Democrazia

Il term democrazia (dal grec vegl δημοκρατία ‹domini dal pievel›; da δῆμος dēmos ‹pievel, populaziun dal stadi› e κρατός kratós ‹pussanza, domini›) designescha oz furmas da domini, urdens politics u sistems politics en ils quals la pussanza e regenza parta dal pievel. Quel participescha ubain directamain (democrazia directa) ubain tras represchentants (democrazia indirecta) a tuttas decisiuns che pertutgan la publicitad a moda lianta. Elements tipics d’ina democrazia moderna èn elecziuns libras, il princip da maioritad e da consens, la protecziun da las minoritads, l’acceptanza d’in’opposiziun politica, la separaziun da las pussanzas, la constituziunalitad da tut agir statal, la protecziun dals dretgs fundamentals sco er l’observaziun dals dretgs umans e dals burgais. Damai ch’il domini vegn exequì tras l’entir pievel, èn la libertad d’opiniun e da pressa da muntada centrala per il process da furmaziun da la voluntad.

Urna electorala

Tar bleras da las democrazias existentas sa tracti da republicas. Ma er monarchias modernas èn daventadas cumpatiblas en blers reguards cun la noziun da la democrazia – uschia èn sa furmadas furmas statalas maschadadas sco la monarchia parlamentara che uneschan en sai ils elements centrals d’ina democrazia.

Igl existan differentas furmas da mesirar il grad da democratisaziun. Tenor l’index da democrazia vivevan il 2016 be radund 4,5 % da la populaziun mundiala en ‹democrazias cumplettas›, il rest en ‹democrazias incumplettas›, en sistems parzialmain democratics (per part cun tratgs autoritars) u en autocrazias.

Teorias da la democrazia

L’intent e la moda da funcziun da la democrazia vegnan discutads en diversas teorias da la democrazia. Teorias da la democrazia normativas partan d’in’idea concreta areguard las finamiras centralas ch’ina democrazia duai ademplir e favuriseschan mintgamai differentas furmas da democrazia sco la democrazia directa, la democrazia represchentativa, la democrazia participatorica, la demarchia, la democrazia radicala u la democrazia da basa.

Legitimaziun da la democrazia – legitimaziun tras democrazia

Sesida dal parlament da la Brasilia

In’impurtanta teoria da legitimaziun da la democrazia sa basa sin l’ideal d’in ‹domini dal pievel›, il qual duai sa fundar sin l’approvaziun e collavuraziun da la maioritad dals burgais. Teoreticamain sa lascha in’argumentaziun persuenter chattar en la suandanta ponderaziun: L’urden da la cuminanza politica duaja sa basar sin gistadad. La basa la pli fundamentala fin la quala pon penetrar tuttas stentas da definir tge ch’è gist, furma quai che la conscienza individuala resenta – applitgond il meglier pussaivel la raschun – sco bun e gist. Perquai vala mintga individi envers l’auter sco instanza morala da medema valur, sco che Kant ha constatà. Quai maina per ils secturs dal stadi e dal dretg a la pretensiun democratica che tuts duain pudair cundecider er en dumondas dal dretg e da la giustia en ina libra concurrenza d’opiniuns.

Suandond quest patratg, vala la democrazia oz tenor la chapientscha occidentala sco suletta legitimaziun pussaivla da l’urden social. Savens vegn democrazia mess a pèr cun constituziunalitad e legalitad, cumbain che quests elements èn, tenor la teoria statala, betg liads necessariamain in a l’auter. La valitaziun da la democrazia sco ‹(suletta) dretga furma statala› ha mess ad ir en il temp modern l’uschenumnà process da democratisaziun. Quel po vegnir manà natiers tras adattaziuns cuntinuantas da l’urden statal d’in pajais, tras ina revoluziun u er d’ordaifer, tras ina pussanza estra.

Ord vista da la teoria da la suveranitad furma la democrazia in sistem politic, en il qual il pievel è il purtader suveran da la pussanza statala. Tut tenor sche la voluntad dal pievel lianta vegn exprimida dal pievel directamain u a moda indirecta entras represchentants dal pievel, discurr’ins da la democrazia directa u da la democrazia represchentativa. Democrazias parlamentaras che disponan, resalvond però la suveranitad dal pievel, d’in schef da stadi ereditar (cun funcziuns plitost represchentativas, p.ex. la Gronda Britannia u la Belgia), vegnan attribuids, ord vista da la teoria dal stadi, a las democrazias; a medem temp las designeschan ins, tegnend quint da la noziun da la monarchia ch’è sa midada en il fratemp, sco monarchias parlamentaras.

Tenor il raziunalissem critic ston er las teorias da legitimaziun vegnir suttamessas ad ina valitaziun critica, surtut areguard flaivlezzas che las rendan predispostas per tendenzas totalitaras. Tenor Karl Popper, il fundatur dal raziunalissem critic, partan las teorias da la democrazia a moda nuncritica da la dumonda ‹Tgi duai reger?› e da la resposta ‹Il pievel duai reger› u ‹La maioritad duai reger›. La resposta saja problematica, perquai che facticamain na regia betg il pievel, mabain la regenza; e la dumonda, uschia cuntinuescha Popper, fiss da remplazzar tras in’autra, numnadamain co ch’ina tirannia possia vegnir evitada ed il stadi structurà e controllà en tala moda ch’in regent na possia betg far memia grond donn e sa laschia destituir a moda nunviolenta. L’agir da regenzas n’è tenor questa teoria betg legitimà a priori e na po betg star sur la morala. Ni il pievel ni la regenza sajan u duain esser suverans en in senn absolut: la regenza stoppia proteger minoritads er cunter la voluntad da maioritads, ed il pievel stoppia far responsabla la regenza en rom d’elecziuns er cunter la voluntad da quella. Tenor questa teoria n’ha in’elecziun betg en emprima lingia la funcziun d’eleger e legitimar ina nova regenza ch’è abla da far valair la voluntad dal pievel u da la maioritad, mabain surtut ina dretgira dal pievel cun la regenza da fin qua, tar la quala ils burgais decidan schebain quella saja capabla avunda e sche lur acziuns sajan moralmain integras. La teoria dal domini da la maioritad stoppia vegnir remplazzada tras la teoria da la pussanza da demissiun da la maioritad.

