitads

• Evangeli tenor Marcus
  • Autur: tradiziunalmain Gion Marcus, nagin apostel, duai avair survegnì material per ses rapport da l’apostel Petrus
  • Sfera d’activitad: probablamain Asia Minura, Grezia, Roma, Egipta
  • Adressat: surtut cristians pajauns

• Evangeli tenor Lucas
  • Autur: tradiziunalmain Lucas, nagin apostel, era medi ed in dals accumpagnaders da Paulus, ses rapport sa differenziescha dals auters tras sia lingua elevada
  • Sfera d’activitad: probablamain Jerusalem, Asia Minura, Roma
  • Adressat: surtut cristians pajauns scolads

• Evangeli tenor Gion
  • Autur: tradiziunalmain Gion, apostel
  • Sfera d’activitad: probablamain Jerusalem, Asia Minura
  • Adressat: en general cristians, dals quals la cretta duai vegnir approfundada

Il temp d’origin dals Evangelis dal Nov Testament giascha tranter 30 u 33 s.C. (l’onn da la crucificaziun da Jesus) e ca. 120 s.C. (cumprovas dal cumenzament dal segund tschientaner: il papirus 52, in fragment da l’Evangeli tenor Gion or dal temp da l’imperatur Hadrian, sco er citats da babs da la baselgia). En la perscrutaziun teologica strusch insatgi che defendess la ‹dataziun tempriva› d’in dals Evangelis en ils onns 30; percunter exista dapi l’antica la tesa d’in evangeli originar. Las discussiuns sa movan tranter ina ‹dataziun mesauna› dals Evangelis enturn 60 s.C. ed ina ‹dataziun ‹tardiva› enturn 85 s.C.

Malgrà che l’operar public da Jesus è be stà da curta durada, existan dad el descripziuns biograficas ch’èn vegnidas scrittas pli spert suenter sia mort che quai ch’igl è il cas tar la gronda part da las ulteriuras persunalitads da l’antica. La biografia la pli veglia davart Augustus ch’è sa mantegnida fin oz ha Sueton scrit in tschientaner suenter sia mort; la pli veglia biografia da Mohammed ha Ibn Hischām scrit dus tschientaners suenter sia mort.

Per pudair determinar il temp d’origin dals Evangelis vegnan applitgads ils suandants criteris: atgnadads stilisticas, referiments reciprocs tranter ils texts, differenzas teologicas e menziun da fatgs istorics. La suandanta tabella cuntegna intginas emprovas da dataziun (tut las datas èn ‹s.C.›):

Evangeli	Adolf von Harnack (1851–1930)	John A. T. Robinson (1919–1983)	Werner G. Kümmel (1905–1995)	Klaus Berger (* 1940)	Opiniun maioritara odierna
Matteus	70–75 s.C.	40–60+	80–100	71	80–90
Marcus	65–70 s.C.	45–60	ca. 70	avant 70	vers 70
Lucas	79–93 s.C.	57–60+	70–90	65–71	80–90
Gion	80–110 s.C.	40–65+	90–100	68/69	vers 100

Ils Evangelis tenor Marcus, Matteus e Lucas numnan ins er ils ‹evangelis sinoptics› (resp. lur auturs ils ‹sinoptichers›). Quest term deriva dal grec συνόψις (syn-opsis, guardar ensemen/guardar communablamain). Tut ils trais evangelis descrivan la vita e la ductrina da Jesus or d’ina perspectiva cumparegliabla. Per l’emprima giada ha Johann Jakob Griesbach laschà stampar il 1776 il text en colonnas ordinadas ina sper l’autra, per avair uschia a disposiziun ina sinopsa da las passaschas che correspundan ina a l’autra. Bain correspunda er l’Evangeli tenor Gion en sias lingias generalas tant areguard il cuntegn sco er areguard la structura als evangelis sinoptics; ils auters trais evangelis han però marcantamain pli bleras sumeglientschas areguard la lingua sco er bundant dapli passaschas da text communablas.

Malgrà ch’ils emprims trais evangelis relatan pia blers fatgs a moda sumeglianta e cumbain ch’il cuntegn da l’Evangeli tenor Marcus è schizunt cuntegnì per gronda part tar Matteus e Lucas, èn tut ils quatter evangelis vegnids mantegnids per il diever en baselgia. Ins ha pia ni stritgà p.ex. l’Evangeli tenor Marcus ni realisà in’armonisaziun dals Evangelis (vul dir stgaffì in raquint unitar che sa cumpona dal cuntegn da tut ils quatter Evangelis). L’armonia d’evangelis da Tatian era bain populara en la baselgia siriana, ma n’ha betg substituì ils evangelis originars. La baselgia universala ch’è sa furmada cun il temp è sa decidida d’integrar quests quatter Evangelis ch’eran en diever en las cuminanzas cristianas, mintgin per sasez en il canon dal Nov Testament.

Sper ils quatter evangelis numnads cursavan a partir dal segund tschientaner er blers evangelis pseudepigrafs che na duevan betg vegnir recepids pli tard en il canon e che vegnan numnads evangelis apocrifs. Tar questa gruppa d’evangelis tutgan tranter auter l’evangeli da Tomas, l’evangeli da Petrus, l’evangeli da Judas, l’evangeli da la vardad e l’evangeli da Philippus. Ina part dals evangelis apocrifs èn be enconuschents a moda fragmentara u indirectamain tras citads dals babs da la baselgia.

Evangeli tenor Matteus

Cumenzament da l’Evangeli tenor Matteus (manuscrit dal 15avel tschientaner)

L’Evangeli tenor Matteus (abreviaziun Mt) è l’emprim dals quatter evangelis canonics dal Nov Testament. Dapi il temp medieval vegn quest Evangeli sutdividì en 28 chapitels. Pervi da las bleras parallelas cun ils Evangelis tenor Marcus e Lucas appartegna l’Evangeli tenor Matteus als evangelis sinoptics.

Autur

La tradiziun da la baselgia veglia (Papias, Ireneus, Tertullian, Origenes, Eusebius da Caesarea) discurra unitamain da quatter Evangelis tenor Matteus, Marcus, Lucas e Gion. Areguard Matteus vegnan instruids a partir dal segund tschientaner ils suandants puncts:

• Tar il Matteus da l’Evangeli sa tracti da l’apostel ed anteriur duanier.
• Oriundamain ha el scrit ses Evangeli en in dialect ebraic.
• L’Evangeli è vegnì scrit da Matteus per gidieus cartents.

Sa referind a la teoria da duas funtaunas dals evangelis sinoptics, mettan però blers scienziads da la Bibla dal temp modern en dubi che l’apostel Matteus saja stà l’autur. In apostel che fiss sez stà perditga dals eveniments descrits n’avess betg fatg diever dal material d’ina persuna betg preschenta (Marcus), quai che para dentant dad esser il cas tar l’Evangeli tenor Matteus. Ultra da quai èn ins da l’avis che Papias da Hierapolis che discurra da las logias (da Jesus) che Matteus haja fixà en scrit na manegia betg l’Evangeli, mabain la Funtauna Q. L’existenza d’ina tala funtauna u d’in evangeli originar ebraic n’è però betg cumprovada tras chats da manuscrits.

Auters teologs interpreteschan las decleraziun da Papias sco allusiun sin in Evangeli tenor Matteus en ina furma oriunda ebreica (uschenumnà Matteus originar arameic). Er d’in tal text originar n’existan fin oz nagins chats da manuscrits. L’Evangeli sco ch’el è enconuschent a nus è vegnì scrit en lingua greca.

Dataziun

I dat be paucs indizis che lubeschan ina dataziun. Tenor l’opiniun dals babs da la baselgia (p.ex. Ireneus, Origenes ed Eusebius) è l’Evangeli tenor Matteus vegnì scrit sco emprim. La discussiun moderna areguard questa tematica sa deditgescha a duas dumondas fundamentalas:

• Ha Jesus pudì predir vers l’onn 30 la destrucziun da Jerusalem che dueva avair lieu l’onn 70 s.C. resp. ha l’autur pudì attribuir a Jesus questa profezia anc avant l’onn 70 s.C.?

• Ha Jesus pudì prevesair la furmaziun d’ina baselgia?

La gronda part respunda questas dumondas ubain duas giadas cun gea ubain duas giadas cun na. En cas d’ina resposta positiva vegn l’Evangeli tenor Matteus datà per gronda part en ils onns tranter 60 ed 80 s.C.; en cas dad in na percunter tranter 80 e 100 s.C. Sche l’Evangeli tenor Marcus vegn datà en rom da la teoria da duas funtaunas sin ca. 70 s.C. na fiss l’Evangeli tenor Matteus en quest segund cas betg l’evangeli il pli vegl. Vegn percunter supponì – a basa da las remartgas da Papias – in Matteus originar arameic, alura fiss quel probablamain vegnì scrit varsaquants onns avant sia translaziun en lingua greca.

L’Evangeli tenor Matteus vegn gia cità a l’entschatta dal segund tschientaner tras Ignatius d’Antiochia. Insumma datti en egl ch’ils babs da la baselgia citeschan pli savens or da l’Evangeli tenor Matteus che or dals auters evangelis. L’Evangeli tenor Matteus n’è mai vegnì mess en dubi en la baselgia veglia: tant la dumonda schebain Matteus saja propi l’autur da l’Evangeli sco er la dumonda schebain il text saja d’attribuir als evangelis canonics n’èn mai vegnidas tschentadas seriusamain.

Lieu d’origin

Veglia via romana che colliava Antiochia e Chalkis

Bleras indicaziuns renvieschan a la Siria sco lieu d’origin da l’Evangeli. Qua be in pèr exempels: il term ‹Nazorens› sco (auto-)denominaziun dals Cristians en la Siria; tscherts tratgs linguistics sco la vocalisaziun ῥακά (raká); il fatg che l’autur aveva – tut tenor interpretaziun – enconuschientscha tant da Marcus sco er da la Funtauna Q e d’ulteriurs documents fitg vegls; la conferma correspundenta en il text dal cristianissem tempriv Didache; il fatg che l’Evangeli pleda da cuminanzas maschadadas cun ina ferma cumpart da cristians d’origin giudaic. Entaifer la Siria è da pensar en emprima lingia ad Antiochia (uschia argumentescha per exempel Luz) u a Damascus (tenor Gnilka).

Particularitads

L’Evangeli tenor Matteus ha l’intenziun da mussar Jesus da Nazaret sco il messias empermess tenor la profezia dal Vegl Testament. Il Vegl Testament vegn cità pli savens che en ils auters evangelis. Da quai resulta che Matteus sa drizza en emprima lingia a gidieus ch’èn sa convertids al cristianissem. Quai sa mussa er en il fatg ch’i vegnan duvrads pleds arameics, a la gronda paisa che l’Evangeli dat a discussiuns davart la lescha da Moses e tradiziuns farisaicas e sa mussa plinavant en la genealogia a l’entschatta dal cudesch, la quala tanscha enavos fin tar Abraham.

