Utilisader:MooRtje/Cudeschs/A l'exempel dad Anne Frank/Pajais Bass

Capitulaziun dals Pajais Bass tras general Winkelman, ils 15 da matg 1940

Introducziun

Cura che la Segunda Guerra mundiala è prorutta, ha la regenza dals Pajais Bass empruvà l'emprim da sa cumportar a moda neutrala. Hitler però ha cumandà a sias truppas d'invader ils Pajais Bass, la Belgia ed il Luxemburg per pudair occupar la Frantscha guntgind la Lingia da Maginot vers nord. Suenter in cumbat da tschintg dis han las truppas tudestgas sfurzà ils Pajais Bass da sa surdar. Il motiv decisiv per far quest pass è stà il bumbardament da Rotterdam. La famiglia roiala era gia fugida pli baud en l'Engalterra. A partir da quel mument fin l'avrigl 1945 è il pajais stà sut occupaziun tudestga. La Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) sut Anton Adriaan Mussert ha collavurà cun las truppas d'occupaziun, senza però cuntanscher in'influenza pli gronda ni en la populaziun ni a l'intern da l'apparat d'occupaziun. Percunter han ils Pajais Bass tschentà entaifer la Waffen-SS in impurtant contingent da voluntaris da l'exteriur (var 60 000 umens). Suenter l'invasiun han gì lieu las persecuziuns da Gidieus tras ils occupants tudestgs. La chauma dal favrer 1941 cunter las deportaziuns è vegnida rebattida sanguinusamain. Dals radund 160 000 Gidieus dals Pajais Bass a l'entschatta da la guerra e 20 000 fugitivs gidieus vivevan a la fin da la guerra be pli radund 30 000. Er blers Roma e Sinti sesents en ils Pajais Bass èn daventads unfrendas da las deportaziuns en il Champ da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau.

Ils onns da guerra en survista

L'attatga da surpraisa dal matg 1940

Rotterdam suenter l’attatga or da l’aria tudestga, matg 1940

Regina Wilhelmina discurra sin Radio Oranje, Londra, ils 28 da fanadur 1940

Suenter ch'ils naziunalsocialists han attatgà il prim da settember 1939 la Pologna, han la Gronda Britannia e la Frantscha declerà a la Germania la guerra. Sco en l'Emprima Guerra mundiala avevan ils Pajais Bass sperà da betg vegnir tratgs en la guerra. Las regenzas dals Pajais Bass avevan per part mussà chapientscha per la politica da l'exteriur agressiva da Hitler, damai ch'era ellas resguardavan las regulaziuns dal Contract da Versailles sco memia severas envers la Germania. Ins era sa concentrà ad extender las relaziuns economicas ed a tgirar bunas relaziuns cun il Reich tudestg. Ils onns 1930 avevan ils Pajais Bass dà repetidamain decleraziuns ch'ins vegnia a sa cuntegnair a moda neutrala en cas d'in conflict e ch'ins spetgia d'eventualas partidas guerregiantas da respectar questa tenuta. Ils Pajais Bass n'eran apparentamain betg conscients che la tactica da guerra era sa midada da rudent tras l'aviatica da guerra moderna. Il territori dals Pajais Bass furmava tant per la Gronda Britannia sco er per la Germania ina basa pussaivla per lantschar attatgas or da l'aria cunter l'auter stadi.

Ils 7 da november 1939 ha regina Wilhelmina anc purschì ensemen cun Lepold III da la Belgia in'intermediaziun da la pasch, senza che la Gronda Britannia e la Frantscha prendian però serius quella. E per la Germania eran questas stentas schizunt disturbantas, avend Hitler ordinà ils 13 d'october 1939 da preparar l'attatga sin la Frantscha e l'Engalterra; gia da quel temp cumpigliava quest plan d'invader ils Pajais Bass e la Belgia.

Ils 10 da matg 1940 ha la Wehrmacht attatgà ils Pajais Bass e la Belgia ed occupà entaifer paucs dis la gronda part dals Pajais Bass. L'armada dals Pajais Bass era pitschna ed equipada be mal, uschia che quella n'ha betg pudì far gronda resistenza. Il plan tudestg da metter a ferm la regenza dals Pajais Bass, il schefcumandant da las forzas armadas Henri Winkelman e la regina Wilhelmina na dueva però betg reussir. Temend da l'entschatta ennà ch'il pajais na vegnia betg a pudair rebatter ils Tudestgs, ha la regenza dals Pajais Bass gia tramess ils 10 da matg il minister da l'exteriur dals Pajais Bass Eelco van Kleffens ed il minister colonial Charles Welter a Londra a preparar l'exil da la chasa roiala e da la regenza. Ils 13 da matg 1940 èn la famiglia roiala ed ils commembers restants da la regenza emigrads. La pussanza executiva avev'ins surdà avant al general Henri Winkelman.