Cundiziuns da basa per il funcziunament da la democrazia

Index da la democrazia, situaziun dal 2019 (verd: fitg democratic; cotschen: fitg autoritar)

Per che la democrazia possia funcziunar sco sistem politic liberal e datiers dals burgais, e quai a moda effizienta e flexibla, ston esser ademplidas tschertas cundiziuns da basa e vegnir applitgadas tschertas structuras che duain impedir ch’i sa furmia per exempel in absolutissem maioritar en il qual ina part da la societad supprima in’autra. Talas ponderaziuns han gia giugà ina rolla cur ch’ins ha stgaffì la constituziun dals Stadis Unids ed èn pli tard vegnidas approfundadas tras Alexis de Tocqueville e John Stuart Mill.

Tar questas cundiziuns da basa tutga oravant tut la garanzia che la pussanza statala opereschia tenor ils princips dal stadi da dretg, resguardond surtut ils dretgs fundamentals e constituziunals. A garantir e survegliar quai servan entaifer il sistem politic differents princips da procedura e mecanissems da controlla. Ultra da quai procura la separaziun da las pussanzas orizontala (legislativa, executiva e giudicativa) e verticala (structura federativa, princip da subsidiaritad) che las decisiuns vegnan furmadas e purtadas da differents gremis ed a differents nivels. Ad ina furmaziun da l’opiniun differenziada servan tranter auter la pluralitad da las partidas politicas, ina cuntrada mediala vasta e libra da tutta controlla statala, organisaziuns ed associaziuns extraparlamentaras sco er en general la libertad d’opiniun e da reuniun.

Caracteristicas centralas da la democrazia

In stadi vala sco democratic sch’el ademplescha las suandantas premissas:

• Igl è avant maun in demos (vul dir in pievel en il senn da burgais cun dretgs politics) che prenda decisiuns politicas en proceduras collectivas (elecziuns u votaziuns).
• Il pievel è il purtader suveran da la pussanza statala (suveranitad dal pievel). El dat a sasez (per ordinari tras ina constituziun) in sistem politic (autoritad constituenta).
• Igl exista in territori – numnà territori statal – en il qual è sa domicilià il demos e nua che vegnan applitgadas las decisiuns en il senn da la politica da l’intern.
• Igl existan per normas politicas ina procedura da decisiun che funcziunescha ubain a moda directa (sco referendum tras il demos) ubain a moda indirecta (cun eleger in parlament che represchenta il demos).
• En il cas da stadis naziunals ston quels esser suverans, vul dir pudair garantir che nagin’autoritad d’ordaifer influenzescha u maiorisescha las elecziuns democraticas.
• Ina caracteristica indispensabla d’ina democrazia è ultra da quai ch’i po dar ina midada da la regenza senza revoluziun, tras proceduras periodicas e fixadas a moda lianta.

La decisiun democratica

Per ch’ina elecziun en democrazias represchentativas resp. ina votaziun en democrazias directas correspundia a standards minimals democratics, ston esser ademplids sper il princip da maioritad u da consens anc ulteriurs criteris:

• Elecziun generala: Mintga persuna cun il dretg d’eleger dastga sa participar ad elecziuns e votaziuns (dretg d’eleger activ) e posseda er il dretg da sa metter sez a disposiziun sco candidat(a) e da pudair vegnir elegì (dretg d’eleger passiv).
• Elecziun eguala: Mintga votanta e mintga votant ha tuttina bleras vuschs.
• Elecziun libra: I na dastga vegnir exequì nagin squitsch sin il electurs.
• Elecziun directa: Tar l’elecziun da persunas vegn la vusch dada directamain ad ina candidata u in candidat.
• Elecziun secreta: Per garantir che l’elecziun saja libra, vegn savens votà a moda secreta (tras scrutini).

Istorgia

L’istorgia da la democrazia è colliada stretgamain cun il svilup da l’idea dal dretg natiral, la quala sa basa da sia vart fermamain sin la noziun dals dretgs umans. Las ragischs da la democrazia tanschan enavos en las societads tradiziunalas (p.ex. da chatschaders e rimnaders), las qualas il sociolog Thomas Wagner ha designà sco ‹democrazia da concordanza egalitara›.

Antica

La Pnyx ad Athen, nua che sa rimnava l’assamblea populara

Partind dal dretg natiral è sa sviluppada l’idea da l’egualitad dals uschenumnads libers, la quala è da chattar en las avischinaziuns temprivas ad elements da la societad democratics. Las cumpetenzas da cundecider dal singul uman dependevan en l’antica dal status da la persuna: Da princip disponivan be umens libers creschids en ina societad da quests dretgs; dunnas e sclavs eran exclus da la vita politica.