Matteus mussa er in interess spezial per l’escatologia. Ils discurs areguard l’apocalipsa èn pli extendids ch’en l’Evangeli tenor Marcus. L’Evangeli tenor Matteus cumpiglia intginas sumeglias che cuntegnan ils messadis escatologics ils pli centrals.

Entant che l’Evangeli tenor Marcus dat dapli paisa a l’agir da Jesus, accentuescha l’Evangeli tenor Matteus la ductrina da Jesus e tegna plitost curtas las parts narrativas. Che la ductrina da Jesus furma l’accent principal dal text vegn evident en las tschintg grondas allocuziuns, da las qualas la Pregia sin il munt furma la pli enconuschenta.

Entaifer l’istorgia d’art vegn l’evangelist Matteus illustrà sco uman ch’è il pli savens munì cun alas, uschia ch’el cumpara sco in anghel.

Cuntegn

L’Evangeli tenor Marcus sa cumpona da las suandantas parts:

• Istorgia da l’uffanza da Jesus (Mt 1–2)
• Cumenzament da l’agir public da Jesus en la Galilea (Mt 3–4)
• Emprima allocuziun: la Pregia sin il munt (Mt 5–7)
• Guariziuns e miraculs (Mt 8,1–9,34)
• Segunda allocuziun: Missiun dals giuvnals (Mt 9,35–10,42)
• Disputaziuns cun Gion Battista sco er cun ils farisers e magisters da la lescha (Mt 11–12)
• Terza allocuziun: Sumeglias (Mt 13)
• Ulteriuras ovras (Mt 13,53–17,27)
• Quarta allocuziun: Davart la cuminanza (Mt 18)
• Rapport da viadi en la Judea (Mt 19–22)
• Tschintgavla allocuziun: Admoniziuns ed apocalipsa (Mt 23–25)
• Passiun e levada (Mt 26–28)

Enconuschentas passaschas da l’Evangeli tenor Matteus furman tranter auter: ils trais sabis da l’Orient; la Pregia sin il munt (che cuntegna er il Babnoss, la pli impurtanta oraziun dal cristianissem); il giuvenessendi; l’appel a la missiun ed al batten.

Evangeli tenor Marcus

L’evangelist Marcus sin in’icona russa dal 16avel tschientaner

L’Evangeli tenor Marcus (abreviaziun Mc) furma il segund cudesch dal Nov Testament. Cun ses 16 chapitels è el il pli curt dals quatter evangelis canonics.

Il text metta en il center l’agir public da Jesus da Nazaret, tracta sia persuna e surtut sia passiun e mort. Jesus vegn descrit sco servient da Dieu ch’annunzia il reginavel da Dieu, il qual duai cumenzar bainbaud. El vegn preschentà sco uman che serva als umans, als guarescha ed instruescha. A medem temp vegn annunziada uschia sia missiun sco messias e fegl da Dieu. Tenor Mc 4,11–12 è Jesus sez «il misteri dal reginavel da Dieu» che vegn circumscrit cun scenas tipicas or da sia vita (Thomas Söding).

Tenor l’opiniun da la gronda part dals scienziads da la Bibla sa tracti tar l’Evangeli tenor Marcus da l’evangeli il pli vegl. L’uschenumnada teoria da duas funtaunas vesa quest Evangeli sco er ina collecziun da sentenzias da Jesus (Funtauna Q) sco model en scrit per formular ils Evangelis da Matteus e da Lucas.

Autur

Sco bleras autras perditgas da la litteratura giudaica e vegl cristiana è er l’Evangeli tenor Marcus vegnì tradì a moda anonima. Il titel sut il qual il text è enconuschent oz è vegnì agiuntà pir pli tard. Als auturs – uschia suppon’ins – eran la ductrina u la tradiziun ch’els intermediavan pli impurtantas che lur agen renum sco scrivent; perquai èn els savens restads en la sumbriva da lur ovras.

Tenor la tradiziun vegl cristiana è l’Evangeli vegnì scrit da Joannes Marcus, in cumpogn dals apostels Paulus e Petrus oriund da Jerusalem, il qual vegn er menziunà en ils Fatgs dals apostels ed en l’emprima brev da Petrus. Suenter avair accumpagnà Paulus duai el esser arrivà cun Petrus a Roma, nua ch’el haja servì a quel sco translatur e nudà pli tard las annunziaziuns da quel. La pli veglia menziun da Marcus sco autur da l’Evangeli è da chattar tar l’uvestg Papias da Hierapolis (vers 120 s.C.), il qual Eusebius da Caesarea citescha en si’istorgia da la baselgia: «Marcus era il translatur da Petrus ed ha nudà conscienziusamain quai ch’el aveva tegnì en memoria.» Da Papias vegn questa tradiziun manada enavos sin Gion il Presbit resp. sin ils scolars da quel.

Tut las funtaunas posteriuras davart l’origin da l’Evangeli, per exempel Tertullian, Clemens d’Alexandria u Hieronymus, sa refereschan a Papias e na pon perquai betg valair sco atgnas perditgas. Cunter l’attribuziun da l’Evangeli tenor Marcus en il conturn da Paulus e Petrus vegn però fatg valair ch’il text na cuntegnia insumma nagina teologia paulinica.

Ord vista da la perscrutaziun istorica èsi er grev da decider, schebain i sa tracta tar l’evangelist d’in cristian pajaun ubain d’in cristian gidieu da derivanza palestinaisa (sco che quai fiss da supponer sch’el avess accumpagnà Paulus e Petrus). D’ina vart è il text scrit en in grec senza influenza semitica, quai che pudess renviar ad ina derivanza hellenistica. Da l’autra vart vegnan diversas expressiuns arameicas translatadas correctamain, uschia che l’autur stueva probablamain avair enconuschientschas da l’arameic. Da vart dals scienziads che sustegnan la tesa che Marcus saja stà in cristian pajaun vegn plinavant rendì attent a sia repetida critica envers il giudaissem; la cuntraposiziun dubitescha ch’in anteriur pajaun avessi pudì gudagnar en l’istorgia cristiana uschè baud ina muntada uschè centrala. Da questas ponderaziuns pon ins vegnir a la conclusiun che l’evangelist na possia betg esser identic cun il Joannes Marcus dals Fatgs dals apostels. Tut en tut n’han ins betg pudì cuntanscher en la perscrutaziun istoric-critica in consens general areguard l’autur da quest Evangeli.

Tar Papias vegn savens supponida ina tendenza apologetica che vul suttametter quest Evangeli almain indirectamain a l’autoritad d’in apostel per al attribuir autenticitad e credibladad. Damai che gia la tradiziun che vegn menziunada tar Papias fascheva diever dal num Marcus per designar quest evangelist, èsi probabel ch’i sa tracta dal num real da l’autur. Ma ‹Marcus› era da quel temp in num fitg derasà.

Dataziun

Restanzas dal Tempel da Jerusalem ch’ils Romans han destruì l’onn 70 s.C.

Areguard il temp d’origin da l’Evangeli tenor Marcus è la scienza vaira unida. Damai ch’il text fa indirectamain allusiun a la destrucziun dal Tempel da Jerusalem l’onn 70 s.C. tras Titus (Mc 13,2), vegn la gronda part da las emprovas da dataziun pli novas a la conclusiun ch’el derivia da quel temp. Intgins exegets interpreteschan il vers correspundent sco profezia che duevi sa verifitgar ed èn uschia da l’avis che l’Evangeli saja in pau pli vegl e tutgia en ina fasa da la Guerra giudaica, en la quala il resultat da quella sa laschavi gia prevesair. Sco ulteriur argument a favur da questa tesa vegn fatg valair ch’il vers mettia a pèr la destrucziun dal tempel cun la fin dal mund; damai che quella n’haja betg gì lieu l’onn 70 s.C. stoppia la formulaziun derivar d’in temp in pau pli vegl, en il qual ins pudeva anc s’imaginar che la destrucziun dal tempel saja colliada cun la fin dal mund.

In’ulteriura gruppa da scienziads sa referescha al vers 13,14 e vesa en quel in’allusiun a la situaziun cun tratgs da guerra civila ch’ha regì l’onn 68/69 a Jerusalem tranter ils Sicars ed ils Zelots; da quai vegn alura concludì che l’Evangeli derivia da quel temp. Auters exegets interpreteschan quest vers però plitost sco renviament posteriur al temp da la Crisa da Caligula (40–50 s.C.). Ina terza gruppa suppona ch’i sa tractia tar 13,2 d’ina profezia nunautentica, vul dir ch’ins haja laschà discurrer Jesus da la destrucziun dal tempel suenter che quella haja gì lieu. L’argument principal da questa tesa è che la conquista da Jerusalem eri bain probabla en la fasa finala da la guerra, betg percunter la destrucziun dal tempel; perquai stoppia l’Evangeli esser vegnì scrit suenter l’onn 70.

Lieu d’origin

Tenor la tradiziun entaifer la baselgia veglia vegn la citad da Roma numnada sco lieu d’origin da l’Evangeli tenor Marcus. Quai vegn argumentà cun divers latinissems (per exempel la conversiun da la munaida lepton en quadrans). Sco cunterargument vegn fatg valair ch’ils latinissems derivian surtut dals secturs dal militar e da las finanzas e ch’ils terms correspundents eran en diever en l’entir Imperi roman. Er ils vers 13,11–13 che duain far allusiun a la persecuziun da la cuminanza cristiana a Roma sut Nero (64 s.C.) sa laschan, sco gia vis, metter en relaziun cun la destrucziun dal Tempel da Jerusalem resp. cun la Guerra giudaica en general (66 fin 73 s.C.). Divers exegets rendan ultra da quai attent al fatg ch’ils problems da la cuminanza cristiana a Roma che vegnan descrits en la brev als Romans (la quala sa lascha datar vers l’onn 50 s.C.) na cumparan insumma betg en l’Evangeli tenor Marcus. Sco lieus d’origin alternativs valan la Siria (surtut Antiochia), la Galilea, la Dekapolis u l’Asia Minura. Be Jerusalem u la Palestina en general vegnan exclus quasi da tut ils exegets sco lieu d’origin, damai che l’autur mussa enconuschientschas manglusas da las relaziuns localas.

Adressats

Che l’Evangeli tenor Marcus sa drizza en emprima lingia ad ina cuminanza da cristians pajauns vegn deducì dal fatg che isanzas gidieuas vegnan savens explitgadas e che expressiuns semiticas vegnan translatadas. Probablamain era questa cuminanza activa en la missiun dals pajauns, quai che Marcus vul legitimar cun er laschar operar Jesus tranter ils pajauns. Ulteriurs renviaments a l’activitad missiunarica da la cuminanza furman ils vers 13,10 e 14,9. Ins è però unì en l’exegesa ch’il text sa drizzia er a commembers da la cuminanza da derivanza gidieua. Per quest fatg pledan las explicaziuns extendidas areguard tematicas ch’eran surtut relevantas per gidieus sco la dumonda dal sabat (cf. 2,23–28 e 3,1–6), la dumonda da la gigina (2,19s.) u la dumonda da la nettezza (7,1–23).