Ils 14 da matg devi be pli paucs champs da battaglia, tranter auter sper Rotterdam. Il commando superiur da la Wehrmacht ha sinaquai decidì da manar natiers la capitulaziun dals Pajais Bass cun attatgar Rotterdam or da l'aria. Ils bumbardaders èn partids anc durant ch'ina delegaziun ollandaisa contrahava cun ils Tudestgs davart las cundiziuns per terminar las acziuns da cumbat. La finala ha la delegaziun dals Pajais Bass dà ses consentiment – ma en quel mument eri gia memia tard per vulair cumandar als pilots dals bumbardaders d'interrumper l'attatga. Ils bumbardaments han chaschunà 800 unfrendas; 25 000 abitaziuns èn vegnidas destruidas e 78 000 abitants èn daventads senzatetg. Sinaquai han ils Pajais Bass capitulà. En la Gronda Britannia è sa furmada ina regenza d'exil ollandaisa sut Pieter Gerbrandy.

General Friedrich Christiansen è stà dals 29 da matg 1940 fin ils 7 d'avrigl 1945 schefcumandant da la Wehrmacht en ils Pajais Bass occupads e dals 10 da november 1944 fin ils 28 da schaner 1945 a medem temp cumandant da la 25avla armada ch'è stada là en servetsch cunter ils Alliads. Suenter la guerra è Christiansen vegnì arrestà e sentenzià a 12 onns praschun pervi dad in crim da guerra (arsentada d'in vitg e deportaziun da 602 umens). Il december 1941 è el vegnì grazià.

Temp d'occupaziun e resistenza

Hanns Rauter, Hendrik Alexander Seyffardt (NSB), Seyss-Inquart, Wilhelm Harster ed Anton Mussert (NSB), ils 11 d'october 1941

Ils 18 da matg 1940 ha Hitler nominà Arthur Seyss-Inquart sco cumissari dal Reich per ils Pajais Bass. Quel ha introducì a l'intern dal pajais l'obligaziun da lavur ed ha – cunter la Convenziun da Den Haag correspundenta – laschà eriger la populaziun civila structuras militaras sco per exempel la bastiun da l'Atlantic. Radund 475 000 abitants dals Pajais Bass han ins manà en il Reich tudestg a prestar lavur sfurzada; suenter lur return èn quels savens vegnids stigmatisads sco collavuraturs. Ensemen cun la birocrazia ollandaisa ha Seyss-Inquart organisà l'exclusiun, concentraziun e deportaziun dals Gidieus, Sinti e Roma. Lur facultad è vegnida ‹arisada› a favur da bancas e concerns tudestgs.

A l'entschatta da la guerra vivevan en ils Pajais Bass 160 000 umans da derivanza gidieua, inclusiv ils 20 000 fugitivs gidieus ch'eran immigrads nà dals pajais vischins. A partir dal 1942 han ils occupants tudestgs duvrà il Champ da fugitivs Westerbork, ch'era vegnì erigì il 1939, sco champ da concentraziun (champ da rimnada e da transit), surtut per la deportaziun ad Auschwitz. Ulteriurs champs sin territori ollandais han furmà il Champ transitoric Amersfoort ed il Champ da concentraziun Vught en il sid da Herzogenbusch. A Doetinchem e Barneveld han ins duvrà la villa Bouchina, il chastè De Schaffelaar e la chasa De Biezen sco champs d'internament, e quai per part sut surveglianza da collavuraturs ollandais.

A la fin da la guerra vivevan be pli radund 30 000 Gidieus ollandais. Cun 112 000 mazzads èn morts radund 75 procent dals Gidieus ollandais, quai ch'è procentualmain bler dapli ch'èn tut ils auters pajais da l'Europa dal Vest. En rom da l'acziun M han ins manà lur facultad en il Reich, medemamain collecziuns d'art ed entiras bibliotecas, sco per exempel la Bibliotheca Rosenthaliana e la biblioteca dals sefardim.