Citads-stadis grecas

Sco pli vegl exempel d’in urden democratic vegn considerada la democrazia attica antica, la quala è sa sviluppada en il 5avel tschientaner a.C. suenter dirs cumbats dals nobels e d’autras persunas bainstantas cun il pievel. La democrazia attica concediva a tuts burgais cumplains masculins da la citad dad Athen ch’avevan cumplenì 30 onns il dretg da cundecisiun en la regenza. Exclus eran dunnas, novarrivads, umens sut 30 onns e sclavs. Il dumber dals burgais cumplains muntava a radund 30 000 fin 40 000, quai che correspundeva a ca. 10 % da l’entira populaziun. Tar impurtantas decisiuns, per exempel davart guerra e pasch, stuevan esser preschents almain 6000 votants. Ils uffiziants (p.ex. ils archonts) vegnivan oriundamain determinads tras la sort – cun excepziun dals strategs ch’eran responsabels per l’armada e che giugavan in’impurtanta rolla en cas da guerra. Damai che quels purtavan però ina gronda responsabladad vegnivan els – en cas d’ina sconfitta – per part bandischads per 10 onns da la regiun Attica.

Questa furma statala antica n’è betg stada incontestada. Ella deva per exempel als burgais il dretg da bandischar – cun scriver il num sin stgaglias (= ostracissem) – conburgais che vegnivan considerads sco privlus per la democrazia. Ultra da quai sa laschavan las radunanzas popularas influenzar tgunschamain. Demagogs han betg darar giugà ina rolla fatala en la politica dad Athen. Er en autras poleis da la Lia da Delos (u Lia attica) han ins endrizzà democrazias; quellas duevan però surtut procurar ch’ils interess d’Athen sajan garantids.

Il pensar politic dad Aristoteles

Aristoteles dovra la noziun ‹democrazia› en si’ovra Πολιτικά (‹Politica›) l’emprim a moda negativa, per designar il domini dals povers naschids libers. Questa furma da stadi defurmada n’ha tenor ses avis betg avant egl il bainstar general, mabain be il bainstar da la part regenta da la populaziun (vul dir dals povers). Aristoteles n’ha betg refusà strictamain da participar il pievel cumin – en ina furma moderada – a la pussanza (quai ch’aveva anc fatg ses magister Platon). Ma sco furma statala la pli stabila e gista ha Aristoteles a la fin dals quints tuttina pledà a favur d’ina furma maschadada tranter democrazia ed oligarchia, numnadamain da la politia. En quella sa participescha il pievel sur l’elecziun dals uffiziants e la controlla da lur lavur a la regenza, la quala haja en mira il bainstar general e na vegnia betg exequida a donn d’ina part dal stadi (p.ex. dals bainstants).

Republica romana

Er la republica romana ha – fin che quella dueva vegnir substituida successivamain tras il principat – realisà ina societad cun elements rudimentars democratics che sa basavan sin l’idea da l’egualitad dals libers tar l’elecziun dals magistrats republicans, schebain che dominava il princip oligarchic. Tar l’elecziun d’in consul valeva – pervi dal sistem da la Comitia centuriata – la vusch d’in ritg bundant dapli che quella d’in pover. La prestaziun da Roma che dueva esser istoricamain pli impurtanta dastgass però esser il fatg ch’ins ha etablì da quel temp ina furma tempriva d’in stadi da dretg – in concept ch’è medemamain collià stretgamain cun la chapientscha da democrazia odierna.

Marcus Tullius Cicero ha ‹romanisà› la noziun democrazia sco civitas popularis (‹De re publica›, I). Da qua deriva er il num da la partida dals populars (che dueva cumbatter a la fin dal temp da la republica cunter ils optimats). Tenor Cicero è questa furma da regenza segnada da la libertad ch’ils burgais giaudan; a medem temp considerescha el quella sco smanatschada tras il privel da la sfranadadad da las massas.

Temp medieval e temp modern

Bill of Rights (1689)

Cun la fin da l’Imperi roman n’è l’idea democratica betg svanida dal tut da la tribuna politica da l’Europa. En divers pajais sa basavan ins da quel temp sin la tradiziun da l’assamblea populara germana, il thing, il qual dueva furmar sur pliras staziuns e deturs la basa dals parlaments respectivs dal temp modern: Engalterra (Thing u Folcgemot, dapi il 7avel tschientaner Witenagemot, dapi il 1066 Curia Regis, dapi il 17avel tschientaner e per num dapi il 1707 parlament britannic); Islanda (Althing dapi il 930, il pli vegl parlament ch’exista fin oz); Faröer (Løgting, in dals pli vegls parlaments, dapi ca. 900); Isle of Man (il pli vegl parlament dal mund ch’è stà activ senza interrupziun, sa lascha cumprovar dapi il 979); Danemarc, Svezia e Norvegia (Thing fin ca. il 12avel tschientaner, dapi lura reginavel; oz sa numnan ils parlaments puspè Ting: Storting e Folketing); Germania (Ding; pli tard per part svilup a dretgiras localas, uschenumnadas Femegerichte, ed a citads imperialas libras cun cussegls dals burgais); Svizra (Ding; a quest dretg sa referescha evtl. parzialmain la Confederaziun ch’è sa furmada en il 13avel tschientaner per proteger las ‹veglias libertads›).

Ina nova qualitad dal moviment democratic ha però pir cumenzà cun la furmaziun da la chombra bassa u dals deputads britannica (House of Commons) en il 13avel tschientaner. Quest parlament rudimentar aveva a l’entschatta be fitg paucs dretgs ed era expost a la pussanza dal monarc. Cun il svilup da la monarchia absoluta è si’influenza schizunt anc vegnida pli pitschna. Pir dal temp da la guerra civila englaisa è il House of Commons sa sviluppà en il 17avel tschientaner ad ina represchentanza dal pievel cun dretgs extendids. Il pli impurtant document dal parlamentarissem è la Bill of Rights dal 1689, en la quala il nov regent William ch’è vegnì envidà en l’Engalterra ha admess al parlament immunitad, il dretg da disponer da las finanzas e da sa reunir senza invit dal retg, stgaffind uschia ils dretgs fundamentals d’in parlament modern. Entant che tscherts deputads, sco per exempel John Lilburne, han clamà gia baud suenter l’egualitad per tuts, han auters (p.ex. dal temp dad Oliver Cromwell) defendì ils privilegis da la classa superiura e refusà tendenzas democraticas memia ‹radicalas› cun l’argument che quellas mainian a la pussanza la plebaglia.