Concernent la situaziun entaifer la cuminanza vegn supponì ch’i devi carismatichers u profets cristians ch’annunziavan il termin ed il lieu da la parusia (v.d. da la vegnida da Cristus). Encunter quels argumenteschia l’evangelist en 13,21s. En quest cas fiss la cuminanza da Marcus probablamain stada segnada da l’aspectativa da l’apocalipsa; che era l’evangelist sez era probablamain segnà da questa spetga mussa vers 9,1. Cun exprimer en vers 8,34–38 che la cuminanza stoppia esser pronta da patir, vegn eventualmain er fatg allusiun a repressiuns da vart d’autoritads romanas, gidieuas u autras.

Lingua e stil

Translaziun araba da l’Evangeli tenor Marcus (ca. 1590)

Tar l’Evangeli tenor Marcus dattan en egl ses linguatg extraordinari e ses stil da scriver. Il grec da mintgadi (uschenumnada koine) sa preschenta tar Marcus a moda fitg simpla. Da la Septuaginta (la translaziun greca dal Vegl Testament) surpiglia el surtut terms teologics; ultra da quai cuntegna il text – sco gia menziunà – divers latinissems. Tratgs caracteristics datti areguard las particlas, il diever da l’artitgel indefinit tar nums propris u en furma d’ina ferma monotonia areguard ils verbs dal discurs. En general sa lascha dir che Marcus rapporta or da la perspectiva d’in narratur auctorial e ch’el ha scrit ses Evangeli a moda episodic-anecdotica.

Marcus accentuescha cleramain la vart umana da Jesus: Jesus vegn grit e trist (3,5), ha fom (11,12), è stanchel (4,38), embratscha uffants (10,16) ed ha tema da la mort (14,33s.).

Structura e cuntegn

I dat diversas propostas co structurar il text. La sutdivisiun la pli usitada parta d’in prolog al qual suondan duas parts principalas: l’operar pussant da Jesus e la via vers la crusch. Per part vegn er proponì da tractar il viadi a Jerusalem sco ina terza part separada.

Tradiziun e redacziun

Cun metter en scrit ses Evangeli, uschia suppon’ins, ha Marcus probablamain pudì recurrer a numerusas tradiziuns cristianas che tractavan la persuna e l’operar da Jesus. Quellas pudessan derivar da pregias che vegnivan tegnidas en las missiuns, dal diever liturgic, da la catechesa entaifer la cuminanza u er da l’apologetica, pia da la defensiun e giustificaziun dal cristianissem vers anora. Bleras da questas tradiziuns vegnan localisadas en vischnancas cristianas d’origin gidieu che stevan sut influenza hellenistica, sco quai ch’igl era per exempel il cas en la Galilea, en la Siriofenzia, en la Deakpolis e surtut era a Jericho e Jerusalem. Intgins exegets supponan che questas tradiziuns eran gia messas en scrit; damai che l’Evangeli è però vaira omogen sto quai restar ipotesa fin ch’ins chatta forsa funtaunas correspundentas. Vaira unida è la scienza percunter en la constataziun che la passiun steva a disposiziun a l’evangelist sco rapport cumplessiv e probablamain er gia en furma scritta. Ins suppona che quel sa basava sin tradiziuns da la cuminanza originara da Jerusalem. Er parts dal discurs davart la fin dal mund vegnan attribuidas ad ina cuminanza primara cun tratgs apocaliptics. Daspera vegnan ulteriuras parts resguardadas sco unitads, senza ch’i fiss però cler tgeninas che derivan da l’evangelist sez e nua ch’el sa basa sin tradiziuns existentas. Igl èn quai la debatta en il chapitel 2, las sumeglias en il chapitel 4 e las expectoraziuns areguard dumondas teologicas en il chapitel 10. I dat er en egl che l’Evangeli tenor Marcus elavura surtut istorgias da miraculs ed exorcissems, entant ch’ils pleds da Jesus èn relativamain rars en cumparegliaziun cun Lucas u Matteus. Perquai suppon’ins che l’autur aveva surtut a disposiziun tradiziuns che raquintan da miraculs da guariziuns e che derivan probablamain da la lavur da las missiuns. Percunter aveva l’evangelist be in access fitg reducì al cuntegn da las logias; la Funtauna Q al para d’esser stada dal tuttafatg nunenconuschenta.

Da la plima da l’evangelist paran da derivar ils cumonds da taschair en 8,30 e 9,9. Er la segunda e terza annunziaziun da la passiun vegnan attribuidas ad el. Medemamain ha l’evangelist redigì sez la cumposiziun cumplessiva da l’Evangeli: il rom apparentamain istoric dal text serva en emprima lingia a sviluppar sia teologia. Tuttina paran las intervenziuns redacziunalas dad esser stadas tut en tut detg modestas; mo uschia sa lascha declerar che l’Evangeli cuntegna numerusas tensiuns che ston derivar da la cumbinaziun da parts dal text che derivan da differentas tradiziuns.

Dapi ch’ins ha chattà l’onn 1958 ina brev che vegn attribuida a Clemens d’Alexandria vegn postulada d’intgins auturs la tesa ch’intginas passaschas da l’Evangeli tenor Marcus sajan vegnidas scursanidas, perquai ch’ellas na correspundevan betg al maletg da la cretta tenor ils babs da la baselgia.

Finiziun secundara

En ils pli vegls manuscrits da l’Evangeli tenor Marcus (Codex Sinaiticus e Codex Vaticanus) finescha quel cun il vers 16,8. Schizunt en la minuscla 304 dal 12avel tschientaner mancan 16,9–20. En il Codex Bobbiensis vegn agiuntà ina finiziun pli curta che deriva probablamain dal quart u 5avel tschientaner. Auters manuscrits fan diever da la ‹fin canonica› 16,9–20 che vegn resguardada sco cumbinaziun d’elements dals Evangelis tenor Lucas e Gion sco er dals Fatgs dals apostels e che deriva probablamain da l’emprima mesadad dal segund tschientaner. Las interpretaziuns da la fin abrupta tar 16,8 divergeschan: Ina pussaivladad è che l’Evangeli tenor Marcus era oriundamain vegnì publitgà a moda incumpletta u che la finiziun oriunda saja ida a perder. Tscherts exegets mettan però en dumonda questas ponderaziuns, damai che Matteus e Lucas èn sa servids da l’Evangeli tenor Marcus; quai vuless dir che la fin stuess gia esser ida a perder tranter 80 e 90 s.C. – pia curt suenter che l’Evangeli è vegnì scrit – quai che para pauc probabel. La cuntraposiziun fa valair che l’anghel da la fossa exprimia tut ils cuntegns da la buna nova da Pasca e termineschia en quest senn l’Evangeli. La mancanza d’ina fin vegn chapida qua sco med stilistic che l’evangelist applitgescha sapientivamain per suttastritgar sia teologia da la crusch. Cunter quai vegn però fatg valair ch’i saja da spetgar tenor 14,28 ina cumparaziun dal Resuscità, quai che pledass pli tgunsch persuenter che la finiziun saja propi ida a perder.

Posiziun entaifer l’istorgia da la religiun

Las relaziuns tranter ils trais evangelis sinoptics

L’Evangeli tenor Marcus ha ina posiziun centrala entaifer l’istorgia da la religiun, damai ch’el marchescha duas transiziuns: il passadi da la tradiziun orala davart Jesus a la tradiziun scritta ed il fatg ch’il cristianissem è plaunsieu creschì or dal mund gidieu-palestinais viaden en l’intschess cultural hellenistic-roman. Avant Marcus existiva la tradiziun da Jesus per gronda part en furma orala (pregias, catechesa, liturgia) ch’ha er cuntinuà sper Marcus e ch’è lura vegnida integrada pli tard sco cuntegns supplementars en ils evangelis posteriurs. Segiramain devi er gia avant Marcus tradiziuns scrittas davart Jesus, per exempel en furma da la Funtauna Q u dal rapport da la passiun. Questas tradiziuns scrittas dal temp avant Marcus han però be preschentà singulas anecdotas or da la vita da Jesus, uschia che Marcus è tenor noss savair effectivamain stà l’emprim ch’ha descrit la vita da Jesus a moda cumplessiva e cronologica, dal batten enfin la mort vi da la crusch. La dumonda tge ch’al haja intimà da far quest pass vegn respundì da la scienza a moda differenta: Ina tesa che vegn adina puspè messa en discussiun è che la cuminanza da Marcus avevi da cumbatter cunter eresias; uschia fiss ses Evangeli da chapir sco scrittira apologetica. In’autra teoria è quella ch’el vulevi conservar en scrit la cretta cristiana ch’era suttamessa da quel temp a midaments; quai tant pli che la generaziun ch’aveva enconuschì persunalmain Jesus era plaunsieu morta ora. Per dar vinavant las tradiziuns ha Marcus stgaffì in nov gener litterar ch’el numna εὐαγγέλιον (Evangelion). Quest gener exprima er la colliaziun dal spazi cultural semitic cun quel hellenistic che dueva segnar in’emprima gronda epoca da l’istorgia da la baselgia: Marcus surpiglia dal Vegl Testament l’idea d’in cudesch da profets ed ordinescha quel a medem temp en furma d’ina biografia cronologia che s’orientescha a las biografias da regents tenor model hellenistic. Quest nov gener han silsuenter Lucas, Matteus, Gion e divers auturs apocrifs empruvà d’imitar.

Influenza posteriura

Tenor la teoria da duas funtaunas è l’Evangeli tenor Marcus il pli vegl dals trais evangelis sinoptics; el ha servì da model per ils dus ‹evangelis gronds› tenor Matteus e Marcus. Cumbain che la teoria da duas funtaunas tuna simpla e plausibla, resta però il suandant problem: tar pericopas (unitads dal text) che cumparan tar tut ils trais sinoptichers correspundan Matteus e Lucas savens en lur formulaziuns, entant che Marcus enconuscha in’autra formulaziun. Che Matteus e Lucas sajan arrivads a basa da Marcus uschè savens a las medemas reformulaziuns è fitg improbabel. Perquai ha la teoria da duas funtaunas stuì vegnir adattada en quel senn ch’in ‹Marcus originar› supponì haja furmà la basa per Matteus e Lucas. Quest text haja cuntegnì las formulaziuns che cumparan oz en Matteus e Lucas, entant che Marcus haja savens midà las formulaziuns repassond ses agen text. In’autra pussaivladad è quella che Matteus e Marcus hajan duvrà in ‹Deutero-Marcus›, pia ina versiun surlavurada da l’Evangeli tenor Marcus. La teoria da duas funtaunas funcziunescha pia be cun integrar diversas supposiziuns e vegn perquai resguardada da divers exegets sco nuncuntentaivla. La tschertga da teorias alternativas n’ha fin oz però purtà nagin resultat cuntentaivel, uschia che la teoria da duas funtaunas furma fin oz – savens en furma modifitgada – il punct da partenza da las ponderaziuns.