Ils 22 e 23 da favrer 1941 ha gì lieu in'emprima razzia sistematica; dapli che 400 umens gidieus èn vegnids manads en il Champ da concentraziun Mauthausen. Sinaquai han ils communists dals Pajais Bass proclamà ina chauma generala, la quala è entrada en l'istorgia sco ‹chauma dal favrer›. La chauma ch'aveva cumpiglià l'entira part settentriunala dal pajais han las truppas d'occupaziun abattì sanguinusamain.

Il fanadur 1940 han trais umens, tranter quels il primminister da pli tard Jan de Quay, furmà la Nederlandse Unie. Quella ha acceptà l'occupaziun sco fatg che na sa laschia betg midar ed ha empermess da collavurar cun ils occupants; a medem temp dueva vegnir impedì che la Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) daventia adina pli ferma. Il 1941 han ins però scumandà l'Unie. I n'era betg reussì al moviment da sa far valair sco forza equilibranta. D'ina vart attirava l'Unie vuschs che sa drizzavan cunter ils Tudestgs; da l'autra vart aveva l'organisaziun però ‹cusseglià› a Gidieus da betg daventar commembers, e suenter la guerra è quella vegnida crititgada per avair collavurà memia ferm cun ils Tudestgs.

Suenter il scumond da tut las partidas en il decurs da l'onn 1941 è l'influenza da la NSB creschida levamain. La pussanza legislativa è però restada vinavant en ils mauns dals occupants. Cumbain ch'ils occupants eran malvis en la populaziun, è la prontezza da far resistenza activa restada pitschna. L'istoriograf Chris van der Heijden discurra perquai d'in «passà somber» e dal fatg che blers Ollandais hajan stuì s'arranschar en ina moda ni l'autra cun ils occupants. Cun quai è vegnì curregì il maletg idealisant dal suenterguerra che discurriva d'ina gronda maioritad opponenta e d'ina pitschna minoritad da collavuraturs.

Da l'autra vart sto però er vegnir menziunà il suandant: Tenor l'Institut per la documentaziun da guerra ollandais (NIOD) han Ollandais zuppà durant la culminaziun da la resistenza fin a 350 000 persunas. Quests fugitivs vegnivan sustegnidas da bundant 500 000 umans – pia da fin ad in dieschavel da la populaziun da quel temp. Tranter las persunas zuppadas sa chattavan 25 000 Gidieus. Tut en tut èn 5200 Ollandais vegnids undrads da Yad Vashem, il center da documentaziun dal holocaust a Jerusalem, sco ‹Gists tranter ils pievels›. Ils Pajais Bass dumbran uschia tranter tut ils pajais occupads la pli auta cumpart da persunas ch'èn vegnidas undradas.

Avanzada dals Alliads ed enviern da fomaz

Paracrudaders britannics en vischinanza dad Arnheim (Operation Market Garden, settember 1944)

En rom da l'Operation Overlord èn ils Alliads sbartgads a partir dals 6 da zercladur 1944 en la Normandia. Ils 15 d'avust èn ids a fin ils cumbats sper Caen ed ils 25 d'avust ils cumbats sper Paris. Silsuenter èn las truppas alliadas avanzadas sveltamain en direcziun dal cunfin ollandais. Quai è stà pussaivel grazia ad ina logistica raffinada (uschenumnà Red Ball Express).

Ils 3 da settember han ils Alliads liberà la citad da Brüssel, in di pli tard Antwerpen. Medemamain ils 4 da settember ha il primminister ollandais Pieter Sjoerds Gerbrandy tegnì al Radio Oranje in pled, en il qual el ha fatg a savair ch'ils Alliads hajan passà il cunfin e che l'ura da liberaziun saja uss arrivada. Ins fascheva quint che Rotterdam possia vegnir occupà ils 5 da settember, Utrecht ed Amsterdam ils 6 da settember e che l'entir pajais saja liberà suenter paucs dis.

Blers Ollandais èn sa preparads a beneventar ils Alliads ed han bandunà lur plazs da lavur; sin las vias è sa rimnada ina fulla plain spetgas. Tranter ils blers occupants tudestgs ed ils commembers da la Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) èsi vegnì tar reacziuns da panica; en tutta prescha han ins destruì documents, pli che 30 000 commembers da la NSB èn fugids cun lur famiglias dals Pajais Bass sin territori tudestg. Quest di è vegnì enconuschent sco Dolle Dinsdag (‹mardi nar›).