L’onn 1755 ha Pasquale Paoli scrit ina constituziun per l’insla Corsica. I sa tracta d’ina constituziun maschadada tenor model antic ch’integrescha elements democratics e resguarda er tradiziuns regiunalas da la Corsica. Quest document po valair sco emprima constituziun moderna insumma.

Il 1762 ha Jean-Jacques Rousseau publitgà si’ovra ‹Du contract Social; ou Principes du Droit Politique› ed etablì cun questa teoria da contract la democrazia identitara, tenor la quala il regent ed ils regids èn identics. Il princip da la suveranitad dal pievel che resulta da quai sa basa sin la voluntad generala (volonté générale).

Er la separaziun da las pussanzas en legislativa, giudicativa ed executiva che John Locke e Charles de Montesquieu han sviluppà vegn considerada sco element fundamental dal stadi da dretg democratic modern.

Probablamain gia en il 16avel tschientaner eran s’unidas en l’America dal Nord tschintg stirpas d’Indians a la lia dals Irocais ed avevan dà a sasez ina constituziun da cussegls. Da quella, da las prelavurs dals filosofs e da l’exempel dal parlamentarissem englais han Benjamin Franklin ed auters politichers americans sa laschà inspirar cur ch’els han formulà la constituziun americana. A basa da quella è sa furmà il 1787 cun ils Stadis Unids da l’America l’emprim stadi democratic modern. Cun la constituziun dals 3 da matg 1791 ha la Pologna-Lituania dà a sasez in urden statal democratic, en quel senn ch’il dretg da cundecisiun politica che valeva fin qua be per l’aristocrazia è vegnì extendì sin la burgaisia bainstanta. Ils process numnads han inspirà la Revoluziun franzosa e manà pass per pass a la democratisaziun d’auters pajais europeics; menziun speziala entaifer l’ulteriur svilup merita puspè il parlament englais.

Il svilup da la democrazia en l’Europa en il 17avel e 18avel tschientaner è stà collià fermamain cun il republicanissem; quel aveva pia savens en emprima lingia en mira d’abolir la monarchia e d’orientar l’urden statal al bainstar general. Tranter ils revoluziunars americans e franzos vegniva tuttavia discutà a moda cuntraversa, schebain ina democrazia en il senn d’ina participaziun da l’entir pievel a la pussanza possia restar stabila, ubain sche quella sa sviluppia ad in domini da la plebaglia. Plinavant sa dumandav’ins da quel temp, schebain la democrazia sa laschia insumma realisar en stadis da gronda surfatscha, ils quals èn segnads bler pli ferm che las democrazias anticas dal fatg ch’ils burgais n’enconuschevan betg in l’auter persunalmain sco er da grondas differenzas socialas e culturalas tranter la populaziun. Ultra da quai è il process da democratisaziun adina puspè vegnì franà en il decurs dal 19avel tschientaner da vart da las monarchias (restauraziun a partir dal 1814/15; sconfitta da las revoluziuns naziunalas il 1848/49). Betg il davos perquai ch’i n’era betg reussì a las monarchias da schliar ils problems latents areguard la participaziun politica e la dumonda sociala, è la finala prorutta il 1914 l’Emprima Guerra mundiala. A la fin da quella, il 1918, han alura divers pajais fatg il pass da la monarchia a structuras republicanas e democraticas per propi (p.ex. en Germania la Republica da Weimar). Ma il conflict cun faschissem e communissem dueva anc retardar in’ulteriura giada il process da democratisaziun ch’ha alura, suenter la Segunda Guerra mundiala e surtut a partir dals onns 1960, er cuntanschì las anteriuras colonias ordaifer l’Europa. Schebain il model democratic occidental è la ‹dretga› furma er per autras parts dal mund, è in’ulteriura dumonda che vegn discutada per part fin oz a moda cuntraversa.

Furmas da la democrazia

Democrazia directa en il chantun da Glaruna

En il decurs da l’istorgia ed en la teoria da las scienzas politicas èn sa sviluppadas differentas concepziuns da la democrazia sco furma da regenza.

Democrazia directa

En la democrazia directa sa participescha il pievel a moda directa a votaziuns davart dumondas specificas, pia senza sa laschar represchentar tras in parlament. Il stadi cun il sistem da democrazia directa il pli exprimì è la Svizra. En blers stadis vegn il sistem politic cumplettà tras singuls elements da democrazia directa (referendums davart dumondas da grond’impurtanza).

Democrazia represchentativa

En la democrazia represchentativa èn represchentants dal pievel autoritads per in temp limità d’exequir la pussanza. Suenter la fin d’ina tala perioda vegn decidì tras elecziun dal pievel davart la nova cumposiziun da la represchentanza dal pievel. En la gronda part dals pajais è usitada ina perioda da 4 fin 8 onns. Represchentà na vegn il pievel betg be en ils organs legislativs (parlament, cussegl), mabain er en ils organs executivs (regenza, administraziun). Quests ultims na vegnan per part betg elegids directamain tras il pievel, mabain a moda indirecta tras ils represchentants dal pievel. Tar l’elecziun da proporz po la persuna ch’elegia inditgar la partida che correspunda il meglier a sias ideas politicas; en il parlament èn las partidas alura represchentadas tenor la fermezza che correspunda a lur cumpart da vuschs. Tar l’elecziun da maiorz gudogna percunter en mintga circul electoral il candidat ch’ha fatg là las pli bleras vuschs.