Gia en la baselgia veglia è l’Evangeli tenor Marcus vegnì duvrà marcantamain pli pauc ch’ils ulteriurs evangelis, e quai malgrà sia prioritad (supponida). Da l’autra vart ha el furmà da l’entschatta ennà ina part integrala dal canon dal Nov Testament; i n’ha apparentamain dà naginas emprovas da desister da Marcus cun l’argument che praticamain ses entir cuntegn fetschia er part da Matteus e Lucas.

La particularitad e muntada da l’Evangeli tenor Marcus è vegnida percepida pir pli tard: sche la supposiziun areguard la prioritad da l’Evangeli tenor Marcus constat, alura è ses autur stà il creader dal gener litterar ‹evangeli›. Uschia fissi er stà Marcus a focusar la teologia cristiana sin la passiun da Jesus ed a dar a la crusch ina muntada centrala entaifer la cretta cristiana. En l’art è l’Evangeli tenor Marcus vegnì recepì vastamain, uschia per exempel en furma dals crucifix da pestilenza en il temp autmedieval u en la concepziun da l’Altar dad Isenheim da Matthias Grünewald.

L’Altar dad Isenheim da Matthias Grünewald (ca. 1510) accentuescha, confurm a la tradiziun tenor Marcus, la passiun da Jesus

Evangeli tenor Lucas

L’Evangeli tenor Lucas (grec: εὐαγγέλιον κατὰ Λουκᾶν, abreviaziun Lc) furma il terz cudesch dal Nov Testament. El tracta la vita da Jesus da sia naschientscha fin a l’ascensiun. Dapi il temp medieval vegn l’Evangeli sutdividì en 24 chapitels.

Entant ch’i sa tracta tar ils auters evangelis canonics da scrittiras monograficas ch’èn serradas en sasezzas, furma Lucas l’emprim ‹tom› da l’uschenumnada ‹ovra dubla lucana›: l’Evangeli ed ils Fatgs dals apostels furman in’unitad tant formalmain sco er areguard il cuntegn.

Ensemen cun ils Evangelis tenor Matteus e Marcus appartegna er l’Evangeli tenor Lucas als evangelis sinoptics.

Autur

Tenor la tradiziun sa tractavi tar Lucas d’in Grec oriund da l’Antiochia (ch’appartegneva da quel temp a la Siria e giascha oz en la Tirchia). El appartegneva là als emprims cristians pajauns ch’eran vegnids missiunads da Paulus vers l’onn 40. I vegn ditg ch’el haja accumpagnà Paulus sin ses segund viadi da missiun l’onn 51 en la Macedonia e Grezia e ch’el haja passentà in tschert temp tar la cuminanza cristiana a Philippi. In pau pli tard saja el ì cun Paulus a Jerusalem e Roma (l’onn 62) ed haja puspè vivì suenter la mort da Paulus en la Grezia. Là haja el scrit l’Evangeli e sia segunda ovra, ils Fatgs dals apostels. En la vegliadetgna da 84 onns saja el mort ad Achaia/Beozia.

Sco emprim ha probablamain Ireneus da Lyon fatg retschertgas areguard l’autur da l’Evangeli che vegn numnà oz ‹tenor Lucas›; el vegn er ad esser stà l’emprim ch’ha pensà a l’ami ed accumpagnader da viadi da l’apostel Paulus sco autur pussaivel. En questa posiziun vegn Lucas menziunà en trais brevs da Paulus (Phlm 1,23–24, Col 4,14 e 2 Tim 4,11). Er ulteriuras passaschas entaifer las Brevs da Paulus vegnan tut tenor interpretadas sco renviaments a Lucas ed il medem vala per la suandanta passascha or dals Fatgs dals apostels: «A basa da quella visiun avain nus immediatamain tschertgà d’ans embartgar per la Macedonia; pertge che nus eran persvas che Dieu ans haja clamà d’als annunziar la buna nova.» (16,10ss.) Suenter avair discurrì avant da Paulus en la terza persuna, mida il raquintader en quest ed en ils proxims vers a la furma da ‹nus›, pia cun integrar sasez en la societad da Paulus.

En Col 4,14 vegn Lucas designà sco medi. Damai che l’autur da l’Evangeli tenor Lucas descriva surtut las istorgias da guariziun da Jesus, sa lascha l’Evangeli er chapir uschia che l’autur na veglia betg instruir, mabain tematisar l’art da viver saunamain. D’intermediar quest art furmava per medis antics ina da las incumbensas centralas. En l’Evangeli vegn Jesus descrit sco manader en l’art da viver saun. La conclusiun da quai: ins cuntanscha ina vita sauna or da la cretta en Jesus Cristus.

Ina descripziun posteriura da Lucas al mussa sco pictur. La lingua pittoresca da l’autur dueva suttastritgar la pretaisa che quel era versà en l’art figurativ. Sco cumprova vegn per exempel allegada la passascha tenor la quala Gion haja dà sigls en il venter da la mamma. Medemamain duaja l’emprim maletg da Maria derivar dal maun artistic dal sontg evangelist Lucas. Probablamain provegna questa attribuziun da la speziala relaziun da l’autur tar Maria che vegn evidenta en l’Evangeli.

In’indicaziun da l’autur cumpara en l’Evangeli pir a partir dal segund tschientaner. Igl è però er da dir ch’i n’èn betg enconuschents manuscrits da l’Evangeli che fissan pli vegls. Uschia cuntegna gia il pli vegl manuscrit extendì da l’Evangeli tenor Lucas, il papirus 75, la subscripziun ‹tenor Lucas›. Ins suppona che quest chau saja vegnì mess ordavant a l’Evangeli en rom da sia canonisaziun e che quel eri vegnì tradì fin là en furma anonima.

Papirus grec dal terz tschientaner che cuntegna l’Evangeli tenor Lucas

Duess propi avair existì ina stretga relaziun tranter Paulus e l’autur da l’Evangeli, sche na resulta quella en mintga cas betg en las ideas teologicas da l’Evangeli tenor Lucas. Ultra da quai vegnan la persuna e l’operar da Paulus descrits a moda vaira differenta en las Brevs da Paulus d’ina vart ed en ils Fatgs dals apostels da l’autra vart. Da quai vegn magari deducì ch’i na possia betg sa tractar tar l’autur da l’Evangeli d’in scolar da l’apostel Paulus.

Fin oz vegnan defendidas en la scienza omaduas tesas (Lucas sco scolar da l’apostel Paulus e Lucas sco num u surnum d’ina autra persuna). Cun segirtad absoluta na sa lascha defender ni l’ina ni l’autra posiziun.

Dataziun

Tranter ils scienziads dal Nov Testament da tenuta istoric-critica (u ‹liberala›) dominescha ina dataziun tardiva da l’Evangeli tenor Lucas en il temp tranter il 70 ed il 90 s.C. Scienziads da tenuta pli ‹conservativa› tendeschan vers ina dataziun mesauna vers l’onn 60 s.C. Ina dataziun tempriva, vul dir en ils decennis directamain suenter l’operar da Jesus, na vegn però strusch fatga valair.

Dataziun tardiva vers 80 s.C.

Ina dataziun «tranter 70 e 90» vala sco probabla per Werner Georg Kümmel ch’ha scrit in’introducziun en il Nov Testament ch’è derasada vastamain. Sco termin il pli baud pussaivel vala la destrucziun da Jerusalem l’onn 70, damai che l’autur guarda – tenor questa tesa – gia enavos sin quest eveniment. Da vulair fixar la data la pli tard pussaivla è bundant pli difficil. La relaziun tranter la baselgia ed il stadi cumpara a l’evangelist sco nunproblematica. Per consequenza na para la persecuziun dals Cristians dal temp da Domitian (imperatur roman 81–96 s.C.) anc betg d’esser stada enconuschenta a l’autur. Lucas guarda probablamain gia enavos sin la mort da Paulus, ma n’enconuscha evidentamain betg la collecziun da brevs da Paulus ch’è vegnida derasada ca. a partir da l’onn 100. Sco cunfin segir vala la Didache, in manual tempriv d’ina cuminanza cristiana anonima ch’è vegnida scritta ca. tranter 100 e 150: là vegn referì en 1,4 a la pregia sin il champ cuntegnida en l’Evangeli tenor Lucas (6,27–30).

Peter Pilhofer è da l’avis che Lucas supponivi anc a la fin da si’ovra dubla ch’i saja pussaivla ina vita paschaivla dals Cristians en in ambient segnà da toleranza da vart dals Romans (cf. Fatgs dals apostels 28,30–31). Quai paran er da confermar diversas autras passaschas en l’Evangeli tenor Lucas (7,1–10) ed en ils Fatgs dals apostels (10,2–22). Ina tala coexistenza paschaivla saja – uschia Pilhofer – pir stada exclusa definitivamain a partir dal domini da Trajan (98 fin 117 s.C.). «Dal temp da ses domini è la relaziun tranter la cuminanza cristiana e las autoritads romanas stada rutta a moda irreparabla, pertge ch’il confess al cristianissem valeva sco crim che vegniva punì cun la mort.» Pia fiss il temp d’operar da Lucas da fixar vers la fin da l’emprim tschientaner. Per quest motiv sco er pervi d’observaziuns dal cuntegn datescha Pilhofer la genesa da l’ovra dubla da Lucas sin ca. 90 s.C.

Dataziun mesauna vers 60 s.C.

Plirs enconuschiders dal Nov Testament d’ina tenuta plitost conservativa èn da l’avis che Lucas haja scrit si’ovra vers 60 s.C. Tenor questa dataziun fiss l’Evangeli pia vegnì formulà avant la destrucziun da Jerusalem e dal tempel. Las profezias areguard la destrucziun na correspundan betg fitg precis a quai ch’è effectivamain capità 70 s.C.; i na fa damai betg exnum l’impressiun sco sche l’autur avess mess quests pleds posteriuramain en bucca a Jesus. I vegnan er fatg valair indizis, tenor ils quals la gronda part tant da l’Evangeli tenor Lucas sco er dals Fatgs dals apostels sajan vegnidas scrittas dal temp da la praschunia da Paulus a Caesarea, pia vers 60 s.C. Ultra da quai cuntegnan ils Fatgs dals apostels naginas infurmaziuns areguard il mazzament da Jacobus l’onn 62 sco er da Petrus e Paulus en rom da la persecuziun dals cristians tras Nero vers 64–67 s.C.; la mort da questas trais pli impurtantas persunalitads da l’istorgia tempriva da la cuminanza cristiana fiss atgnamain stada da muntada centrala per in’ovra davart ils apostels. Percunter vegn il martiri da Stephanus, ch’è stà bundant main enconuschent ed impurtant, descrit detagliadamain. Per tals motivs pledescha ina part dals teologs persuenter da datar ils Fatgs dals apostels vers 62 s.C. e da l’Evangeli – sco emprima part da l’ovra dubla da Lucas – vers 60 s.C.