Ils 17 da settember han ils Alliads lantschà l'operaziun ristgada Market Garden. Quella preveseva ina svelta attatga en la part meridiunala dals Pajais Bass per conquistar cun agid da truppas or da l'aria punts che manavan sur ils trais flums principals. La punt dad Arnheim sur il Rain na duevi però betg reussir als Alliads da conquistar; l'operaziun è ida a finir per els en ina terrada cun grondas sperditas.

L'enviern 1944/45 è stà aparti fraid, bletsch e lung; blers Ollandais, e tranter quels blers abitants da las citads, han stuì patir fom e schelar en il territori ch'era anc adina occupà. Quest enviern è entrà en la memoria collectiva sco Hongerwinter (‹enviern da fomaz›). Radund 20 000 umans èn morts da la fom. En publicaziuns pli veglias avev'ins discurrì da 200 000 morts da la fom; questa cifra ha l'istoriograf David Barnouw curregì il 1999.

Ils 5 da matg 1945 ha la Wehrmacht capitulà sper Wageningen; quest di vegn celebrà fin oz sco Bevrijdingsdag (‹di da liberaziun›).

Suenter che la regenza d'exil ollandaisa aveva declerà al Giapun la guerra, ha cumenzà ils 11 da schaner 1942 l'invasiun giapunaisa da l'India ollandaisa. Ils Ollandais han capitulà il prim da mars cura che truppas giapunaisas han sbartgà sin l'insla Java. Ils abitants ollandais èn vegnids mess a ferm ed empraschunads en champs da lavur. Cun la capitulaziun giapunaisa ils 15 d'avust 1945 è la Segunda Guerra mundiala er ida a fin en questa part dal mund. Bainprest è suandada la guerra d'independenza da la populaziun autoctona ch'ha manà a la fundaziun da l'Indonesia l'onn 1949.

Regina Wilhelmina era avanzada ad ina figura simbolica da la resistenza cunter ils occupants tudestgs. Durant il temp d'occupaziun eran s'augmentadas sias tendenzas absolutisticas (ella vuleva eleger sezza ils ministers); suenter il return en ils Pajais Bass n'han quests plans però betg sa laschà realisar. L'onn 1948, suenter in temp da regenza da tschuncanta onns, ha ella abditgà a favur da sia figlia Juliana.

La deportaziun dals Gidieus

Centrala d'emigraziun gidieua ad Amsterdam

Las baraccas da Westerbork suenter la liberaziun il 1945

La fin da mars 1941 han ils naziunalsocialists endrizzà ad Amsterdam la Centrala d'emigraziun gidieua, e quai tenor il concept da la Centrala d'emigraziun gidieua a Vienna. L'uffizi aveva sia sedia a la Eeghenstraat ad Amsterdam; si'incumbensa era l'emprim d'accelerar l'emigraziun da Gidieus or dals Pajais Bass. Pli tard ha la centrala figurà sco organ executiv per ‹dumondas gidieuas› en general, e quai fin a l'organisaziun da lur deportaziun en ils champs d'exterminaziun.

Durant l'emprima fasa, quella da l'emigraziun sfurzada, han ins manà tras fin il matg 1941 be radund 200 proceduras d'emigraziun. Silsuenter è – cun paucas excepziuns – vegnida scumandada l'emigraziun da Gidieus or dals Pajais Bass.

Fin l'atun 1941 è la Centrala d'emigraziun gidieua ad Amsterdam sinaquai surtut stada occupada cun registrar tut ils Gidieus. L'avust 1941 e suenter la Conferenza da Wannsee l'entschatta 1942 han ins extendì las incumbensas da la centrala; quellas cumpigliavan uss explicitamain er lavurs preparatoricas en vista a la «soluziun finala».

Gia ils 5 da fanadur 1942 ha la Centrala d'emigraziun gidieua clamà 4000 Gidieus da sa render en il Champ transitoric Westerbork; là dueva avair lieu ina consultaziun medicala en vista ad in servetsch da lavur en Germania. Da Westerbork manavan ils transports però en champs d'exterminaziun.

Il settember 1941 han ins registrà en ils Pajais Bass en tut radund 140 000 Gidieus, tranter quels er fugitivs tudestgs ed austriacs. Dals 107 000 Gidieus ch'èn vegnids deportads han be 5200 survivì il holocaust.