Demarchia

En la demarchia vegnan ils represchentants dal pievel e la regenza betg elegids dal pievel, mabain eruids or dal pievel tenor il princip da la casualitad. La demarchia sa lascha classifitgar tranter democrazia directa e democrazia represchentativa: Ins la po interpretar sco opiniun dal pievel eruida tras provas, quai che correspunda a la democrazia directa; da l’autra vart pon ins er dir ch’i sa tractia d’ina democrazia directa en la quala ils represchentants dal pievel vegnian be eruids en autra moda.

Furmas maschadadas

Democrazia plebiscitara

Tar la gronda part da las democrazias modernas sa tracti da democrazias represchentativas cun elements directdemocratics a nivel naziunal e/u communal. Il pievel n’elegia betg be persunas, mabain decida da temp en temp er davart dumondas concretas (plebiscits). Ina tala furma maschadada numn’ins democrazia plebiscitara. La paisa dals elements represchentativs e da la democrazia directa po variar da pajais tar pajais; ins fa perquai l’ulteriura differenza tranter democrazia mez directa, democrazia maschadada e democrazia represchentativa limitada.

Democrazia da cussegls

Il sistem da cussegls represchenta in’ulteriura furma maschadada tranter democrazia directa e represchentativa. Tar quel elegia la populaziun en in sistem da plirs stgalims uschenumnads cussegls ch’èn liads a las instrucziuns da lur electurs. En furma da la republica da cussegls – cun manaschis ed organisaziuns da lavurants ch’elegian ed instrueschan lur represchentants – è quest sistem stà fitg derasà en ils stadis communistics.

Sistem da regenza presidenzial u parlamentar

La Chas’Alva – la sedia uffiziala dal president dals Stadis Unids

Per betg metter en privel la democrazia tras ina memia gronda concentraziun da la pussanza, vegnan per ordinari dividids in da l’auter la legislaziun e la regenza (executiva) tenor il princip da la separaziun da las pussanzas. En la pratica n’èn questas duas pussanzas betg da considerar sco cumplettamain independentas ina da l’autra (quai che s’exprima per exempel en l’appartegnientscha a las partidas): la fracziun che dispona en il parlament da la maioritad vegn per il pli incumbensada da furmar la regenza. Tras quai vegn il princip da la separaziun da las pussanzas per part rut. La differenza tranter in sistem da regenza plitost presidenzial ubain parlamentar dependa dal grad da dependenza da la regenza dals represchentants dal pievel:

• Sistems presidenzials (p.ex. ils Stadis Unids da l’America) èn segnads d’ina ferma posiziun dal schef da la regenza envers il parlament. El è a medem temp schef da stadi e betg responsabel envers il parlament, cumbain ch’i dat per ordinari la pussaivladad da metter ad ir ina procedura da relaschada d’uffizi.
• En sistems parlamentars ha la regenza da sa responsar envers il parlament. Quai vul dir che quel è en in tschert senn er participà a la regenza. El po per exempel relaschar la regenza sut tschertas cundiziuns u installar ina nova (p.ex. en Germania).
• Sistems semipresidenzials èn ina furma maschadada tranter las duas surmenziunadas. Il president dal stadi ed il schef dal stadi (primminister) èn en quest cas duas differentas persunas tranter las qualas la pussanza è repartida a moda pli u main eguala (p.ex. en Frantscha). Entant che la regenza è er qua responsabla envers il parlament, è il president dal stadi elegì en ses champ d’incumbensas relativamain independent en l’execuziun da la pussanza.

La differenza tranter ils sistems numnads sa mussa tranter auter en la necessitad da consentiment per tschertas decisiuns: En ils Stadis Unids per exempel po il president sez cumandar acziuns militaras, en Germania percunter dovra il schef da la regenza persuenter in votum positiv dal parlament.

En sistems d’orientaziun presidenziala vegn il president per il pli elegì directamain tras il pievel, per pudair legitimar meglier la posiziun da pussanza pli ferma tras dapli vischinanza tar il suveran. Envers l’opposiziun politica po la persuna elegida renviar a sia legitimaziun democratica e pussanza exprimida. En ina democrazia parlamentara vegn la regenza per il pli elegida tras il parlament e po er vegnir relaschada dal parlament tras in votum da disfidanza. Da l’autra vart po savens er il parlament vegnir schlià tras la regenza.

Democrazia maioritara, democrazia da concordanza e democrazia da consens

En democrazias maioritaras sa cumpona la regenza da partidas ch’han ensemen en il parlament la maioritad. Tras quai ha la regenza bunas schanzas da far passar ses program tras il parlament. Tar ina midada da la regenza po però vegnir enchaminada ina politica cuntraria. La Gronda Britannia ed ils Stadis Unids furman exempels per democrazias maioritaras.

En ina democrazia da concordanza vegnan ils uffizis publics repartids tenor proporz u paritad. Tut las partidas pli grondas ed impurtantas gruppas d’interess sa participeschan a la procedura da decisiun e tar la decisiun sco tala sa tracti praticamain adina d’in cumpromiss. Il process da decisiun dovra uschia dapli temp e grondas midadas n’èn strusch pussaivlas; percunter èn las relaziuns stabilas sur in pli lung temp ed en cas d’ina midada da la regenza na vegnan las decisiuns politicas betg cupitgadas. La Svizra è in exempel per ina democrazia da concordanza. Il cunfin tranter democrazia da concordanza e democrazia da consens è grev da trair e variescha fitg d’autur tar autur.