Text

Tenor l’ipotesa da duas funtaunas stattan ils Evangelis tenor Matteus e Lucas sut l’influenza da Marc e da la Funtauna Q

Sco tut las scrittiras dal Nov Testament è l’Evangeli tenor Lucas vegnì scrit en la lingua greca communa dal temp, la koine. I dat en egl che l’autur tgira per part in stil fitg elevà che s’avischina al grec classic (p.ex. 1,1–4).

Ils manuscrits ils pli vegls èn ils papiris 75 e 4. Il manuscrit 75 cuntegna Lucas 3–18;22–24 e cun quai radund 80 % da l’entir text; el deriva probablamain dal temp tranter 175 e 225. Medemamain da la fin dal segund u da l’entschatta dal terz tschientaner provegna il papirus 4 che cuntegna be ils chapitels 1–6. Ils pli vegls manuscrits che cuntegnan l’entir text èn ils dus gronds Codices Sinaiticus e Vaticanus che vegnan datads en l’emprima mesadad dal quart tschientaner.

Atgnadads da l’Evangeli tenor Lucas

Martin Dibelius numna l’evangelist Lucas cun ina tscherta raschun «l’emprim istoriograf cristian». La vischinanza da l’Evangeli tenor Lucas a las atgnadads da l’istoriografia hellenistica è enconuschenta dapi daditg e sa mussa gia en ils tratgs caracteristics da la prefaziun:

«Gia blers han empruvà da descriver ils eveniments ch’èn capitads tranter nus e che nus enconuschain tras ils rapports da las perditgas ch’han vis tut da l’emprim davent e ch’han survegnì l’incumbensa da dar vinavant la buna nova. Perquai sun er jau ma decis, suenter m’avair infurmà exactamain davart tut dapi il cumenzament, da metter en scrit ils eveniments in suenter l’auter per tai, stimà Teofilus. 4 Jau fatsch quai, per che ti possias ta persvader tez che l’instrucziun che ti has survegnì è correcta.»

– Lucas 1,1–4

L’Evangeli tenor Lucas è l’emprim che resguarda il return da Cristus retardà. La devisa «Il temp è accumplì, il reginavel da Dieu è datiers», sco ch’i tunava anc tar Marcus, è vegnida stritgada; sut 21,8 admonescha Lucas schizunt da quels che pretendian che la fin saja datiers. Il cuntegn central dal messadi da Jesus, numnadamain la vegnida dal reginavel da Dieu, vegn bain mantegnì; ma quel vegn distatgà da la dumonda dal termin. Finamira centrala daventa da chapir l’essenza da quest reginavel e betg la spetga che quel arrivia proximamain.

A quai correspunda l’emprova da Lucas da structurar en si’ovra dubla l’istorgia dal salit en trais fasas:

1. Il temp dad Israel, da la lescha e dals profets fin tar Gion Battista.
2. Il temp da Jesus sco «mesadad dal temp» (Hans Conzelmann)
3. Il temp tranter l’ascensiun e la parusia

Funtaunas da l’Evangeli tenor Lucas

Gia en l’emprima frasa da la prefaziun (cf. survart) sa referescha l’autur ad auters texts davart l’operar e la passiun da Jesus. Probablamain aveva Lucas enconuschientscha da l’Evangeli tenor Marcus ed ha surpiglià da quel grondas parts. I dat però en egl ch’il text da Marcus che cumpara tar Lucas sa differenziescha essenzialmain da l’Evangeli tenor Marcus sco che nus al enconuschain oz. Lucas lascha per exempel davent Marcus 6,45– 8,26 e surpiglia en general be darar la medema successiun dals pleds sco Marcus. Sch’ins cumpareglia il text da Lucas cun quel da Marcus han ins l’impressiun che Lucas fetschia diever a moda fitg libra da sias funtaunas. Ins pudess er vegnir a la conclusiun ch’il cuntegn da l’Evangeli tenor Marcus n’haja persvadì Lucas ni areguard la lingua ni areguard il cuntegn. Cuntrari a Marcus, però en concordanza cun l’Evangeli tenor Matteus, scriva Lucas pli detagliadamain davart il temp avant il batten da Jesus en il Jordan sco er davart il temp suenter sia mort. Ma er quels chapitels n’ha l’autur segiramain betg scrit senza avair a disposiziun funtaunas. Ins suppona che Lucas haja pudì sa basar qua surtut sin legendas e ditgas da ses temp. Ultra da quai èsi da supponer che las chanzuns ch’èn cuntegnidas en ils chapitels 1 e 2 (Nunc Dimittis – Magnificat – Benedictus) na derivan betg da la plima da l’evangelist sez, mabain plitost dal moviment dals baptists u dal stgazi d’uraziuns da la baselgia primara, vul dir da tradiziuns cristianas ch’han existì avant l’Evangeli.

Cuntegn

L’Evangeli sa lascha sutdivider sco suonda:

• Prefaziun 1,1–4

• Preistorgia 1,5-4,13

• Emprima part: L’operar da Jesus a Galilea 4,14–9,50 e.a.

• Segunda part: Sin via vers Jerusalem (‹rapport da viadi›) 9,51–19,27

• Terza part: A Jerusalem 19,28–24,53

Accents principals che dattan spezialmain en egl furman l’istorgia da Nadal, la Passiun ed ils trais chants da laud che sa drizzan a Maria (Magnificat), Simeon (Nunc dimittis) e Zacharias (Benedictus).

Evangeli tenor Gion

Il cumenzament da l’Evangeli tenor Gion en la versiun greca

L’Evangeli tenor Gion furma il quart cudesch dal Nov Testament. Sco in dals quatter evangelis canonics è el da muntada centrala per la cretta cristiana. En cumparegliaziun cun ils ulteriurs trais evangelis, ils uschenumnads ‹evangelis sinoptics›, dat en egl la preschentaziun e teologia fitg autonoma da l’Evangeli tenor Gion.

Dapi il temp medieval vegn quest Evangeli dividì en 21 chapitels.

Prolog e structura

L’Evangeli tenor Gion na cumenza betg cun la naschientscha, l’uffanza u il batten da Jesus, mabain cun in prolog poetic en furma d’ina chanzun en quatter strofas (1,1–18):

«Al cumenzament (ἀρχή) era il pled (λόγος),

ed il pled era tar Dieu,

e Dieu era il pled.

Quel era al cumenzament tar Dieu.

Tut è daventà tras il pled,

e senza il pled n’è daventà nagut da tut quai ch’è daventà.»

La mira da questa e da las ulteriuras strofas è da chattar en il vers 14:

«Ed il pled è daventà charn

ed ha abità tranter nus,

e nus avain vis sia gloria,

la gloria ch’el ha da ses bab sco unic figl,

plain da grazia e vardad.»

Il prolog è segnà d’in ferm ritmus da la lingua che deriva dal fatg che mintga term central vegn reprendì e manà vinavant en la proxima frasa e che mintga strofa expona ina nova reflexiun. Ils terms e la furma dal prolog sa refereschan a l’emprima istorgia da la creaziun dal mund sco ch’ella è cuntegnida en la Tora (Genesis 1). Er lez text cumenza cun ils pleds «Al cumenzament» e descriva l’operar da Dieu sco in act d’ordinar resp. da sparter elements opposts (glisch e stgiradetgna, di e notg etc.). Ed en medema moda sco la stgaffiziun maina la finala a la creaziun da l’uman – sco sumeglia da Dieu –, uschia culminescha er il prolog en il fatg ch’il pled tras il qual Dieu ha stgaffì tut daventa charn. Il prolog interpretescha pia la vegnida da Jesus Cristus sco incarnaziun dal pled perpeten, il qual ha furmà da l’entschatta ennà la voluntad da Dieu e ch’accumplescha sia stgaffiziun.

Il prolog remplazza las glistas genealogicas e legendas da naschientschas che cumparan en ils Evangelis tenor Lucas e Matteus. Sco in’uvertura anticipescha el las tematicas che vegnan alura explitgadas tras l’entir Evangeli: il pled è daventà charn, ha vivì tranter nus e nus avain vis sia gloria. Questa tripartiziun po er valair sco instrucziun da lectura per las trais parts principalas da l’ovra:

• Il cumparair da Jesus avant perditgas (chapitels 2–12), sutdividì en pleds e miraculs (3–6), debattas cun ils adversaris resp. la differenziaziun tranter adversaris ed aderents (7–12).

• Il cumià dals giuvnals (chapitels 13–17), sutdividì en lavada dils pes (13), pleds da cumià (14–16), uraziun autsacerdotala da Jesus (17).

• Glorificaziun tras la passiun e la levada (chapitels 18–21), sutdividì en passiun e mort (18–19), cumpariziuns dal resuscità e missiun dals giuvnals (20–21).

Cuntegn

La levada da Lazarus (ca. 13avel tschientaner)

Il fil narrativ tanscha da la perditga da Gion Battista (1,19) sur l’operar public da Jesus (2–12) e sia revelaziun envers ils giuvnals (14–17) fin a la crucificaziun (18–19) e l’apparientscha dal resuscità davant perditgas (20).

En il center da l’Evangeli tenor Gion stat il messadi che Jesus saja il figl da Dieu. Quel culminescha en constataziuns sco «Jau e mes Bab, nus essan in esser.» (10,30). Quest’auta conscienza da sasez ha per consequenza ch’intgins gidieus dian che Jesus saja in blasfemader ed emprovan d’al encrappar (10,31–33).