Champ transitoric Westerbork

Curt avant l'erupziun da la Segunda Guerra mundiala ha l'administraziun ollandaisa endrizzà en la provinza Drente il ‹Champ da fugitivs central Westerbork› per pudair dar dumogn al grond dumber da fugitivs, surtut da Gidieus da la Germania e da l'Austria, ordaifer las citads ed ils vitgs ollandais. Ils 15 da december 1938 aveva la regenza dals Pajais Bass serrà ils cunfins per fugitivs, apparentamain per mantegnair relaziuns amicablas cun la Germania. Uschia han ins tractà ils fugitivs sco esters malvis che na duevan en nagin cas vegnir integrads. Enstagl als vulevan ins plazzar en in champ central, l'erecziun dal qual è vegnida decidida il favrer 1939.

Suenter che la Wehrmacht aveva surpiglià il commando en il pajais, è il champ vegnì tratg a niz en rom da la politica d'occupaziun tudestga. En in'emprima fasa han ins manà en quel tut ils Gidieus tudestgs ed austriacs ch'eran fugids en ils Pajais Bass. Ma pir a partir dal prim da fanadur 1942 è il champ vegnì manà uffizialmain sco «champ transitoric da Gidieus»; quai stat en connex cun las deportaziuns en ils champs d'exterminaziun ch'han cumenzà ils 15 da zercladur. A partir dals 14 da fanadur han ins realisà transports nà da tut las parts dals Pajais Bass en il champ transitoric. Sper ils Gidieus, che furmavan per lunschor la gronda part dals cussadents, han ins er tegnì en fermanza Sinti, Roma e cumbattants da la resistenza. En pli manavan sur il Champ transitoric Westerbork quasi tut ils transports da deportaziun che la SS arranschava en questa part dal territori occupà.

Mintga mardi partiva da Westerbork in tren cun ina gronda gruppa da praschuniers sur Assen, Groningen e la staziun da cunfin Nieuweschans «vers ost», per gronda part en ils champs d'exterminaziun Auschwitz-Birkenau e Sobibor. Ils viadis, organisads mintgamai da la Deutsche Reichsbahn, duravan radund trais dis. Fin Nieuweschans vegniva il tren manà da persunal da viafier ollandais e surpiglià là da persunal tudestg. Tut en tut han ins deportà tranter il 1942 ed il 1944 dapli che 107 000 Gidieus da Westerbork, e quai vers ils suandants lieus da destinaziun: Auschwitz (57 800 deportads; 65 trens), Sobibor (34 313 deportads; 19 trens), Bergen-Belsen (3724 deportads; 8 trens) e Theresienstadt (4466 deportads; 6 trens). Be radund 5000 dad els han survivì ed han pudì returnar suenter la guerra.

Albert Konrad Gemmeker, il cumandant dal champ dapi l'october 1942, ha laschà far l'onn 1944 in film davart Westerbork; quel n'è però betg vegnì terminà. Il 2007 ha il cineast Harun Farocki mess ensemen da quest material il film ‹Aufschub – Dokumentarische Szenen aus einem Judendurchgangslager›.

Manader dal servetsch d'urden gidieu era Kurt Schlesinger, ses substitut Heinz Todtmann. Lur incumbensa principala era d'administrar la cartoteca dals praschuniers e da far las glistas da deportaziun. Schlesinger ha tratg a niz sia posiziun per proteger ses collavuraturs gidieus da derivanza tudestga envers tals da derivanza ollandaisa. Sco protecziun cunter la deportaziun u per vegnir deportà per exempel a Theresienstadt enstagl ad Auschwitz sa laschava el corrumper regularmain (cun acceptar daners, objects da valur u servetschs sexuals). Ils manaders corrupts dal servetsch d'urden a Westerbork n'èn mai vegnids fatgs responsabels per lur agir.

Tranter las unfrendas ch'èn passadas tras Westerbork sa chattan er divers nums enconuschents: Etty Hillesum – la magistra ollandais-gidieua, da la quala èn vegnids publitgads ils diaris dals onns 1941–1943 – è stada arrestada en il champ transitoric, avant ch'ella vegnia deportada ed assassinada il 1943 ad Auschwitz. Medemamain ha Westerbork furmà ina da las davosas staziuns per las carmelitas da derivanza gidieua Edith Stein e sia sora Rosa ch'avevan operà en la claustra Echt-Susteren e ch'èn er ellas vegnidas per la vita ad Auschwitz. Edith Stein è enconuschenta per sias ovras filosoficas ed è vegnida beatifitgada tras papa Gion Paul II.