Democrazias da consens èn per ordinari segnadas d’ina ferma separaziun da la pussanza entaifer l’executiva, d’in sistem da duas chombras cun dretgs eguals, dal sistem electoral da proporz e d’ina constituziun che sa lascha be midar tras maioritad da dus terzs. La Germania vegn perquai considerada sco democrazia da consens.

Democrazia apparenta e democrazia defecta

Actualmain na datti strusch in stadi dal mund che na sa preschentass betg vers anora sco democratic. Il term ‹democrazia› vegn savens gia duvrà en il num dal stadi. Tuttina èn numerus stadis, cumbain ch’els sa mussan sco democrazias, segnads da deficits areguard la realisaziun d’elements democratics centrals e dals dretgs da basa (p.ex. elecziuns libras, egualas e secretas ubain la libertad d’opiniun e da pressa). Tals stadis u sistems politics che sa stentan bain da cumparair sco democrazias, ma n’adempleschan betg las pretensiuns etablidas d’ina democrazia, vegnan designads sco democrazias apparentas. Mesiraziuns da la democrazia emprovan da registrar il grad da democratisaziun effectiv d’in stadi u sistem politic.

Sco democrazia defecta vegnan designads en la politologia sistems politics, en ils quals han bain lieu elecziuns democraticas, ma ils quals mussan envers democrazias liberalas tscherts defects (areguard la participaziun, la libertad u la controlla da las pussanzas etc.). Il concept da la democrazia defecta vegn però discutà entaifer la scienza a moda cuntraversa.

Effects e problems da la democrazia

Perspectiva da l’entira societad

Elecziuns democraticas en la Republica da Weimar, 1919

Il patratg democratic sto vegnir realisà en la societad. En democrazias sa lascha in process essenzial da la furmaziun d’opiniun localisar tar ils burgais sco tals. A quai correspunda gia la chapientscha da la democrazia en l’antica, nua che la plazza da martgà, l’agora u il forum furmavan impurtants lieus da la furmaziun d’opiniun politica. Ma er da numerusas ponderaziuns politologicas modernas resulta ch’ina publicitad politica localisada entaifer la societad civila furmia in’impurtanta premissa per che la democrazia possia funcziunar.

Questa discussiun publica sto pia pudair avair lieu ed ella sto vegnir tgirada. Che quai na sa chapescha betg da sasez, mussan ils exempels dals stadis ch’han midà a moda andetga a la democrazia, sco che quai è per exempel stà il cas en Germania ils onns 1918, 1945 e 1990. En tals cas han ins quasi stuì emprender d’in di sin l’auter a tgirar in discurs politic democratic, quai ch’è adina puspè sa mussà sco gronda sfida (cf. er sutvart ‹burgais maiorens›).

In ulteriur criteri per la qualitad democratica d’in stadi è sia chapientscha dals umans sco retschaviders da prestaziuns. En blers stadis èn las administraziuns (anc adina) organisadas tenor il princip autoritativ; quel n’è en sasez betg cumpatibel cun la chapientscha moderna da la democrazia e dal stadi da dretg, perquai ch’el s’orientescha betg a l’effect ch’el cuntanscha tar ils umans.

Las pretensiuns da la democrazia envers ses burgais

Per che la democrazia possia correspunder a la pretensiun centrala da sa legitimar sur il pievel, èsi impurtant che quel sa cumponia da burgais maiorens. La democrazia sco tala po però contribuir a quai be parzialmain u a moda indirecta (p.ex. tras in bun sistem da furmaziun). Dumandads èn burgaisas e burgais ch’ageschan a moda independenta e che disponan da la savida necessaria, e quai tant areguard las dumondas dal fatg che stattan en discussiun sco er davart ils aspects procedurals da lur sistem politic.

Exclusiun d’elecziuns democraticas

Ils dretgs politics n’appartegnan betg a la populaziun reala, mabain èn liads a la naziunalitad. Entant che las dunnas han en il fratemp cuntanschì en democrazias renconuschidas il dretg da votar – en Svizra per exempel pir il 1971 – èn esters che na disponan betg da la naziunalitad dal lieu per ordinari exclus da las elecziuns democraticas. Quai cumbain che la quota da las persunas estras è per part fitg auta (p.ex. Luxemburg 43,5 %, Svizra 21,7 %, Spagna 12,3 %, tuttas indicaziuns: situaziun dal 2010). I dat però intgins cas, nua ch’il dretg da votar vegn concedì als esters: En Svizra pon ils esters votar en singuls chantuns e vischnancas ed en l’Uniun europeica (UE) dastgan burgais da l’UE da princip sa participar a votaziuns politicas a nivel communal, e quai er sch’els derivan d’in auter stadi da l’UE.

Funcziun da pasch

Ina da las tesas da la politologia è quella da la pasch democratica. Tenor quella n’han democrazias modernas strusch fatg en l’istorgia guerra ina cunter l’autra, quai che vegn considerà sco qualitad dal sistem democratic. Tenor Kant duain democrazias esser relativamain paschaivlas, perquai ch’ils electurs na tramettan betg gugent sasezs en guerra. Da vart da divers perscrutaders da la pasch vegn questa tesa però messa en dumonda: Gist la derasaziun da structuras democraticas saja savens vegnì inditgà sco motiv per attatgar stadis betg democratics. Tranter pèr èsi però effectivamain uschia che democrazias fan bundant main savens guerras che quai ch’igl è il cas tranter naziuns cun autras furmas statalas.