Cunter questas reproschas fa il Jesus da Gion valair ch’el saja vegnì en il mund per intermediar als umans la vischinanza da Dieu. Tgi che craja en Jesus ed en si’ovra divina, quel craja er en Dieu. En el sa persunifitgeschia la charezza da Dieu che saja ella suletta abla da spendrar ils umans:

«Talmain ha Dieu amà il mund ch’el ha dà ses unic Figl, per che mintgin che crai en el na giaja betg a perder, mabain haja la vita eterna. 17 Dieu n’ha betg tramess ses Figl sin il mund per sentenziar ils umans, mabain per als salvar.» (3,16–17)

Il punct culminant da l’annunziaziun da Jesus en l’Evangeli tenor Gion furman ils uschenumnads pleds da cumià, en ils quals Jesus empermetta er a ses giuvnals l’unitad cun Dieu: «Jau sun en mes Bab e vus en mai ed jau en vus.» (14,20)

Per finir implorescha Jesus l’experientscha d’unitad per tut quels che crajan en el:

«Ma jau na rog betg sulettamain per els, mabain er per quels che crain en mai tras lur pled, per che tuts sajan unids, sco che ti, Bab, es en mai ed jau en tai e per ch’els sajan er unids en nus, uschia ch’il mund craja che ti m’has tramess. La gloria che ti has dà a mai hai jau dà ad els, per ch’els sajan unids, sco che nus essan unids: Jau en els e ti en mai.» (17,20–23)

Dal punct da vista da l’Evangeli tenor Gion effectuescha l’experientscha d’esser unì cun Dieu che l’uman vegn liberà da ses desideri insaziabel suenter la vita:

«Quel che baiva da quest’aua, quel ha adina puspè said. Ma quel che baiva da quell’aua che jau dun, quel na vegn mai pli ad avair said. Jau al dun aua che daventa ina funtauna en el, ina che regala vita eterna.» (4,13–14)

A questa enconuschientscha mainan surtut er ils ‹segns› da Jesus (grec σημεῖα). Igl èn quai set ovras da Jesus ch’èn designadas u da chapir explicitamain en quest senn:

1. la transfurmaziun dad aua en vin a chaschun da las nozzas a Cana (2,1–11)
2. la guariziun dal figl dal funcziunari dal retg (4,46–54)
3. la guariziun al Lajet da Betesda (5,1–16)
4. la sadulaziun al Lai da Galilea (6,1–14)
5. il chaminar da Jesus sin il lai (6,16–26)
6. la guariziun da l’um ch’era tschorv dapi la naschientscha (9,1–41)
7. la levada da Lazarus (11,1–44)

La muntada da quests ‹segns› per chapir il messadi da l’Evangeli tenor Gion vegn suttastritgà en 20, 31: «Quests ‹segns› èn vegnids nudads per che vus crajas che Jesus è il Cristus, il Figl da Dieu, e per che vus cun crair hajas la vita en ses num.»

Structura dal text e critica litterara

A basa da metodas istoric-criticas èn vegnidas elavuradas en il decurs dal 20avel tschientaner teorias differenziadas areguard la cumposiziun, las funtaunas litteraras pussaivlas e las repassadas redacziunalas da l’Evangeli. Ils ultims onns è però puspè vegnida accentuada pli ferm l’unitad litterara da l’Evangeli tenor Gion.

Incontestadamain vala la part 7,53–8,11 cun l’adultera sco cumplettaziun posteriura, damai che quella n’è betg cumprovada en ils manuscrits avant il 5avel tschientaner e croda er linguisticamain or dal rom da l’ulteriur text. Daspera vegn il chapitel 21 identifitgà per gronda part sco agiunta al text da l’Evangeli existent: en furma da 20,30–31 exista gia ina finiziun explicita dal cudesch; ultra da quai sa differenziescha l’autur dal chapitel 21 cleramain da l’autur da quest’emprima finiziun. Perscrutaders che resguardan il chapitel 21 sco agiunta èn savens da l’avis che l’accentuaziun dal giuvnal preferì en l’entir Evangeli saja medemamain d’attribuir a questa redacziun posteriura. Igl è oramai dispitaivel, schebain i sa tracta insumma tar quest giuvnal preferì d’ina figura istorica. La resposta sin questa dumonda ha consequenzas decisivas areguard l’identificaziun da l’autur da l’Evangeli (cf. sutvart).

En ulteriurs lieus entaifer l’Evangeli ha l’exegesa istoric-critica fastizà problems da coerenza. Uschia pari per exempel en 4–7 che la successiun dals segiurns da Jesus a Jerusalem ed en Galilea sajan vegnids mess sutsura. Quest dischurden sa laschass schliar a moda nunproblematica cun remplazzar in cun l’auter ils dus chapitels 5 e 6. En pli fai l’impressiun sco sche 18,1 stuess suandar a 14, 31, perquai ch’i na suonda en 15,1 nagin’acziun immediata a l’appel da Jesus dad ir davent. Sch’i sa tracta qua betg be d’in dischurden nunintenziunà, sche concludan aderents da l’ipotesa da redacziun ch’il text avant maun saja vegnì surlavurà e cumplettà d’in redactur, e quai senza render nunenconuschaivels ils puncts da colliaziun. Auters scienziads èn però da l’avis che las rupturas sa laschian explitgar or dal cuntegn u ch’i sa tractia schizunt da renviaments dramaturgics intenziunads e che l’entira cumposiziun da l’Evangeli derivia be dad in maun.

Anc in pau pli lunsch tanschan las teorias, tenor las qualas i sajan vegnidas integradas en l’Evangeli funtaunas primaras. Sco ina tala funtauna pussaivla vegn surtut resguardada ina rimnada da raquints da miraculs che vegn perquai numnada ‹funtaua da semeia› (dal grec σημεῖον ‹segn›). Per part vegn er supponì ch’il rapport da la passiun (18–19) haja gia preexistì en ina tscherta furma e saja vegnì integrà en l’Evangeli.

Tut questas teorias partan da texts e tradiziuns che na sa laschan betg tschiffar istoricamain. I n’existan naginas da las funtaunas supponidas ed er betg versiuns primaras da l’Evangeli che divergiassan da la versiun da pli tard. Perquai han ins puspè cumenzà ils ultims onns a tractar tut questas ipotesas cun dapli sceptica ed a s’avischinar puspè al text sco unitad litterara.

Relaziun tar ils evangelis sinoptics

Rudolf Bultmann (1884–1976), exeget tudestg ch’ha propagà da demitologisar l’access als Evangelis

La dumonda da l’interdependenza u independenza da l’Evangeli tenor Gion dals trais evangelis sinoptics (Matteus, Marcus e Lucas) è adina puspè vegnida discutada a moda cuntraversa. Er en la perscrutaziun actuala resta questa dumonda averta e contestada; en il fratemp datti però blers exegets che supponan ina tscherta enconuschientscha almain da l’Evangeli tenor Marcus. La relaziun tar ils evangelis sinoptics è grev da tschiffar, perquai che l’Evangeli tenor Gion sa differenziescha d’ina vart considerablamain areguard la construcziun, la lingua, il stil e la materia che vegn tractada, ma da l’autra vart porschan diversas passaschas er il medem cuntegn u laschan almain percorscher structuras sumegliantas.

Tematicas e passaschas che l’Evangeli tenor Gion parta cun in u plirs dals sinoptichers èn:

• la guariziun dal figl d’in funcziunari dal retg (Gion 4,46–54; Lucas 7,1–10);
• la sadulaziun dals tschintgmilli ed il chaminar da Jesus sin il lai (Gion 6,1–21; Marcus 6,32–52);
• l’entrada a Jerusalem (Gion 12,12–15; Marcus 11,1–10);
• la davosa tschaina e la designaziun da Giudas sco ‹traditur› (Gion 13,1–30; Marcus 14,12–21);
• l’arrestaziun da Jesus en il curtin da Gethsemane (Gion 18,2–12; Marcus 14,43–53);
• l’interrogaziun avant l’aut cussegl dals gidieus, l’audiziun davant Pilatus e la crucificaziun (Gion 18,12ss.; Marcus 14, 53ss.).

Sch’ins emprova da l’autra vart da tschiffar las differenzas da l’Evangeli tenor Gion envers ils trais evangelis sinoptics, sche dattan en egl ils suandants puncts:

• Tar Gion discurra Jesus a moda pli meditativ-teologica.
• Ils pleds e discurs han lieu en differents contexts (public/giuvnals) e sa drizzan a differents adressats.
• Tar ils sinoptichers discurra Jesus en frasas pli curtas ed en sumeglias.
• Tar Gion operescha Jesus surtut a Jerusalem; i vegnan be menziunads curts viadis en la Galilea.
• Tar Gion è la stgatschada dal tempel plazzada a moda programmatica en il segund chapitel da l’Evangeli (2,13–22). Tenor ils sinoptichers è quest schabetg da situar vers la fin da l’operar da Jesus; el dueva dar stgandel a ses adversaris ed als furnir il motiv per metter el or dals pes.
• Tar Gion desista Jesus da rugar explicitamain ch’el vegnia schanegia da las suffrientschas; tar ils sinoptichers percunter roga Jesus Dieu da laschar ir sperasvi il chalesch.
• Jesus plira d’esser vegnì bandunà da Dieu (cf. analogia tar l’entschatta dal psalm 22).
• Tar Gion tunan ils davos pleds da Jesus vi da la crusch «Igl è accumplì» sco in clom triumfal (cf. analogia tar la fin dal psalm 22).
• Tenor Gion mora Jesus il di da las preparativas per la festa da Pessach; tenor ils sinoptichers mora el in di pli tard, numnadamain l’emprim dals set dis da festa.

Sco ulteriuras atgnadads da l’Evangeli tenor Gion sa laschan numnar:

• Il prolog da l’Evangeli è unics en sia furma imnica-reflectanta.
• Che Lazarus vegn leventà da mort en vita cumpara be tar Gion; sco davos e pli grond ‹segn› da Jesus ha quest raquint in’impurtanza tut speziala.
• En egl dattan ils blers e lungs pleds da Jesus, surtut ils pleds da cumià che s’extendan senza pli grondas interrupziuns sur bunamain tschintg chapitels (13–17).
• Ils pleds da Jesus tractan savens da si’atgna persuna («Jau sun...») e cuntegnan metafras spezialmain intensivas («aua viventa», «glisch dal mund», «paun da la vita»).

Las differenzas tranter Gion ed ils sinoptichers han gia furnì a l’entschatta da l’istorgia dal cristianissem arguments als adversaris per metter en dumonda la vardaivladad dals evangelis (cf. p.ex. la scrittira ‹Contra Christianos› da Porphyrios). Ma er entaifer la baselgia e la discussiun exegetica furman las cuntradicziuns ina sfida permanenta ch’è sa mantegnida fin oz.

Las differenzas ed ils elements communabels rendan quasi nunpussaivel da vegnir ad ina conclusiun clera areguard las relaziuns tranter ils evangelis sinoptics e l’Evangeli tenor Gion. Blers exegets supponan che Gion haja enconuschì l’Evangeli tenor Marcus e forsa era – surtut en las passaschas che tractan la passiun – l’Evangeli tenor Lucas; i po er esser ch’el parta dal fatg che ses lecturs hajan enconuschientscha dals texts correspundents. Ils evangelis sinoptics na vegnan però betg inditgads explicitamain sco funtaunas u models, e quai er betg en connex cun las passaschas che tractan il medem cuntegn. Forsa pudess ins er constatar che Gion tracta material che deriva da las medemas tradiziuns sco ils evangelis sinoptics, ma a moda fitg atgna ed individuala. A basa da talas ponderaziuns supponan intgins perscrutaders schizunt, che Gion haja gì access a funtaunas u tradiziuns ch’han existì independentamain da l’Evangeli tenor Marcus (che furma il pli vegl evangeli canonic). Uschia fiss l’Evangeli tenor Gion tut tenor da tractar prioritarmain, damai ch’el sa basass sin tradiziuns che tanschan il pli lunsch enavos vers il temp da vita da Jesus (cf. latiers sutvart ‹Dataziun tempriva›).