Anne Frank è stada internada cun sia famiglia dapi ils 8 d'avust 1944 en la baracca dals punids a Westerbork. Cun il pli davos tren ch'è insumma partì davent da Westerbork è ella vegnida deportada ils 3 da settember 1944 ad Auschwitz-Birkenau. La baracca, en la quala Anne Frank era plazzada a Westerbork, han ins demontà suenter la guerra e duvrà sin in bain puril en la vischnanca Veendam sco clavà. Il 2009 è la baracca vegnida destruida, probablamain tras incendiament.

Ils 12 d'avrigl 1945 han schuldads canadais liberà Westerbork. Da quel temp sa chattavan là anc radund 900 praschuniers gidieus. La regenza ollandaisa ha sinaquai duvrà intgins onns il champ per tegnair en fermanza commembers da la NSB e collavuraturs dals naziunalsocialists. Silsuenter han ins endrizzà a Westerbork in champ militar sco abitadi per schuldads da l'India Ollandaisa. L'onn 1970 han ils ultims schuldads bandunà il champ e quel è vegnì disfatg.

Al lieu istoric nua che la viafier partiva dal champ ha regina Juliana inaugurà il 1970 il monument naziunal Westerbork. Dapi l'onn 1983 sa chatta en vischinanza da l'anteriur champ in center da commemoraziun, en il qual vegn preschentada l'istorgia dal champ transitoric. Il terren dal champ sco tal furma oz ina surfatscha libra entamez in guaud. Crappa triangulara marchescha las posiziuns da las anteriuras baraccas e dals binaris.

Sin l'anteriura plazza d'appel sa chatta il monument De 102 000 stenen (‹Ils 102 000 craps›) ch'è vegnì erigì sin iniziativa d'anteriurs cussadents dal champ. Ils 102 000 craps simboliseschan las 102 000 persunas ch'ils naziunalsocialists han deportà da Westerbork e che n'èn mai pli returnadas. Ils craps èn da differenta autezza. Uschia na mussa il monument betg be il grond dumber da persunas ch'èn vegnidas mazzadas, mabain accentuescha er l'individualitad da mintga singula unfrenda. Sin la gronda part dals craps sa chattan stailas da David che simboliseschan las unfrendas gidieuas. Sin radund 200 craps è represchentada ina flomma. Quests craps simboliseschan ils Roma e Sinti ch'èn vegnids deportads sur Westerbork. Ils craps senza simbol regordan als cumbattants da resistenza ch'ins ha manà davent. A vista d'utschè furman ils craps ensemen ina charta dal territori dals Pajais Bass.

Litteratura

• Hermann von der Dunk: Kollaboration und Widerstand in den Niederlanden und Belgien, en: Widerstand und Kollaboration in Europa, ed. Mechtild Gilzmer, LIT-Verlag, Münster 2004, ISBN 3-8258-6602-5, p. 61ss.
• Bob Moore: Niederlande: Anpassung – Opposition – Widerstand, en: Handbuch zum Widerstand gegen Nationalsozialismus und Faschismus in Europa 1933/39 bis 1945, ed. Gerd R. Ueberschär, Walter De Gruyter, 2011, ISBN 3598440928, p. 111ss.
• Gjalt R. Zondergeld: Gut, Böse und Grau. Die Niederlande und die deutsche Besatzung, en: Verwandlungspolitik: NS-Eliten in der westdeutschen Nachkriegsgesellschaft, ed. Wilfried Loth, Bernd-A. Rusinek, Campus 1998, ISBN 3-593-35994-4, p. 333ss.
• Mathias Middelberg: Judenrecht, Judenpolitik und der Jurist Hans Calmeyer in den besetzten Niederlanden 1940–1945. (Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte, tom 5). V&R Unipress GmbH, Göttingen 2005, ISBN 3-89971-123-8.
• Anna Hájková: Das Polizeiliche Durchgangslager Westerbork, en: Wolfgang Benz, Barbara Distel (ed.): Terror im Westen. Nationalsozialistische Lager in den Niederlanden, Belgien und Luxemburg 1940–1945, Metropol Verlag, Berlin 2004, ISBN 978-3-936411-53-9, p. 217–248.