Creschientscha economica

Areguard la relaziun tranter democrazia e creschientscha economica existan perscrutaziuns che cuvran in spazi da temp da divers decennis. Ils onns 1980 eran ins anc da l’avis ch’i resultian d’intgins indicaturs da libertad politica effects positivs signifitgants sin la creschientscha economica. Ils onns 1990 han divers studis alura manà a la conclusiun ch’i na sa laschia plitost constatar nagina relaziun causala tranter democrazia e creschientscha economica, mabain che quests dus elements vegnian influenzads ensemen tras auters facturs sco per exempel il chapital uman. Rivera-Batiz (2002) ha constatà or d’in’analisa da datas empiricas davart 115 pajais e resguardond il spazi da temp 1960–1990 che la democrazia saja be lura in factur signifitgant da la productivitad totala, sche las instituziuns democraticas sajan a medem temp accumpagnadas d’in’auta qualitad da governance (p.ex. pauca corrupziun, dretgs da proprietad segirs).

Democrazia e stadi da dretg

Alexis de Tocqueville

Ils dus elements centrals per cuntanscher e mantegnair la libertad e la segirezza èn la democrazia (il pievel regia sasez tras eleger e relaschar sias regenzas) ed il stadi da dretg (leschas scrittas al lieu d’arbitrariadad duain liar la pussanza a la voluntad dal pievel e render quella controllabla tras dretgiras).

Be a basa d’in da quests dus elements na sa laschan libertad e segirezza betg garantir a moda cumplessiva. Uschia èsi per exempel evident ch’ina maioritad en ina democrazia pudess prender decisiuns u relaschar leschas che violeschan dretgs da minoritads u che stattan en cuntradicziun cun ils princips fundamentals dal stadi da dretg. Alexis de Tocqueville designescha questa problematica sco ‹dictatura da la maioritad›. Da l’autra vart datti er stadis che pon senz’auter garantir – per exempel envers investiders da l’exteriur – la segirezza dal dretg, ma che fan quai senza tegnair quint a moda commensurada dals princips fundamentals da la democrazia. In exempel istoric furma l’Africa dal Sid dal temp da l’apartheid, in exempel actual furma la China postcommunistica ch’ha mess ad ir refurmas chapitalisticas ma che insista a medem temp sin la pussanza politica exclusiva da la partida communistica.

Irraziunalitad ed ignoranza apparenta dals electurs

Da vegl ennà vegn discutada la dumonda, schebain la vasta populaziun saja insumma abla e/u interessada a suandar la cumplexitad da bleras dumondas che sa tschentan en la politica. Il privel è savens quel ch’ils burgais s’interesseschan be per temas che tangheschan els concret en lur mintgadi, ch’els reageschan sin autras tematicas cun abstenziun da la vusch e che quai augmenta la finala l’influenza da gruppas d’interess bain organisadas. Questas ultimas pon alura, cun mobilisar intenziunadamain tscherts segments da la populaziun, influenzar las elecziuns e votaziuns a lur favur e manar uschia ad in resultat che po esser – ord vista da l’idea fundamentala dal sistem democratic – defurmà. In medem effect pon er avair medias tradiziunalas ed electronicas che sa posiziuneschan a moda tendenziusa. Quant real che quest privel è, resorta betg il davos da divers cas d’in’influenza manipulativa da las medias socialas sin il cumportament d’elecziun.

Economs, scienziads dal cumportament ed auters fan er valair che l’uman haja la tendenza da s’orientar al status quo e che elecziuns democraticas sajan tut tenor in impediment per refurmas politicas, economicas e socialas resp. frainian l’effizienza dal stadi. Oravant tut sajan decisiuns politicas orientadas a lur effect a curta vista (perioda da legislatura da 4 u 5 onns); decisiuns ch’hajan a l’entschatta in effect negativ e da las qualas ils avantatgs sa mussian pir a mesa u a lunga vista na vegnian perquai savens betg prendidas.

Per far frunt a questa critica sa laschan allegar differents models ch’èn gia vegnids discutads e per part er realisads en il decurs da l’istorgia, ma ch’èn da lur vart betg nunproblematics e restan perquai per gronda part utopics: Il sforz d’eleger resp. la pratica da tractar tut las vuschs abstinentas sco vuschs approvantas; in’epistocrazia moderada, en la quala il dretg d’eleger e da votar è reservà a burgais cumpetents; l’idea da transferir dapli decisiuns da la sfera publica en la sfera privata; l’uschenumnada futarchia, en la quala dapli decisiuns vegnan prendidas sin martgads da prognosa.

Facit

Sco facit final, suenter avair dilucidà ils avantatgs e las schanzas, ma er las difficultads da la democrazia, s’impona il famus citat, cun il qual Winston Churchill ha caracterisà la democrazia: «La democrazia è la mendra da tuttas furmas da regenza – cun excepziun da tut las autras ch’ins ha empruvà da temp en temp.»