Resumond las perscrutaziuns fin il di dad oz, sa lascha trair la suandanta conclusiun: l’Evangeli tenor Gion na vul betg vegnir chapì sco cumplettaziun u correctura dals evangelis sinoptics, mabain surtut sco atgna ovra independenta.

Autur

L’evangelist Gion (maletg da ca. 1260)

Il titel ‹Evangeli tenor Gion› cumpara gia en ils pli vegls manuscrits (che dateschan da la fin dal segund tschientaner) e numna pia in tschert ‹Gion› sco autur. I na vegn però strusch a sa tractar tar il titel d’ina part originara da l’Evangeli, damai che quel fa allusiun cun la formulaziun ‹tenor› al gener dals evangelis e premetta l’existenza parallela da plirs evangelis en furma d’ina collecziun. Tar ils dus manuscrits ils pli vegls (P66 e P75) sa tracti lura er effectivamain da collecziuns; manuscrits originars che cuntegnessan be l’Evangeli tenor Gion n’èn betg enconuschents.

Il giuvnal preferì

En il text sez na numna l’Evangeli betg il num da l’autur. I vegn però fatg resortir repetidamain in giuvnal da Jesus sco quel «giuvnal che Jesus amava» (19,26 e 21,20–24 ). Da quel vegn er ditg en 19,25–27 ch’el saja stà preschent tar la crucificaziun; ed a medem temp vegn attribuì a las persunas ch’èn stadas directamain preschentas ina muntada particulara en funcziun da perditgas (19,35). A la fin da l’Evangeli (21,24) di il text explicitamain ch’i sa tractia tar quest giuvnal preferì da l’autur da l’Evangeli: «Quai è il giuvnal che dat perditga da questas chaussas e che las ha scrit e nus savain che sia perditga è vaira.»

L’apostel Gion

La tradiziun cristiana ha identifitgà il ‹giuvnal preferì senza num› sco apostel Gion. Dals trais giuvnals che stevan spezialmain datiers da Jesus – Petrus, Jacobus e Gion – è Jacobus numnadamain gia vegnì mazzà l’onn 44 (cf. Fatgs dals apostels 12,2), entant che Petrus vegn differenzià explicitamain dal giuvnal preferì (cf. Gion 13, 15s.; 21,20).

Questa tradiziun po er sa referir al fatg che l’autur n’aveva betg be bunas enconuschientschas dals temps da gigina, da las isanzas e dals usits dals gidieus, mabain ch’el relata er detagls davart la situaziun a Jerusalem (5,2) avant sia destrucziun l’onn 70 ch’han pudì vegnir cumprovads tras exchavaziuns archeologicas.

Er la tradiziun cristiana ch’è sa sviluppada sper e suenter la bibla raquinta da Gion sco autur dal quart evangeli. Ireneus da Lyon (120–202) è stà en sia giuventetgna in scolar da Polykarp da Smyrna (69–155), il qual saja stà da ses temp – uschia scriva Ireneus – in scolar da l’apostel Gion. Quel haja vivì fin en il temp da Trajan (98–117) ad Ephesus ed haja scrit là suenter Matteus, Marcus e Lucas in agen evangeli: «Sco davos ha Gion, il giuvnal dal Segner ch’è sa pusà vi da ses pèz, dà or l’evangeli dal temp ch’el sa trategneva ad Ephesus en l’Asia.»

Per quests motivs ha la tradiziun cristiana resguardà l’apostel Gion sco autur da l’Evangeli. Questa posiziun vegn fatga valair oz da blers auturs, surtut da tempra biblicistica ed evangelicala. Uschia sa laschass almain in dals quatter Evangelis manar enavos sin ina perditga directa da l’operar da Jesus e sia descripziun fiss da resguardar sco vaira autentica. Vegn anc vitiers che er las Brevs da Gion e la Palentada da Gion vegnan attribuidas al medem autur (il qual è pia preschent en il Nov Testament cun trais scrittiras che furman l’uschenumnà ‹Corpus Johanneum›).

Il presbit Gion

Tenor in’autra opiniun furma il presbit (‹patriarc›) Gion l’autur probabel dal ‹Corpus Johanneum›. Tenor ina perditga da l’uvestg Papias da Hierapolis (ca. 130 s.C.) è quel da differenziar sco ‹giuvnal dal Segner› cleramain da l’apostel Gion, il Zebede; quest ‹segund› u ‹auter› Gion saja menziunà explicitamain sco autur a l’entschatta da la segunda e da la terza brev da Gion. Resguardond il cuntegn, il linguatg ed il stil da las brevs èsi probabel che l’autur da las Brevs da Gion ha er scrit l’Evangeli tenor Gion. Il titel ὁ πρεσβύτερος (ho presbyteros) è tradì per quest’‹autra› persuna a moda pli segira ch’il num ‹Gion›.

Tenor questa teoria na fiss l’apostel Gion ni l’autur da l’Evangeli tenor Gion ni il ‹giuvnal preferì›. Cun raschun vegn rendì attent dals aderents da quest’interpretaziun dals fatgs che l’apostel Gion na vegn mai menziunà en l’Evangeli per num u sco autur e ‹giuvnal preferì›. Las scenas en las qualas cumpara il ‹giuvnal preferì› na correspundian er betg als raquints che resguardan l’apostel Gion sco ch’ellas èn cuntegnidas en ils sinoptichers. Ed ultra da quai excludian las caracteristicas linguisticas e stilisticas elevadas in pestgader da la Galilea sco autur.

Ins ha er gia fatg l’emprova d’identifitgar il presbit Gion sco autur da l’Evangeli cun al identifitgar cun la persuna che sa zuppa davos il num ‹Lazarus›, damai che lez vegn numnà en l’Evangeli quatter giadas quel che Jesus «amava» (11,3.5.11.36). Entaifer la perscrutaziun è quai però restà ina tesa da muntada secundara.

Redacziun e scola da Gion

L’onn 1820 ha Karl Gottlieb Bretschneider publitgà ses arguments cunter l’apostel Gion sco autur, quai ch’ha provocà ina dispita animada. L’exegesa actuala da tempra istoric-critica è da l’avis che constataziuns segiras areguard l’autur sajan ni pussaivlas a basa da l’Evangeli sez ni sa fundond sin l’istorgia dal cristianissem tempriv; i saja però pauc probabel che l’apostel Gion saja stà l’autur. Quai che pertutga la figura dal ‹giuven preferì› cumpara quella be en l’Evangeli sez, uschia che la dumonda schebain i sa tractia d’ina persuna istorica resta contestada.

L’Evangeli tenor Gion cuntegna vasts monologs da Jesus en ina lingua elavurada sco er reflexiuns teologicas cumplexas ed avanzadas. Pervi da quai sco er perquai che l’Evangeli divergescha en blers puncts da la tradiziun sinoptica vegnì savens snegà ch’i possia sa tractar da las descripziuns d’ina perditga oculara. Ultra da quai èn blers scienziads da l’avis ch’i na sa tractia betg be d’in autur, mabain d’almain in segund ch’haja agiuntà il chapitel 21 e pir lantschà uschia la tradiziun d’identifitgar il ‹giuvnal preferì› sco autur.

En quest connex vegn identifitgada mintgatant ina cuminanza u scola da Gion che sa basava sin in commember extraordinari, il qual steva bun tras sia vischinanza tar Jesus per l’autenticitad dal text. Ch’igl haja dà ina tala scola da Gion sa lascha supponer or da las davosas Brevs da Gion: quellas fan numnadamain diever d’ina terminologia sumeglianta a quella da l’Evangeli.

Cun il ‹giuvnal preferì› – uschia vegn interpretada la muntada da questa scola – vegnia tschentada en il text ina figura apostolica sper u schizunt sur l’autoritad da Petrus (13,23–28, 21,7.20–23) cun la finamira da fundar ina tradiziun alternativa. Quella na stettia betg en concurrenza cun il cumenzament da la baselgia structurada sut l’egida da Petrus (21,15–18), mabain cumpletteschia quella tras ina tradiziun main liada vi da persunas e lieus (numnadamain en furma da las dimensiuns da l’amur e dal spiert ch’èn caracteristicas per il cristianissem en la tradiziun da Gion).

Sa referind a questa autoritad saja il text vegnì tradì ed adattà entaifer la cuminanza da Gion. A favur d’ina tala perspectiva da gruppa pledan er las indicaziuns a la fin da l’Evangeli: «Nus savain che sia perditga è vaira» (21,24). Damai ch’il text sa preschenta en sia furma finala a moda fitg serrada e concisa, tant linguisticamain sco teologicamain, vegn quest process d’appropriaziun e confruntaziun cun il text per part er designà oz cun il term ‹relectura› (en il senn da leger da nov, releger u leger vinavant). Las elavuraziuns cumparan en questa glisch main sco concurrenza u correctura da models pli vegls, mabain sco process da reflexiun che resulta d’ina lectura communabla. Istoricamain sa laschassan en quest cas be fastizar las lingias da quest process da lectura, betg però las persunas che stattan davostiers u schizunt ils auturs.

Dataziun

Papirus 52

L’Evangeli tenor Gion, papirus 75 da ca. la fin dal segund tschientaner

La perditga en scrit la pli veglia ch’ins ha chattà fin oz per l’Evangeli tenor Gion e per il Nov Testament insumma è il fragment da papirus 52. Il document è vegnì acquistà il 1920 sin in martgà egipzian e deriva probablamain er da l’Egipta. El ha be ina grondezza da paucs centimeters quadrat e cuntegna sin la vart davant ils vers 31–33 e sin la vart davos fragments dals vers 37–38 dal 18avel chapitel. Il papirus vegn conservà en la John Rylands Library a Manchester. A basa da la scrittira ha l’editur C.H. Roberts datà il document sin ca. l’onn 125. Igl ha er dà perscrutaders ch’han datà il document pli baud, ca. vers l’onn 100, ma en general èn ins oz da l’avis ch’i saja ristgà da datar il document be a basa da la scrittira. Per ordinari partan ins oz d’in temp d’origin tranter 130 e 150; singulas vuschs èn da l’avis ch’el tutgia en la segunda mesadad dal 2. tschientaner. Saja sco ch’i veglia: per pudair datar l’Evangeli tenor Gion furma quest fragment en mintga cas il pli impurtant indizi exteriur. Resguardond il fatg ch’il text haja duvrà in temp per arrivar fin en l’Egipta, pon ins supponer ch’el derivia d’avant l’onn 130. Teorias davart ina redacziun tardiva da l’Evangeli en la segunda mesadad dal segund tschientaner – sco che pretendeva la Scola da Tübingen en il 19avel tschientaner – n’èn en quest cas betg fundadas.

Dataziun vers 90–100 s.C.