Litteratura

Istorgia da la democrazia en general

• Luciano Canfora: Eine kurze Geschichte der Demokratie. Von Athen bis zur Europäischen Union. Papyrossa, Cologna 2006, ISBN 3-89438-350-X.
• Werner Conze, Reinhart Koselleck, Hans Maier, Christian Meier, Hans Leo Reimann: Demokratie. En: Otto Brunner, Werner Conze, Reinhart Koselleck (ed.): Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland. Tom 1, Klett-Cotta, Stuttgart 1972, ISBN 3-12-903850-7, p. 821–899.
• Robert Alan Dahl: On Democracy. Yale University Press, New Haven/Londra 2000, ISBN 0-300-08455-2.
• Robert Alan Dahl: Politische Gleichheit. Ein Ideal? Hamburger Edition, Hamburg 2006, ISBN 3-936096-72-4.
• David Held: Models of Democracy. 3. ed., Polity Press, Cambridge/Malden 2006, ISBN 0-7456-3146-0.
• John Keane: The Life and Death of Democracy. Londra e.a. 2009.
• Maria Kreiner: Demokratie als Idee. Eine Einführung. (UTB, tom 3883), UVK/UTB, Constanza/ Minca 2013, ISBN 978-3-8252-3883-4.
• Karl Mittermaier, Meinhard Mair: Demokratie. Die Geschichte einer politischen Idee von Platon bis heute. WBG, Darmstadt 2013, ISBN 978-3-534-80181-7.
• Paul Nolte: Was ist Demokratie? Geschichte und Gegenwart. (Beck’sche Reihe, tom 6028), C.H. Beck, Minca 2012, ISBN 978-3-406-63028-6.
• Hedwig Richter: Moderne Wahlen. Eine Geschichte der Demokratie in Preußen und den USA im 19. Jahrhundert. Hamburger Edition, Hamburg 2017, ISBN 978-3-86854-313-1.
• Hans Vorländer: Demokratie. Geschichte, Formen, Theorien. (Beck’sche Reihe, tom 2311), 2. ed., C.H. Beck, Minca 2010, ISBN 978-3-406-48011-9.

Istorgia da la democrazia greca

• Jochen Bleicken: Die athenische Demokratie. (UTB, tom 1330), 4. ed., Schöningh, Paderborn 1995, ISBN 3-8252-1330-7.
• Harald Haarmann: Mythos Demokratie: Antike Herrschaftsmodelle im Spannungsfeld von Egalitätsprinzip und Eliteprinzip. Peter-Lang-Ed., Francfurt a.M. 2013, ISBN 978-3-631-62599-6.
• Konrad H. Kinzl (ed.): Demokratia. Der Weg zur Demokratie bei den Griechen. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1995, ISBN 3-534-09216-3.
• Christian Meier: Die Entstehung des Politischen bei den Griechen. Francfurt a.M. 1980.

Teorias da la democrazia en cumparegliaziun

• Oliver Flügel, Reinhard Heil, Andreas Hetzel: Die Rückkehr des Politischen. Demokratietheorien heute. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2004, ISBN 3-534-17435-6.
• Richard Saage: Demokratietheorien. Historischer Prozess – Theoretische Entwicklung – Soziotechnische Bedingungen. Eine Einführung. Cun in essai introductiv da Walter Euchner: Zur Notwendigkeit einer Ideengeschichte der Demokratie. Wiesbaden 2005, ISBN 3-531-14722-6.
• Giovanni Sartori: Demokratietheorie. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1992, ISBN 3-534-11493-0.
• Manfred G. Schmidt: Demokratietheorien. Eine Einführung. Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-531-16054-2.

Tematicas che vegnan discutadas actualmain

• Jörg Bergstedt: Demokratie. Die Herrschaft des Volkes. Eine Abrechnung. SeitenHieb Verlag, Reiskirchen 2006, ISBN 3-86747-004-9.
• Bryan Caplan: The Myth of the Rational Voter: Why Democracies Choose Bad Policies. Princeton University Press, Princeton, NJ 2007, ISBN 978-0-691-13873-2.
• Paul Cartledge: Democracy. A Life. Oxford 2016.
• Alex Demirovic: Demokratie in der Wirtschaft. Münster 2007.
• Alex Demirovic: Demokratie und Herrschaft. Aspekte kritischer Gesellschaftstheorie. Münster 1997.
• Johannes Heinrichs: Revolution der Demokratie. Eine Realutopie für die schweigende Mehrheit. Maas, Berlin 2003, ISBN 3-929010-92-5.
• Philipp Jurschitz: Demokratie Dynamisch. Demokratische Strukturen in Wirtschaft und Gemeinde. Braumüller Verlag, Vienna 2008, ISBN 978-3-7003-1647-3.
• Werner Milert, Rudolf Tschirbs: Die andere Demokratie. Betriebliche Interessenvertretung in Deutschland, 1848 bis 2008. Klartext Verlag, Essen 2012, ISBN 978-3-8375-0742-3.
• Robert D. Putnam, Robert Leonardi, Raffaella Nanetti: Making Democracy Work. Civic Traditions in Modern Italy. Princeton University Press, Princeton 1994, ISBN 0-691-03738-8.
• Pierre Rosanvallon: Demokratische Legitimität. Unparteilichkeit – Reflexivität – Nähe. Or dal franzos da Thomas Laugstien. Hamburger Edition, Hamburg 2010, ISBN 978-3-86854-215-8.
• Susanne Spindler, Iris Tonks (ed.): AusnahmeZustände. Krise und Zukunft der Demokratie. Unrast, Münster 2007, ISBN 978-3-89771-744-2.
• Jan-Felix Schrape: Neue Demokratie im Netz? Eine Kritik an den Visionen der Informationsgesellschaft. transcript, Bielefeld 2010, ISBN 978-3-8376-1533-3.

Colliaziuns

 Commons: Democrazia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Lars Lambrecht: Demokratie (PDF; 116 kB). En: H.J. Sandkühler (ed.): Enzyklopädie Philosophie, Hamburg 1999.
• Demokratie, en: Informationen zur politischen Bildung, nr. 284
• Andreas Suter, Georg Kreis: Demokratie, en: Historisches Lexikon der Schweiz
• Democrazia sin il server da furmaziun da l’UNESCO
• Demokratie sin politische-bildung.de