Ozendi dateschan surtut represchentants da la scola istoric-critica l’Evangeli tenor Gion sin la fin da l’emprim tschientaner, e quai per motivs che resultan dal cuntegn. Sco data la pli tempriva vegn per blers exegets en dumonda l’onn 80, damai ch’i resortia da l’Evangeli in’alienaziun creschenta envers il giudaissem sco ch’el vegniva intermedià en las sinagogas; sin l’exclusiun d’apostats correspundenta guardia il text gia enavos or d’ina perspectiva istorica. Tenor Udo Schnelle è er 11,48 d’interpretar uschia ch’il text guarda gia enavos sin la destrucziun dal Tempel da Jerusalem da l’onn 70.

Dataziun tempriva

Intgins scienziads inditgeschan er dataziuns pli temprivas, uschia per exempel W.F. Albright avant l’onn 80 u John A.T. Robinson e Carsten Peter Thiede avant l’onn 70. Er Klaus Berger emprova da refutar en ses cudesch ‹Im Anfang war Johannes› las dataziuns tardivas da pli baud. Tenor el èn da chattar en il text nagins renviaments a la destrucziun dal Tempel da Jerusalem (er betg en 2,19 e 11,48), e quai cumbain che quest eveniment stoppia avair commuventà tant gidieus sco cristians. L’antigiudaissem supponì e la cristologia e teologia vaira sviluppada na furman per el nagins arguments stringents per ina dataziun tardiva. Il term da l’exclusiun da la sinagoga interpretescha el sco indicatur per ina persecuziun generala, betg liada ad in eveniment concret. I sa tractia il cuntrari d’in stadi tempriv, en il qual la separaziun da la sinagoga succedia or d’agen impuls. Da princip na sa lascha l’ipotesa d’ina dataziun talmain tempriva betg excluder; per gronda part n’è l’exegesa però betg suandada questa argumentaziun.

Lieu d’origin

Tenor la perditga tempriva dad Ireneus da Lyon è l’Evangeli vegnì scrit ad Ephesus. Quest’indicaziun ha chattà fin oz blers aderents. I dat però er vuschs che la cuntradin cun renviar a las suandantas observaziuns en il text che laschan plitost sminar ina localisaziun en il spazi palestinais:

• l’autur ha fitg bunas enconuschientschas topograficas da Jerusalem e da la Palestina;

• l’Evangeli descriva a moda correcta e detagliada diversas festas ed usits dals gidieus;

• l’autur dovra in grec che lascha percorscher fermas influenzas nà dal semitic-ebraic.

Da l’autra vart sa mussa tras l’entir Evangeli ina tenuta cuntraversa visavi ‹ils gidieus› – vul dir vers lur manaders –, quai che lascha percorscher che la cuminanza da Gion aveva tuttavia contacts tendids cun la cuminanza giudaica. Ina tala situaziun n’è strusch probabla per il temp da Jesus, ma correspunda tuttavia a la situaziun suenter l’onn 70: suenter ch’ils Romans han rebattì la sullevaziun dals gidieus e destruì il tempel èsi numnadamain vegnì entaifer il giudaissem ad ina reorganisaziun per esser pronts cunter smanatschas ed irritaziuns d’ordaifer. Ma ina situaziun da conflict sco ch’ella vegn descritta en l’Evangeli è stada pussaivla dapertut là nua ch’ina cuminanza cristiana è fruntada sin sinagogas – e quai vala gist er per Ephesus, nua ch’igl è cumprovà che cuminanzas cristianas e gidieuas existivan ina sper l’autra. La dumonda areguard il lieu d’origin da l’Evangeli na sa lascha pia betg respunder cun tutta segirtad.

‹Ils gidieus›

La relaziun da l’Evangeli tenor Gion tar ils gidieus resp. tar ils abitants da la Judea (Ιουδαίοι) è ordvart ambivalent. D’ina vart vegn Jesus descrit explicitamain sco gidieu (4,9) e constatà: «Il salit vegn dals gidieus» (4,22). Da l’autra vart vegnan descrittas situaziuns da conflict massivas tranter Jesus ed ‹ils gidieus› che fan l’impressiun d’ina ostilitad fundamentala. Quest spectrum da confruntaziun cun il giudaissem tanscha bundant pli lunsch che las descripziuns en ils ulteriurs evangelis (che descrivan be intginas debattas tranter Jesus e – surtut – ils farisers). Percunter inditgeschan tut ils quatter Evangelis unanimamain ch’ils manaders dals gidieus hajan extradì Jesus als Romans per al crucifitgar (18).

La descripziun critica dals ‹gidieus› en l’Evangeli tenor Gion ha savens stuì star bun en l’istorgia dal cristianissem per tenutas ed acziuns antisemiticas. Per quest intent èn ils aspects positivs en la descripziun vegnids supprimids ed ils negativs èn vegnids accentuads e malduvrads per condemnar a moda pauschala tut ils gidieus.

Il motiv per il conflict tranter Jesus ed ‹ils gidieus› vesa l’Evangeli tenor Gion surtut en la nunchapientscha gidieua per la dimensiun spirituala da Jesus, il qual intermediescha sco «pled da Dieu» (1,1) in access direct a Dieu. Questa tendenza sa mussa gia en la descripziun da l’inscunter nocturn tranter Jesus ed il fariser Nicodemus (3,1–21). Nicodemus vegn preschentà sco in represchentant dals manaders religius che sa refereschan a realitads e tradiziuns materialas e che na mussan nagina chapientscha per relaziuns spiertalas («Vus stuais nascher da nov» 3,7). Entant che Nicodemus è almain pront d’entrar sin in dialog e sa sviluppa la finala ad in aderent da Jesus (19,38–40), mainan autras debattas da Jesus cun ‹ils gidieus› – davart la sanctificaziun dal sabat (5,16–18) u l’origin genealogic dals gidieus (8,39–59) – a conflicts che mainan a l’emprova d’encrappar Jesus e che fineschan en sia extradiziun als Romans. Formulaziuns problematicas sco per exempel ch’ils adversaris gidieus da Jesus hajan «il diavel per bab» (8,44) èn naschidas or da talas situaziuns da conflict e na dastgan betg vegnir interpretadas sco parairis generals areguard il giudaissem.

Las dispitas cun il giudaissem che cumparan en l’Evangeli tenor Gion descrivan tenor l’opiniun dals exegets istoric-critics la situaziun suenter ch’ils cristians èn vegnids exclus da la sinagoga (suenter l’onn 70). Gion tracta probablamain confurm als fatgs istorics ils tratgs fundamentals dal conflict ch’è prorut tranter il cristianissem en plain svilup ed il giudaissem ch’empruvava da sa consolidar da nov suenter la catastrofa da la Guerra giudaica. En quest ambient èn er da situar las bunas enconuschientschas che resortan da l’Evangeli tenor Gion areguard rituals, tradiziuns e festas dals gidieus. Quellas sa laschan explitgar il pli tgunsch cun presumar ina gronda vischinanza da l’Evangeli tar las tradiziuns giudaic-biclicas.

Funtaunas

• Ils texts dals evangelis en lingua rumantscha (rumantsch grischun)
• Ils texts dals evangelis en lingua tudestga (translaziun unitara)
• Ils texts dals evangelis en lingua tudestga (translaziun da Luther)

Litteratura

• Detlev Dormeyer: Evangelium als literarische und theologische Gattung (= Erträge der Forschung. Band 263). Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1989.
• Dirk Frickenschmidt: Evangelium als Biographie. Die vier Evangelien im Rahmen antiker Erzählkunst. (= Texte und Arbeiten zum neutestamentlichen Zeitalter, tom 22). Francke, Tübingen 1997, ISBN 3-7720-1873-4
• Martin Hengel: Die vier Evangelien und das eine Evangelium von Jesus Christus. Studien zu ihrer Sammlung und Entstehung (= Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, tom 224). Mohr Siebeck, Tübingen 2008, ISBN 3-16-149663-9
• Eduard Schweizer: Das Evangelium nach Matthäus. Übersetzt und erklärt. Göttingen (1973) 4. ed. 1986, ISBN 3-525-51306-2
• Michael J. Wilkins: Matthew. From Biblical Text – to Contemporary Life. (NIV Application Commentary). Zondervan, Grand Rapids 2004 (1003 p.).
• Camille Focant: L’évangile selon Marc. (Commentaire biblique, Nouveau Testament 2). Les Éd. du Cerf, Paris 2005, ISBN 2-204-07407-1
• Volker Stolle: Das Markusevangelium. Text, Übersetzung und Kommentierung (unter besonderer Berücksichtigung der Erzähltechnik). (Oberurseler Hefte Ergänzungsbände, tom 17). Edition Ruprecht, Göttingen 2015, ISBN 978-3-8469-0175-5
• Wolfgang Stegemann: Zwischen Synagoge und Obrigkeit. Zur historischen Situation der lukanischen Christen. FRLANT 152. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1991, ISBN 3-525-53816-2
• Talbert, Charles H.: Reading Luke-Acts in Its Mediterranean Milieu. (Supplements to Novum Testamentum 107). Brill, Leiden e.a. 2003, ISBN 90-04-12964-2
• Titus Nagel: Die Rezeption des Johannesevangeliums im 2. Jahrhundert. Studien zur vorirenäischen Aneignung und Auslegung des vierten Evangeliums in christlicher und christlich-gnostischer Literatur (= Arbeiten zur Bibel und ihrer Geschichte, tom 2). Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig 2000, ISBN 3-374-01821-1
• Markus Enders, Rolf Kühn, Christoph Bruns: «Im Anfang war der Logos...» Studien zur Rezeptionsgeschichte des Johannesprologs von der Antike bis zur Gegenwart (= Forschungen zur europäischen Geistesgeschichte, tom 11). Herder, Freiburg im Breisgau e.a. 2011, ISBN 978-3-451-34020-8

Colliaziuns

 Commons: Evangelis – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Alan Bill: Gospel Origins. A bibliography of the critical study of the process by which the traditions of Jesus became the canonical gospels. 9 d’avrigl 2009, p. 752, consultà ils 2 d’avust 2012 (PDF; 3,1 MB).
• Detlev Dormeyer: Evangelium. En: Michaela Bauks, Klaus Koenen, Stefan Alkier (ed.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart 2006ss., consultà ils 2 d’avust 2012.
• Thomas Söding: Das Matthäusevangelium (PDF; 4 paginas, 0,3 MB)
• Christoph Fasse: Übersicht zum Matthäusevangelium: Verfasser, Entstehungszeit, -ort, Gliederung sin: Netzwerk der Reformierten Kirchen
• Martin Meiser: Übersicht zum Markusevangelium sin: Netzwerk der Reformierten Kirchen
• Das Lukas-Evangelium sin: bibelwissenschaft.de
• Klaus Vogler: Einführung ins Johannesevangelium: Verfasser, Verhältnis zu den Synoptikern, Entstehungszeit, -ort, Gliederung sin: Netzwerk der Reformierten Kirchen
• Wieland Willker: A textual commentary on the Gospel of John (PDF; 2,22 MB)